49
талдау жасау қажет. Осылардың бəрі тіл мəселесінің қиындығының белгісі.
Р. Карнап ғылым философының қызметінің статусы мен өзгешелігін
анықтау мəселесіне көп назар аударған. «Ескі табиғат философиясы ғылым
философиясымен ауыстырылған. Бұл жаңа философия фактілер мен заңдарды
ашу іспен, дүние туралы метафизикалық пікір айтумен айналыспайды. Осының
орнына ол ғылымның өзіне назар аударып, анықтамалары мен əдістерін,
нəтижелер мен логикалық типтерін, пікір формаларын анықтайды. Ғылым
философы «ойлау табиғатын» емес психологияның методологиялық жəне
логикалық негіздерін зерттейді. Ол «мəдениеттің табиғатын» емес
антропологияның философиялық негіздерін зерттейді».
Р. Карнаптың пікірінше, ғалым мен ғылым философының қызметін айыру
қажет, себебі практикада олар кездеседі. Методологиялық білімсіз ғалым
жұмысын істемейді; ал ғылым философы ғылымды толық меңгермесе, оның
анықтамалары мен əдістері туралы сұрақтарды коймайды.
Ғылым философиясының негізгі мақсаты - себептілік деген анықтаманы,
оның мағынасын түсіндіру. Себептілік - ол зат емес, процесс.
Р. Карнаптың жұмыс тəртібі классикалық емес ойлау парадигманың
категориялық аппаратына сай. Біз статикалық процестерді енгізуіміз қажет.
Статикалық процестер өзгеретін жəне өзгермейтін физикалық жүйелердің
бірізгілік жағдайлары.
Неміс-американдық философ, логик Ганс Рейхенбах (1891—1953 жж.),
ғылым философиясына ерекше ұғымдарды ұсынды: «жаңалық ашу контексті»
жəне «дəлелдеу контексті», оларды ажырата білді; объективтік ақиқат ұғымына
назар аударған; табиғаттану мəселелеріне (кванттық механика, ықтималдық
теория) сай табиғат философиясын құрастыру; оның шығармалары «Уақыт
бағыты», «Кеңістік
пен
уақыт
философиясы» «координативтік
дефинициялардың» (абстракциялық математикалық кеңістіктің семантикасын
құру) өзгеше методологиясы бойынша ойларды ұсынады.
Отто Нейрат (1882-1945 жж.), австриялық философ, экономист, Вена
ұжымының белсенді өкілі. Голландия мен Англияда эмиграцияда болған,
Оксфорд университетінде сабақ берген. Отто Нейрат екі мəселе бойынша
радикалдық позицияларды ұстанған: хаттамалық пікірлер жəне ғылым бірлігі.
Хаттамалық пікірлірдің басқа пікірлерге қарағанда ешқандай өзгешелігі жок;
ақиқаттың мөлшері - ғылымның дəлелінің қайшысыздығы; осындай пікірлер
басқа ғалымдармен бірге, пікірталаста хаттамалыққа ұсынылады; келісім
ғалымның өзінің тұлғалық жеке шешімі; осылай Нейрат конвенциализм мен
логикалық позитивизмді біріктірген.
Нейраттың пікірінше, философияның басты мақсаты - білімнің бірлігін
құрастыру. Бұл жерде тағы радикалдық физикализм (физика мен
математиканың тілдерінің арқасында əмбебап тіл мүмкін, ол ғылымды
біріктіретін тіл) үстемді. Тіл арқылы ғылыми білімнің келесі мəселелері
шешіледі: ғылымдардың арасында логикалық байланыс жасау; ортақ
методологияны
құрастыру; ғылым
классификациясын
құру; негізгі
анықтамаларды талдау. Ол унифицияландырылған тілді құру идеясын
дамытты; физика мен математика тілін негізгі деп санаған; Вена ұжымының
50
құлдырауымен экономикалық мəселермен айналысты.
Вена ұжымының қызметі ғылыми қоғамдардың əйгілі мысалы, жеткілікті
үлгісі болып табылады. Сонымен қатар, бұл өзгеше ағым болып, аналитикалық
философияны қалыптастырды.
Вена ұжымының қызметін ғылыми нəтижелердің салмақтығы бойынша
неміс-американдық философ Карл Густав Гемпель (1905-1997 жж.)
жалғастырды. Аналитикалық философияның өкілі, логикалық позитивизмнің
күрделі сұрақтарын шешуге тырысты; физика мен математика салаларында
толық білім алды; Шлик, Рейхенбах, Карнаптың жалғастырушысы; Венада
М. Шликтен дəріс алған; 1934 ж. Берлинде философия докторының атағын
алып; эмиграцияда Чикаго, Нью-Йорк, Йель университеттерінде қызмет
жасайды; 1955-1973 жж. Пристон университетінде, пенсияға шыққанда
Питсбург, Колумбия, Гарвард университетінде сабақ берді.
Гемпель ғылым философиясы мен методологиясына үлес қосты. Оның
«Мағынаның мөлшері» (1950) шығармасында мағына мен мағынасыздықтың
арасында түсіну деңгейі жатыр. Сонда алғашқы бірлік ретінде пікір жүйесін
ұсыну қажет. Дəлел «теориялық термин» мен «бақылау термин» арасындағы
қатынас өзекті; «интегративтік жүйе» деген ұғымды ұсынды.
Гемпельдің «Диллема теоретика» атты шығармасы редукционизмді
қабылдағанда ғылым бақылаудың нəтижелеріне айналады; ал интуицияны
енгізсек, тағы да теориялық терминдер түсіп қалады. Сөйтіп, қайшылық
түбінде, теориялық терминдер бақылау терминдерімен шектелмес, жəне
керісінше; терминдердің комбинациясы да теориялық терминдерді жоя
алмайды.
Осы ережелер жалпы ғылым философиясының теориялық бағыты үшін
маңызды болған. «Дилемма теоретика» келесі түрде болу керек:
1. Теориялық терминдер қызметін атқарады немесе атқармайды;
2. Оны атқармаса, оларды қажет етпейді;
3. Өзінің қызметтерін атқарса, бақылау құбылыстар арасында байланыс
жасайды;
4. Бірақ олар теориялық терминсіз де жасалуы мүмкін;
5. Эмпириялық терминдер байланысты теориялық терминдерсіз жасаса,
олар керек жоқ;
6. Сонда теориялық терминдер функциясын атқарса да, атқармаса да,
керегі жоқ.
Гемпельдің пікірінше, əр түрлі салалардағы жағдайларды түсіндіретін,
біріктіретін заңдар қажет; түсіндіру моделі бойынша ол «дедуктивті модельді»
немесе «біріктіретін заңдардың моделін» шығарды; нақты сипаттау арқылы
бəрін түсіндіретін жалпы заңдарға жетеміз; «эпистемологиялық пайда» шешім
қабылдауында пайда болады (гипотезаны ұсыну, анықсыз жағдайда шешім
қабылдау); адамның іс-əрекетін тарихи тұрғыда түсіндіру мəселесінде
қолданған («Дедуктивно-номологическое в противовес статистическому
объяснению» (1962); «Мотивы и «охватывающие» законы в историческом
объяснении» деген шығармасында заңдар мен түсіндіру табиғаттану
ғылымдары мен тарих ғылымындағы айырмашылықтары; ортақ тіл мен ортақ
Достарыңызбен бөлісу: |
