3.БЕЗДІ ЭПИТЕЛИЙ
Безді эпителий деп жеқе маманданған, клеткалары әр түрлі_заттарды жасап және бөліп шығаратын эпителийді атайды. Егер бөлінетін заттар организмге паидалы болса, оны секрет деп, ал зиянды болса, экскрет деп атайды. Секреттерге ас қорыту сөлдері, шырыш, бауырдың өті, майлы түзілістері, гармондар және көптеген басқа заттар, экскретке тер, зәр қышқылы, мочевина т. б. жатады. Безді эпителий, без деп аталынатын арнаулы органдар түзеді. Егер пайда болатын секреттер дененің куысына немесе сыртына арнаулы .түтіктер арқылы бөлінсе, оны сыртқы секреция деп атайды. Қөптеген омыртқалыларда түтіксіз бездер бар,___сондықтан_ олардан пайда болатын заттар—гармондар тікелей қаңға лимфаға немесе жұлынның сүйық затына бөлінеді. Ондай бездерді ішкі секрециялық немесс эндокринді бездер деп атайды. Эндокринді бездерді микроскоптық анатомия зерттейді. Сондықтан біз сыртқы секрециялық бездердің құрылысымен қысқаша танысып қана өтеміз.
Бездер бір клеткадан құрылуы мүмкін, онда ол бір клеткалы деп аталады. Бездер көбіне көп клеткадан тұрып, күрделі түзіліс құрады. Бір клеткалы бездерге, мысалы, шек эпителийінің бокал тәрізді клеткалары жатады. Клетка толған кезінде плазманың калдығы мен ядросы клетканың жіңішкерген ішкі бөліміне ығысады. Сөлдері бөлінген соң кайтадан калпына келеді. Мұндай клеткалар ток шектің қабырғасында көп болады. Ал көп клеткалы бездер күрделі құрамды, кейде көлемі де үлкен болады. Олардың құрамында өзге тканьдер болса да, секрециялык касиет тек эпителийге тән. Көп клеткалы бездерде безді эпителиймен төселғен секреторлы немесе безді бөлім және куысы эпителий клеткаларымен төселген сыртқа шығырушы түтіктер болады. Қөп клеткалы бездердің түтіктері тармақтанып бөлінуіне қарай күрделене түседі. Сондыктан көп клеткалы бездер жай және күрделі бездерге бөлінеді. Жай бездердің сыртқы шығарушы түтігі тармақталмайды. (9-сурет, 1—2, 3, 4). Күрделі бездердің сыртқа шыгарушы түтіктері тармақталып аяқталады (9-сурет 5—6) көп клеткалы бездер формасына қарай әр түрлі болады. Жай бездер альвеол және түтікті — альвеол тәрізді болуы мүмкін. Труба тәрізділерде бездер бөлімі созылыңқы келеді. Мысалы, адамның қарын түбіндегі бездері, тері бездері, альвеолды бездердің безді бөлімі сауыт тәрізді болады.
Клеткаларда түзілген секрет шағын тамшы турінде пайда болып, жиналган сайын ірілене түседі. Тамшы клетканың ішкі торлы аппараты орналасқан бөлімінде пайда болады. Тамшылардың сол жерде пайда болуы, секреттің түзілуіне органоидтардың катысты екендігін көрсетеді.
Безді клетканың протоплазмасы да секреттің қалай түзілетіндігі осы уақытқа дейін белгісіз. Тек бұл жағдайда ішкі торлы аппараттың өзгермейтіні ғана күмәнсіз. Жиналған секрет клеткалардан бөлініп отырады. Секреттің бөлінуі әрбір түрлі өтеді. Бұл процесс кейбір клеткалардың денесін бұзу арқылы, ал, басқаларда секреттің түзілуінің жанартылып отырылуы арқылы жүзеге асады. Соған сәйкес бездер үш топқа — мерокринді, апокринді және голокринді бездерге бөлінеді.
9-с.урет. Түрлі без құрылысының схемалық көрінісі.
1—2 қарапайым түтік бездер; 3—4 қарапайым альвеолярлы бездер; 5 — күрделі түтікті без; в — күрделі альвеолярлы без.
10-сурет. Тері эпителийінің жарақаттанғаннан кейін кайта қалыптасуы.
А — терінің жарақаттанған жері; Б — В - терінің жаңартылып қалыптасу кезеңдері; 1 — фибриннін
түнығы; 2 — эпидермистің өсінді қабатындағы клеткалардын сына тәрізде өсуі; 3 — фибриннің тұнығы
астында эпителиалды қабаттың түзілуі.
Мерокринды бездерде секрет клетканың протоплазмасын бұзбай бөлінеді, секреттің түзілуі қайталанып отырады. Мерокринді типті бездерге организмдегі көптеген бездер, мысалы, ішек бездері жатады.
Апокринді бездерде секретпен қатар клетканың сырт-қы жоғарғы бөлімі және протоплазманың бөлімдері бөлініп, бұзылады. Бірақ клетканың протоплазмасы тез қалпына келіп, секреттің жиналуы қайталанады. Апокринді типті бездерге адамның сүт және тері бездері жатады.
Голокринді бездерде ядро мен протоплазма бұзылып, жиналған секреттің құрамына кіреді. Мұндай бұзылу процесі клеткалардың үстіңгі жағында ғана етеді. Өйткені, олар астыңгы қабатта жатқан камбиалды элементтер арқылы жаңартылып отырды, сонымен мекрокринді және апокринді бездердің клеткасында секреторлы цикл көбірек қайталайтын болса, голокринді бездердің клеткаларында секреторлы процесс бір рет қана өтеді. Адам баласында голокринді типті бездер тобына майлы келетін бездер жатады.
Эпителийдің регенерациялануы. Эпителийде оның құрылысымен қызметіне тәуелсіз клеткалардың бар екендігі және олардың өрбуге қабілетті келетіндігі жоғарыда айтылды. Мұндай клеткалардың болуы эпителийлердің регенерациялық касиетінін күшті екенін көрсетеді. Болмашы кесіндінің өзінде терідегі эпителийден баска дәнекер тканьді бөлімі де бұзылады (10-сурет). Кесіндінің регенерацнялануы қанның ұюынан басталады. Жаракаттанган орынның айналасында оны сыртқы ортадан бөліп тұратын үйыма қан (тромб) пайда болады.
Терінің жаракаты қан ұймасының астында регенерацияланады (жазылады). Кесіндіге жақын орналасқан эпидермалық клеткалар өліп кетеді. Эпителий клеткалары жаралы жерге ауысқан соң қанмен дәнекер тканьнің арасына кіре бастайды. Ауыскан клеткалар кесіндінің үстінде қабат тәрізденіп жатады. Бұзылған жерден қашығырақ орналасқан эпителий участоктарында клеткалар бөліне бастайды. Соның нәтижесінде алдымен бірқабатты эпителий түзіліп көп қабатты болады да, терінің арнаулы эпидермисіне айналады. Эпидермис пен дәнекер тканьнің шекаралығында ішкі мембрана түзіледі. Терінің эпителийлі бөліміндегі регенерациялық процестері дәнекер тканьнің қалпына келуімен де тығыз байланысты. Эпителий тек жас дәнекер тканьнің үстіне өседі. Егер дәнекер тканьнің калпына келуі эпителийдің калпына келуінен тезірек өтсе, жаранын, аузы көпке дейін жабылмайды. Сондықтан эпителийдің өсуіне жағдай тұгызу қажет. Қлеткалардың өрбуін, жараның жазылып кетуін тездететін стимуляторлар пайдаланудын маңызы орасан зор. Хирургияға пайдаланылатын мұндай стимуляторлардың бірі — трефон. Трефонды пайдаланғанда жара неғұрлым тез жазылады.
Достарыңызбен бөлісу: |
