Қазақстанның XIX ғасырдың екінші жартысындағы құқықтық жүйесіндегі жаңғыртулар

1867-68 жылдардағы «Уақытша ережелерде» қазақтар орналасқан барлық жер және сол жердегі бір нәрсенің бәрі патшалық Ресейдің мемлекеттік меншігі деп жарияланды. Мемлекеттік меншік деп жарияланған жерлер көшпелі мал шаруашылғымен айналысатын қазақ халқының мерзімсіз қоғамдық пайдалануына түсті. Мемлекеттік меншік деп жарияланған жерлер 1868 жылғы Уақытша ереженің 210- параграфына сәйкес әрбір шаңырақ иесінің жеке иелігінде емес, оның өзі тұратын қауымның қоғамдық пайдалануында болуға тиіс және оларды жекелеген мүшелерінің пайдалануына сол қауым беріп отыратын еді.

1868 жылғы Уақытша ереженің 212,217,218- баптарына сәйкес көшпелі халықтың пайдалануындағы барлық жер қысқы қыстауларға, жазғы жайлауларға және өнделетін жерлерге бөлінді.

1868 жылғы Ереженің 21- бабында қауымдардың өзара келісуімен қыстауларда да, жайлауларда да егін егу мен шөп шабуға арнайы учаскелер бөліне алатын-ды. Мұндай учаскелер жеке адамдар арасында «олардың ғұрыпқа сәйкес ерікті келісім бойынша» бөлінді. Жер учаскесін иеленуге белгілі бір қауымға жататын адамның ғана құқығы болғандықтан, оларда бөгде адамның пайдалануға құқығы болмады. Ол жерді қауымнан жалға ғана алып, оған жалға алғаны үшін ақысын төлей алатын. Бұл жағдайда жазбаша түрде шарт жасалып, ол уездік басқармада куәландырылуға тиіс болды.

XIX ғасырдың екінші жартысында әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайдың өзгеруі себепті қазақтардың дағдылы қылмыстық құқығында бірсыпыра өзгерістер орын алды.

Қазақстың дағдылы құқығынан бұрын қолданылып келген, қылмыс жасаған жерінде қолға түскен адамды өлімге жазаламау құқығы сияқты рулық қауымның қылмыс жасаған өз мүшесін қорғауы , қанға-қанмен кек қайтару және т.б. сияқты ұғымдар жойыла бастады. Мәселен, қазақтың дағдылы құқығын революцияға дейін зерттеуші В.Тронов рулық қанға-қан алып кек қайтару ғұрпы туралы былай деп жазды: «Рудың кек қайтаруы бұрынғы кездерде болғанымен, қазақтардың Ресейге бодандығы кезінне бастап өз мінін жоғалтты...».

Сонымен бірге құлдыққа тиым салынды және құл ұстау қылмыстық жазаланатын әрекет деп жарияланды. Осыған байланысты қазақтың дағдылы қылмыстық құқығынан айыпты адамды құлдыққа түсіру және айыптыны жәбірленушінің немесе оның туыстарының кек алуына беру сияқты шешім де жойылды.

Қазақтардың дағдылы қынды қылмыстық құқығының отбасы-неке қатынастары саласындағы қылмыстарға арналған нормалары да өзгертілді, атап айтқанда зинақорлыққа кінәлілерді қатаң жазалайтын нормалар жұмсартылды. Бұрын көп жағдайларда белгіленіп келген өлім жазасы XIX ғасырдың екінші жартысында жойылды. Оның орнына негізінен алғанда тән жазасы, қорлау және мүлік жазалары қолданыла бастады. Бұл өзгерістер билердің төтенше съездерінде жасалған құқық жинақтары –ережелерде баянды етілді.

ҚОРЫТЫНДЫ.

Қорыта келгенде, реформаға дейінгі кезеңде Қазақстанда қолданылған құқықтың бүкіл жиынтығын негізгі үш бөлімге бөлуге болатынын атап өткен жөн, олар:

1. 
   XIX ғасырдың екінші жартысында көптеген құқықтық нормалары ерекше кең таралған жалпы империялық заңдар.
   
2. 
   Патша үкіметі отарлық шет аймақтарға арнап шығарған заңдар және күші Қазақстанға ғана таралған арнаулы мемлекеттік-құқықтық нормалар.
   
3. 
   Реформаға дейінгі кезеңде баяу болса да, дегенмен айтарлықтай дамыған дағдылы құқық.
   

Қазақтың дағдылы құқығы мен оны құрайтын құрамдардың құрылымында ғана емес, сонымен қатар оның деректемелерінде де өзгерістер орын алды. Ескі деректемелер маңызын жойып жаңа деректемелер зор мәнге ие болды. Реформаға дейінгі кезеңде қазақтардың дағдылы құқығын қалыптастырудың көзі ретінде ережелердің зор мәні болды, олар билердің төтенше съезінің қағидасы немесе басшылық қаулысы еді. Ол жазбаша түрде жасалып, съезге қатысқан барлық билер тарапынан куәландырылды және тіпті жарияланып отырды.

Пайдаланған әдебиеттер.

1. 
   Дневник П.А. Валуева-министра внутренних дел. М., 1961, т.1,
   
2. 
   В. Долинский. Об отношениях Росии к средне-азиатским, владениям, об устойстве киргизкой степи. СПб., 1892. Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Даринской области // Юридический быт. Т.1. Ташкент. Гейнс А.К.
   
3. 
   А.К. Гейнс Собрание литературных трудов. Т.1
   
4. 
   Русский инвалид. 1868, №307
   
5. 
   Русский инвалид. 1868, №123.
   
6. 
   В. Долинский Об отношениях России к средене - азиятским владениям и к устройствам киргизкой степи.
   
7. 
   Сонда.
   
8. 
   В. Долинский Об отношениях России к средене - азиятским владениям и к устройствам киргизкой степи.
   
9. 
   Н.И. Гродеков Киргизы и каракиргизы Сыр Дарьинской области
   
10. 
    И.И. Крафт Сборник узаконени о киргизких степных облостях.
    
11. 
    Сонда.
    
12. 
    Н.И. Гродеков Киргизы и каракиргизы Сырдарьинской области.
    
13. 
    Сонда
    
14. 
    Ч.Ч. Валиханов Собрание сочинений: в 5-ти томах. Алма-Ата. 1960-1985. Т-2. Алма-Ата, 1962.
    
15. 
    П.П. Семенов Тянь -Шанский Т.1. М. 1946
    
16. 
    Н.И. Гродеков Киргизы и каракиргизы Сырбарьинской области.
    
17. 
    О древних союзах киргиз-кайсаков// Исторические очерки. СПб., 1868.
    
18. 
    П.П.Румянцев Киргизский народ в прошлом и настоящем. СПб., 1910.
    
19. 
    Р.Х.Сариева Колониальная политика царизма в Казахстане: на примере Тургайской области (1868-1914). Автореферат дисертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Алматы. 2002
    
20. 
    Г.С. Сапаргалиев «Государственность в Казахстане: история и современность»//Уроки отечественной истории и возрождение казахского общества. Материалы научной сессии ученых Министерства науки РК. Алматы. 1999.
    

22.ЦГА РК, ф, 64, оп.1, д.5104.

23. Л. Костенко Исторический очерк распространения русского владычества в Средней Азии, СПб., 1887.

24. РГВИА, ф. 1449, оп 1, д.51.

25. Қар: И.Ф. Бабков Воспоминания о моей службе в Западной Сибири, кн.2. СПб., 1912,

26.Туркестанские ведомости. 10. X. 1889.

27. М. Михайлов Область сибирких киргизов и Семипалатинская область (современный очерк). СПб, 1868.

28.Қар: А. Гейнс Киргизские очерки // Военный сборник. 1866, №8,

29. Географиялық қоғамның тоылқ мүщесі П.П. Семеновтың жазбаларын қараңыз: И. Бабков Воспоминания о моей службе в Западной Сибири. СПб., 1912, кн. 3.

30.ЦГА РК, ф. 345, оп 1, д.38.

31. ЦГА РК, ф. 15, оп.1,д.1775.

32. РГВИА, ф. 1450, оп.2, д 2.

33. Пояснительная записка к положению об управлении в областях Акмолинской и Семипалатинской.

34. РГВИА, ф 1450, оп.2, д2.

35. И.И. Крафт. К вопросу о телесныхнаказаниях // Тургайские областные ведомости, 1899, №40.

36. Қар.: Ч.Ч Валиханов Записка о судебной реформе / Полн.собр.соч. в пяти томах, т.4.А.,1985.

37. Материалы по истории политического строя Казахстана, т, 1.А., 1960.

38. РГВИА, ф.400,оп.1,д.153,ч.2.

39. Бұл да сонда

40. Қар.: Б.С. Сулейменов Об административном устройстве Казахской степи по реформе 1867-1868 годов // Вестник АН Каз ССР, 1951,№2.

41. В. Шахматов .К вопросу о характере восстания 1869 г. В Тургайской и Уральской облостях // Вестник АН КазССР, 1953, №1.

42. Қар.: А.Н. Середа Из истории волнения киргиз в Оренбурском крае // Руская мысль, 1891, №7.

43. ЦГА РК, ф. 25, оп.1,д.2181.

44. Қар.: Ж.К. Касымбаев. О некоторых вопросах истории национально-освободительного движения в Казахстане второй половины XIX в./ История иисториягеграфия национально-освободительных движений в Средней Азии и Казахстане. Вторая пол. XIX-нач. XX вв. Ташкент, 1989.

45. Несколько слов по поводу последнего восстания киргизов на Мангышлакском полуострове // Военный сборник, 1871,№5.

46. Қар.: М.С. Турсынова. Казахи Магышлака во второй половине XIX в А., 1977.

47. РГВИА, ф. ВУА, д.6830, л.1 об.,14.

48. П.А. Юдин Адаевский бунт на Мангышлаке в 1870 г. // Русская старина, 1897, №7.