47
ақиқаттылығын тексерсе, ал философия олардың мағынасын біледі.
М. Шликтің пікірінше, философияның мақсаты - пікірлерді ұсынып жəне
тексеру емес; философия - ол мағынаны табуға багытталған іс немесе қызмет.
Философиядағы
бұрылыс
дегеніміз
философияның
индуктивтік
қасиетімен келіспеу, философия гипотетикалық ақиқаттан тұратын ұстанымды
жоққа шығару. Философияның мағыналық қызметіне ықтималдық жəне
дəлелденбеген анықтамалардың қатысы жоқ. Ол өзінің пікірлерін анық жəне
соңғы деп белгілейді.
Соған қарамай, ғылым мен философия тығыз байланыста, философия
фундаменталды негізгі анықтамаларды анықтап, пікірдің мағынасын да
анықтайды. Эйнштейннің
уақыт
пен
кеңістік
туралы
шығармасы
философиялық жетістік деп саналады. Ғылымдағы əр дəуірдегі қадамдар
«фундаменталды пікірлердің мағынасын анықтауға негізделген, тек
философиялық қызметке лайық болатындар жетістікке жетеді». Бұл
М. Шликтің аналитикалық философияның шеңберінде жасалған қорытындысы.
Вена ұжымында ақиқат ұғымы өзі ерекшеленген: мағынасының
арқасында жəне тəжірибе арқылы. Осы «идеалдық тіл» жəне «қарапайым тіл»
деген айырмашылықтардың көрсеткіші. Логикалық қатал тілдің моделін
ұсынған Эрнст Мах. Ғылыми немесе ғылыми түсіндірілген фактілерді
бақылауға жататын феномендер деп айтамыз. Ғылыми білімнің негізінде
жалпылау мен сезімнің нəтижелерінің тығыздалуы жатыр. Бүкіл білімінің
массивінің сыны верификация принципі арқылы өтеді. Нағыз ғылыми білім
сезім белгілеріне редукцияландыру (келтіру) қажет.
Логика мен математиканың пікірлері - жəй ойлаудың схемалары. Вена
ұжымының өкілдері мұны қысаң эмпиризм деп атаған.
Вена ұжымының өкілдері: Отто Нейрат, Курт Гедель, Герберт Фейгл,
Ганс Рейхенбах, Карл Густав Гемпель, Филипп Франк, Альфред Айер, Рудольф
Карнап т.б. 1929 ж. ұжымның «Дүниенің ғылыми түсінігі. Вена ұжымы» атты
манифесті шықты. 1939 ж. бастап «Бəрі ғылымға ортақ халықаралық
энциклопедия». Еуропа мемлекеттерінің астаналарында Вена ұжымы бірнеше
философиялық конгресс өткізіп, басқа ұжымдармен, арнайы философтармен
ғылыми байланыс жасаған. Екінші əлемдік соғыстың басында ол өзінің
қызметін тоқтатады; себеп - 1936 ж. нацист-студент Мориц Шликті
университеттің баспалдағында өлтіріп кеткен. Саяси жəне нəсілшілдік
қудаланушылықтан сақтану үшін Еуропаның барлық философтары Америкаға
эмиграцияға аттанады. Сөйтіп, олар өзін гуманитарий емес ғалымдар деп
санаған, метафизикалық, экзистенциалдық
жəне
герменевтикалық
мəселелерден алшақтаған.
Австриялық логик Рудольф Карнап (1891-1970 жж.) Вена ұжымының
қызметінде дəрежелі теориялық деңгейге жеткен. Оның ғылыми білімнің даму
моделі субъектің сезімдік пайымы хаттамалық пікірлерінің негізінде жатыр
деген ойдың көрінісі; «мен қазіргі жағдайда жылу сеземін» немесе «менің тамақ
ішкім келеді» т.б. сөзсіз ақиқат.
Ғылыми зерттеудің негізі ретінде хаттамалық пікірлер келесі форманы
білдіреді: «F деген осындай жерде, осындай кезде, осындай объектке бақылау
48
жасады». Таным процесі осындай хаттамалық пікірлердің тізімі жəне соларды
ғылымның теориялық аппараты арқылы өңдейді.
Вена ұжымының алғашқы өкілдері хаттамалық пікірлер шындыққа сай,
барлық ғылыми пікірлердің ақиқаттылығын негіздейді деп есептеген.
Хаттамалық пікірлерге келесі қасиеттер айқын:
- олар субъектің таза сезім тəжірибесінің белгісі;
- абсолюттік түрде шынайы;
- басқа білімдерге бейтараптық қатынасы айқын;
- гносеологиялық тұрғыдан бірінші болады - хаттамалық пікірлерді
анықтағанда таным процесі басталады;
- олардың ақиқаттылығына күмəндануға болмайды.
М. Шлик былай тұжырымдаған: «Анық жəне маған мəлім - ешкіммен
жоққа келтірілмейді, қарапайым өмірде де, ғылымда да фактілердің
констатациясынан басталады, жəне «хаттамалық пікірлер» сол фактілердің
констатациясы, сол мағынада - білімнің басында тұрады». Хаттамалық
пікірлердің бірінші қасиеті - жариялаған тілін сол түрде, танымның бейтарап
қаруы түрінде қабылдау. Осы күмəнға келтірілсе, Вена ұжымының
ұсынысының құрылысы жоққа келтіріледі. Хаттамалық пікірлердің формасын
əрқайсысы əр түрлі көрген. Р. Карнап үшін олар сезімге келтірілген, О. Нейрат
протокол жасайтын субъекті енгізу қажет деген, ал Шлик осындай
«констатациялар» «осында» жəне «қазір» деген сөздермен толтыру қажет дейді.
Осы пікірілер бойынша, ғалымның қызметі операционалды жəне
графологиялық (сипаттамалы) болған. Бірінші, жаңа хаттамалық пікірлерді
шығару; екінші, оларды біріктіру мен жалпылау əдістерін іздеу; яғни, пирамида
құру: астында хаттамалық пікірлер, үстінде олардың жалпылау нəтижесі.
Ғылыми позитивистер өздері осыған қарсы болған. Сонымен қатар, таза сезім
тəжірибе туралы пікірлерде күмəнға жақын болып шықты. Мысалы өз
тазалығын жариялаған тілден таза сақтай алмайды. Əр субъект өзінің сезімін
айқын деп жариялау құқығы бар, онда ғылымның интерсубъективтілігі туралы
мəселе туылады; жəне интерсубъективтік хаттамалық тіл шығару керек. 30-шы
ж. хаттамалық пікірлер туралы пікірталас өтті. Хаттамалық пікірлердің
феноменалдық анықтамасы «заттық» түріне ауыстырылды. Соңғысы сезімдік
жағын білдіретін хаттамалық тілге сұраныс жасаған; сөйтіп, ғылымның
эмпириялық каркасы абсолюттік түрде шынайы емес пікірлерден
құрастырылады, бірақ оларды бақылау арқылы шығарған соң күмəнданудың
қажеті жоқ. Аристотельдің, Бэконның, Эйнштейннің хаттамалық тілі бір,
өзгермеген - «ағаштың жапырағы жасыл түсті» - дегендей. Сонда бүкіл ғылыми
деп аталатын пікірлер хаттамалық пікірлердің түріне айналуы қажет. Сонда
олар мағыналы. Орталық орынды бақылау процедурасы алатын болды. Кейін,
бұл анықтама нақты болмаған соң, интерсубъективтілік мəселе де шайқалды.
Р. Карнаптың негізгі шығармаларында: «Значение и необходимость»,
«Философские основания физики. Введение в философию науки» логикалық
семантика мен теориялық терминдер мен предикаттарды анықтау техникасы
туралы ойлар мəлім; философияның метафизикалық мəселелерінің қажеттілігі
жоқ; философия жалған пікірлерден тазарту іске ғылым тіліне логикалық түрде
Достарыңызбен бөлісу: |
