ПАТША ҮКІМЕТІНІҢ АГРАРЛЫҚ САЯСАТЫ

Патша үкіметінің қазақтар орналасқан жерлердегі аграрлық саясаты бірте-бірте жүргізілді, мемлекеттің заңдық және шаруашылық құқықтарын бекіту дәйекі түрде жүзеге асырылды. Мәселен, 1822 жылғы «Сібір қазақтары туралы жарғыда» жерге мемлекеттік меншік туралы еш жерде тікелей айтылмаған. «Әрбір округтің лайықты түрде айқын межеленген жері болды, басқа округтің тұрғындары жергілікті бастықтардың оған дәл рұқсат болмайынша көше алмайды» деп жарияланған. Жергілікті бастықтардың ықпалы жер туралы басқа баптардан да сезіледі. Жерді межелеуде әскерилердің қатысуымен облыстық басық шешуші рөл атқарды. Сонымен бірге облыстық бастықтар аға сұлтанның қоныстануына арналған, заседателдерге арналған округтік жер бөліктерін, сондай-ақ сұлтандарға шаруашылық жүргізуге үш есе, старшындарға екі есе жер бөліктерін мұрагерлік меншікке деп бөліп отырған. 15 десятина болатын бір норма қазақтардың, тілмаштардың және қазақтардың егіншілікпен нысаналы айналысуы құқығымен бөлінді, бірақ күтім жасалмаған жағдайда 5 жылдан кейін қайтып алынды. Даулы жер мәселелері үш бидің куәлігімен жеребе бойынша шешілді.

1844 жылғы 14 маусымдағы «Орынбор қазақтарын басқару туралы ережені» өзінде-ақ «орынбор қазақтары орналасқан, ерекше облыс түрінде Бүкілресейлік империяның бір бөлігін құрайтын жерлер Сыртқы істер министрлігінің қарауында болады» және «орынбор қазақтарына және олар көшіп жүретін жерлерге қатысты жобалармен қандай да бір жаңа ұйғарымдарды орынбор әскер губернаторы Министрлікке енгізді» деп тура мәлімделген.

Кейініректе, 1867 жылы «Қазақ даласындағы басқару туралы ережелерді» әзірлеу жөніндегі комиссияның мүшелері қазақтардың жерге құқықтарын анықтайтын басқа заңның жоқ екенін және соның негізінде қазақ жерлерінің «Орынбор өлкесінің жергілікті бастықтары мемлекеттік деп...танып келгенін және танып отырғанын» атап өтті. Үкіметтік ұйымдар алдында жерге меншік туралы мәселе XIX ғасырдың 60-жылдарының ортасында кен өнеркәсіпшілер үшін далада учаскелер бөлуге байланысты нақты алға қойылды. Сондықтан 1868 жылғы 21 қазандағы «басқару туралы уақытша ережеде» енді жерді пайдалану мен иеленуге айқын шек қойылды. «Уақытша ереденің» 210-параграфында «қазақ қоныстары алып жатқан жерлер мемлекеттік жер деп танылады және қазақтардың қоғамдасып пайдалануына беріледі» деп жазылған. Жер пайдалану нысанының қалай анықталатындығына сәйкес барлық жер қыстаулар мен жайлауларға бөлінді. Мәселен, қыстаулар болыстар мен ауылдар арасында арнаулы съездер мен жиындарда, ал жекелеген шаңырақ иелері арасында ауыл қоғамдарының ішінде бөлінді. Қатысулардың шектелуі мүмкін болатын, ал олардағы қора-қопсысы болғанда ғана мұраға алуға құқылы еді. Ал жазғы жайлаулар болыстардың қоғамдық пайдалануына қауымдық құқықтың белгіленген дағдыларына сәйкес берілді. Болыс мүшелерінің өзара келісіміне сәйкес егін егетін және шөп шабатын жерлер, сондай-ақ олардағы құрылыстар жеке меншікте болды. Қазақстанның оңтүстігіндегі көшпелі халықты жерге осылайша орналастыру шын мәнінде 1886 жылғы 2 маусымдағы «Түркістан өлкесін басқару туралы ережеде» жарияланды.

1891 жылғы 25 наурыздағы «Ақмола, Семей, Жетісу, Орал және Торғай облыстарын басқару туралы ереже» сол кездегі Қазақстан аумағындағы жерді пайдалану және жер иелену туралы барлық заңдарды бір ізге түсіріп, басын біріктірді. Шынына келгенде, онда негізінен алғанда 1868 жылғы «Уақтыша ереженің» қағидалары қайталанып, нақтыланды. Жер, соның ішінде ормандар да мемлекеттің меншігі деп танылды (119-бап), ал қоныстар алып жатқан жерлер мерзімсіз қоғамдық пайдалануға берліді (120-бап). Алайда 120-бапқа «I Ескерту» мазмұны жағынан мүлде жаңа болды және онда «көшпелілер үшін артық болып шығуы мүмкін жерлер Мемлекеттік меншік министрлігінің қарауына түседі» делінді. «Осы арқылы,-делінген «I Ескертуге» түсініктемеде,- мемлекеттің дала облыстарының барлық аумағына болашақтағы құқығы қорғалады, сонымен бірге көшпелі бұратаналарға қысым жасалмайды». Осындай жолмен үкіметтік ұйымдар қазақтарға тиесілі жерлерге сол кездің өзінде-ақ іс жүзінде бар құқықтарын заң жүзінде баянды етті.

Бірақ көп ұзамай осы баянсыз «Ескертудің» өзін де мемлекеттің ұстанғысы келмей отырғаны айқын болды. Өйткені ол 1893 жылдың өзінде-ақ қоныс аударушылар үшін жер бөліктерін бөліп беруге кірісті. Қоныс аударушылар топтары шенділерінің бірі, жер өлшеуші және статистикашы Т.И. Седельников кейініректе: «1904 жылы кейбір өзгерістер кезінде дала өлкесінің жерге орналастырушы комиссияларының жоғары шенді адамдары қазақтардан жерді тартып алудың заңдылығы туралы мәселенің туындауынан қауіптенді»,-деп жазды. Өйткені алдын ала қойылған талаптар-байырғы халықтың жерін межелеу және жерге орналастыру талаптары орындалмаған еді. Ол былай деп атап көрсетті: «Осындай мәселе қойылуының бір өзі...даланы отарлау алпауыттарына үрей туғызды. Өйткені сол кезге қарай бұл отарлаудың заңдық негізі болмағанын және жоқ екенін олардың өздері-ақ ұғынған еді». XIX ғасырдың 90- жылдарының басында қайтадан көтерілген шаруаларды қоныс аудару толқыны үкіметті қөрінеу заңсыздыққа баруға мәжбүр етті.

Үкіметтік ұйымдардың бұрынғы қоныстандыруға қатынастарының өз тарихы болды және ол заңдарды тиісті түрде көрсетілді.

Және, керісінше, үкіметтің пікірінше «орыс тұрғындарын» көбейту керек болған жерлерде қоныс аударушыларға ерекше жағдайлар жасалды. Оларға ең алдымен империя құрамына біршама жақын да енген Жетісу, Зайсан приставтары және т.б. жерлер жатқызылды. Мысалы, үкіметтік ұйымдар «...орыс адамдарын орналастыру біздің Қытаймен шекарамызды қорғау мақсатында Өскемен және Зайсан уездері үшін ерекше маңызды» деп санады. Бұдан әрі «бүкіл шекара өңірі...орыс поселкелері дуалымен тұтас жабылар еді» деген тілек білдірді. XIX ғасырдың 40-жылдарында тек қана қазақтар қоныстандырылған Жетісуда 60-жылдарда облыс губернаторы Г.А. Колпаковскийдің бастамасы бойынша «өлкені орыстандыру мақсатында» шаруаларды орналастыруға рұқсат етілді. Еуропалық Ресейден алғашқы келіп қоныстанушылар Воронеж шаруаларының 242 отбасы болды. Жер учаскелері болмауы себепті олар Верный қаласының мешандарына жатқызылды, мұнда «олар Верныйдың тамаша бауларын өсіріп, сонымен бірге егіншілікпен айналысты. Бұл үшін қажетті жерді таяудағы станциялардың қазақтарынан жалға алды». Шаруалар тарту үшін 1868 жылдан бастап Жетісуға көшіп келгендердің отбасындағы ер адамдардың әрқайсысына 30 десятина жер бөлінетін, шаруашылық жүргізу үшін қарыз берілетін және 15 жылға салықтардан босатылатын ереже қолданылды.

1868-1880 жылдар аралығындағы кезеңде Жетісуда 36 шаруа селолары пайда болды. 80-жылдардың орта шенінде мұнда егіс салуға жарамды жер жетіспейтін болды, сөйтіп үлес мүшелері 10 десятинаға дейін азайтылды, ал жеңілдікті кезең 5-10 жылға дейін қысқартылды. Сонымен бірге енді Түркістан өлкесіне қоныстануға «селолық тоғышарлар санатына жататын, христиан дінін ұстанатын орыс бодандарына ғана» рұқсат етілетіні ескертілді. Сонымен бірге Қазақстан нақ сол кезеңде Ресей империясындағы егіншілікке бейімделген отырықшыландыру арқылы отарлау аудандардың біріне айналды. Қоныстануға уақыты жағынан үнемі қолданылатын, сондай-ақ өзгермелі бірнеше фактор себепші болды. Бірінші топқа: шет аймақтарда халық аз қоныстанған аумақтардың болуы; шаруалар жерінің аз болуына қоса алғанда, феодалдық сарқыншақтар; туған жерлерінде табыстың жетіспеушілігі; жер сапасының нашар және өндіріс тиімділігінің төмен болуы жатады. Егіннің шықпай қалуын; қоныс аударуды көтермелеген немесе тежеген үкіметтік саясатты және басқаларын өзгермелі фактор ретінде атауға болады.

Осы факторлардың уақыт жағынан жіктелуіне сәйкес шаруалардың қоныс аудару қарқыны ұлғайып және төмендеп отырды. Бір ғажабы, бұл кезеңдегі үкіметтің қаулылары оқиғалардың алдында жүрмей, ізіне еріп, бірде қоныс аударуды тежеуге, бірде оны белгілі бір шеңберге түсіруге тырысты. XIX ғасырдың 80-ші жылдарында Еуропаны қамтыған аграрлық дағдарыс Ресейге де келіп жетті, онда мұның үстіне 1880 жыл ашаршылық жылы болды. Осының салдарынан Ресейдің еуропалық аудандарынан империяның шет аймақтарына шаруалардың көшіп келуі күшейе түсті. 1881 жылдың аяғында қоныс аударушылар туралы уақытша ережелер қабылданды. Онда шаруалардың шет аймақтарға тиісті ұйымдардың рұқсат етуімен ғана қоныс аударуына жол берілді. Алайда 1883 жылы Қазақстанға қоныс аударуға тағы да тиым салынды. А0ырында бес жыл әзірленгеннен кейін, 1889 жылғы 13 шілдеде «Село тұрғындары мен мешандарының қазыналық жерлерге өз еркімен қоныстануы туралы және аталған сословилердің адамдарын ерте уақытта қоныстанғандарға жатқызу тәртібі туралы» ереже күшіне енгізілді.

Шаруаны дала өңіріне қоныстандырудың дұрыстығы ара-тұра күмән, ал кейде қызу қарсылық та туғызғанын атап өткен жөн. Отарлауды жақтаушылар мен оның қарсыластары арасындағы пікірсайыс жергілікті және орталық баспасөз беттерінен көрініс тапты. Мәселен, Г. Уәлихан қыстауларды қоныс аудару қажеттері үшін тартып алуға қарсы шыға келіп, «қазақтардан мұндай жерлерді тартып алу олардың жағдайын өте қиындатады» деп жазған. Екінші жағынан, «дала уәлаятының газеті» үкіметтің қоныстандыру саясатын талай рет қолдады және 1894 жылы жарық көрген мақалалардың бірінде былай жазған: «жалпы әл ауқат мүдделерін көздеп қана емес, сонымен қатар жай әділеттілік үшін де мемлекеттің бір жеоінде село тұрғындарының отбасын мүлде қамтамасыз етпейтін ұлтарақтай болмашы жері болып, ал басқа бір жерде әрбір отбасына жүздеген десятина келуіне жол беруге болмайды ғой». ^«Көшпелінің экономикалық жағдайына келтірілетін соққы одан әрі күшейе түсуде...далаға қоныс аударушыны орнықтыру факторының қазақ халқының бұқарасы үшін мәдени емес, әзірше, былайша айтқанда, теріс мәні осындай болып отыр...»

Сонымен патша өкіметінің XIX ғасырдың 90- жылдарына дейінгі Қазақстандағы қоныстандыру саясаты стратегиялық тұрғыдан ғана, шет аймақтарға шаруалар ортасынан шыққан «мықты элементті» қоныстандырудың негізгі бағыты түрінде ғана белгіленді. Осымен қатар үкіметтің жергілікті халықтың ата қонысына билік етудің нақты және заңды құқықтарын әзірлеу үрдісі жүріп жатты. Кейіннен 90-жылдардың орта шенінде қазақ даласын жаппай отарлауға бағыта лынды.