Оқулық сапасын қайтсек жақсартамыз? бет бет м ектеп оқулықта ры жиі өзгеріске

2

№60 (3185) 13 тамыз 2019

zangazet@mail.ru

ҚҰҚЫҚ

БҮГІНГІНІҢ БАС ТАҚЫРЫБЫ

(Соңы. Басы 1-бетте)

СЕМИНАР

АҚТАУ ҮКІМІНЕ ҚОЛ ЖЕТКІЗУ

КҮЛ АСТЫНАН КҮМІС 

ІЗДЕГЕНМЕН ПАРА-ПАР

Кім қалай ойласа да өз еркі, ал ішкі 

істер органдарының қанша реформа жа-

салса да өңін өзгертпейтін жұмыс мәнері 

сол баяғы кеңес заманындағы «пәленбай 

деген шопан әр жүз саулықтан түгеннен 

қозы аламын деп міндеттеме қабылдады» 

деген тәрізді көз алдайтын көпірме көр-

сеткіштің көлеңкесінде қалып қойғаны 

ащы шындық. 

Мүмкін,  малдың  төлін,  шабылған 

шөптің  есебін  алған  дұрыс  та  шығар, 

ал, енді атқарылған жұмыстың деңгейін 

қанша  адамның  істі  болып,  қаншасы-

ның сотталғанымен өлшеу қалай десең 

де  ақылға  сыймайтын  тірлік.  Қоғамда 

кінәсіз адамдардың жауапқа тартылып, 

жазықсыз  адамдардың  сотталып  жа-

туының бір себебі осында. Өркениетті 

мемлекеттер қылмысты азайту үшін атқа 

қонып  жатқанда,  қазақстандық  құқық 

қорғау органдарының тәртіп бұзып, теріс 

әрекет  жасайтындардың  қара-құрасын 

жасанды  түрде  қолдан  өсіріп  көрсету 

үшін жанталасатыны қалай? Қазіргі погон 

таққандардың санасында статистикасыз 

жұмыс жүрмейді деген соқыр түсінік қа-

лыптасып қалған. «Былтыр дәл осы кезең-

де пәлен қылмысты ашқан екенбіз, неге 

биыл аз, демек, қылмысқа қарсы күресте 

шөп  басын  сындырмағансыңдар,  әлде 

тәртіп  бұзатындар  аз  ба»  деп  ары  таза 

қызметкердің өзін түзу жолдан тайдырып, 

қасаң тәртіпке күштеп бағындыратын бас-

шылар әр органнан ұшырасады. Ал, айып-

талушыға тағылатын айыптың іргетасы 

қалай қаланса, үкім де солай шығады. 

Осы тұрғыдан қарағанда белгілі адво-

кат Гүлнәр Жуасбаеваның «соттың үкімі-

не жедел уәкілдің толтырған хаттамасын-

дағы көрсетілген мән-жайлар ықпал етпей 

қоймайды» деген сөзінде шындық бар. 

Тергеу органымен тағылған айып істің 

заңдылығын тексеретін прокуратурадан 

қамшы салдырмай өткеннен кейін сотта 

пәлендей  қиындық  тудыра  қоймайды. 

Мәселе осы тұсқа жеткенде заң жүзінде 

адам тағдырына қатысты әртүрлі бағыт 

ұстанатын  органдар  бір  шаңырақтың 

астына бірігіп, мақсат-мүддесі бір алып 

ағзаға айналып кетеді. Қылмыстық про-

цестік  кодекстің  «Істің  мән-жайларын 

жан-жақты, толық және обьективті зерт-

теу» деп аталатын 24-бабының талапта-

ры істі қарайтын судьяға сотқа дейінгі 

тергеп-тексерудің толымсыздығын жою 

үшін өз бетінше қосымша дәлелдемелер 

жинауға тыйым салғанымен, қолданыс-

тағы заң істі қарау барысында тағылған 

айып дәлелін таппаса, ақтау үкімін шыға-

руға шектеу қойып отырған жоқ. Солай 

бола  тұрса  да  қазылар  қауымының  ба-

сым көпшілігі ақтау үкімін шығарудан 

жасқанады. Жоғарғы Соттың төрағасы 

Жақып Асановтың айтуынша тергеу бар 

болғаны айыпты деп танылған адамның 

үстінен оның қылмыстық іске қатысы бар 

екендігін көрсететін мәліметтерді жинап, 

ал, прокуратура оның заңдылығын тек-

серіп, соңғы шешім қабылдау үшін сотқа 

жөнелтетін органдар ғана. Тергеу органы 

ұсынған мәліметтерге заңдық тұрғыдан 

баға беріп, не айыптау, не ақтау үкімін 

шығару тек соттың құзырындағы шаруа.

Тергеліп келген іске міндетті түрде 

айыптау үкімі шығарылсын деген қағида 

жоқ. Керісінше, Жоғарғы Соттың 2002 

жылғы  15  тамыздағы  «Сот  үкімі»  ту-

ралы №19 нормативтік қаулысының 45 

бөлігінде «Егер қоғамдық қауіпті әрекет 

және оның зардаптары фактісі белгілен-

се,  бірақ,  сот  отырысында  ұсынылған 

жә не зерделенген дәлелдер оларды айып-

талушының жасағанын жоққа шығарса 

немесе растамаса, сот қылмыс жасаудың 

дәлелденбеуі  салдарынан  ақтау  үкімін 

Брифинг

ҚЫЗМЕТ ТАЛАПҚА САЙ

«Азаматтарға арналған үкімет» мемлекеттік корпорация-

сының Ақтөбе облыстық филиалы 7 айда атқарылған жұмыс 

нәтижесін қорытындылап брифинг өткізді.

Қазіргі таңда Ақтөбе облыстық филиалында 18 фронт-кеңсе,  

мамандандырылған ХҚО, көші-қон қызметтері және цифрлық 

қызметтер орталығы жұмыс істейді. Сондай-ақ, халықты зейнет-

ақы және жәрдемақы төлемдерімен қамтамасыз ету бойынша 

филиалда 2 қалалық, 12 аудандық бөлім қызмет етеді.      

Мемлекеттік корпорацияның Ақтөбе облыстық филиалы 

директорының орынбасары Ізбасар Орынбасаровтың айтуын-

ша, «Азаматтарға арналған үкімет» реестрдегі 742 мемлекеттік 

қызметтің 85 пайызын көрсетеді. Облыстың шалғайдағы ауыл 

тұрғындары үшін қызметтер мобильдік ХҚО арқылы көрсетіледі. 

Жыл басынан бері мобильдік ХҚО облыстың барлық 13 ауданын 

қамтып, ауыл тұрғындарына 14  мыңнан  астам мемлекеттік 

қызмет ұсынды. Жалпы оператор соңғы 7 айда 773 631 қызмет 

көрсетіп, тағы 176 мыңнан астам қызметті азаматтар өз бетінше 

алған. Сондай-ақ, аймақ тұрғындары  251 521  электрондық 

цифрлық қолтаңба рәсімдеген. Бүгінде филиалдың барлық 

қалалық және аудандық бөлімінде  «Connection Point» өзіне-өзі 

қызмет көрсету секторы ұйымдастырылған. 

Ақтөбе облысында 283 457 төлем алушы тіркеуде тұр. Сон-

дай-ақ, әлеуметтік  төлемдердің барлық түрлері  бойынша 2019 

жылдың 7 айында 74 млрд теңге, оның  ішінде республикалық 

бюджеттен 68.2 млрд, Мемлекетік сақтандыру қорынан 5.4 

млрд теңге, Бірыңғай жинақтаушы  зейнетақы  қорынан 0.4 

млрд теңге төленді. 

Әсел МҰСТАФИНА, 

 «Азаматтарға арналған үкімет» Коммерциялық 

емес акционерлік қоғамының Ақтөбе облысы 

бойынша баспасөз қызметі

Ақтауда «Соттар және 

БАҚ:  ашық  диалог  және 

се нім герлік  ынтымақтас­

тық»  тақырыбы  бойын­

ша  өңірлік  семинар­тре­

нингтердің төртінші циклы 

аяқ талды. Іс­шараға батыс 

өңірінің өкілдері – судья­үй­

лестірушілер,  соттардың 

баспасөз хатшылары, жур­

налистер мен заңгер­блогер­

лер қатысты.  

Семинарды  ұйымдастыруға 

Жоғарғы Сот, Ф.Эберт атындағы 

қор, USAID, ЕҚЫҰ-ның Нұр-Сұл-

тандағы Бағдарламалар кеңсесі, 

Internews және Қазақстанның Сот 

журналистері лигасы атсалысты.

Екі  күнге  созылған  семинар 

басталар  алдында  Маңғыстау 

облыстық соты төрағасының мін-

детін атқарушы Ержан Қарабаев 

пен  азаматтық  істер  жөніндегі 

сот  алқасының  төрағасы  Нұр-

сапа  Примашев  құттықтау  сөз 

сөйледі.  Олар  судьялардың  сот 

процестерінің  ашықтығы  мен 

жариялылығын қамтамасыз етіп 

отырғаны  туралы  айта  келіп, 

өңір соттарында «Сот төрелігінің 

жеті түйінінің» жүзеге асырылып 

жатқаны туралы әңгімелеп берді.

АШЫҚ ДИАЛОГ АЛАҢЫ

лигасы» ҚҚ директоры Мәулет-

бай Серікжан БАҚ өкілдеріне сот 

процестерін  қалай  жариялауға 

болатынын,  журналистерге  сот 

залында нені істеуге және нені жа-

сауға болмайтыны туралы түсін-

діріп берді.

Екінші  күні  журналистердің 

сот  отырысы  залдарына  қол-

жетімділік мәселелері, сот процесі 

барысындағы  олардың  өздерін 

ұстау қағидалары, сот қызметін 

көрсетудегі әдеп пен кәсіби нор-

малар,  соттарда  журналистер 

құқықтарының  бұзылуы  мәсе-

лелері  талқыланды.  Мәселен, 

informburo.kz    порталының  бас 

редакторы  Михаил  Дорофеев  

тиімді  коммуникацияларды қалай 

қатарластыру  керектігі  туралы 

тоқталып өтті. Журналистер мен 

судьялар  жұмысындағы  ортақ 

нәрсе шындықты тынбай іздеуді, 

қоғамдық миссияны, адамдардың 

өміріне  әсер  ету  мен  эмоцио-

налдық күйіп-жануды бөле-жара 

айтты. Спикер судьялардың  өз-

дері қабылдайтын сот актілерінің 

қисынын  көбірек  түсіндіруіне 

және журналистермен сот процес-

терінен тысқары уақытта жиірек 

жүздесіп тұруына, ал журналис-

тердің – не болып жатқанын түсі-

не білуіне, оқырмандарға сауатты 

және  ұғынықты  етіп  жазуына, 

судьяларға құрмет көрсетуіне ті-

лек білдірді. «Судьялар мен жур-

налистер бір біріне керек», – деп 

сендірді  М.Дорофеев.

Медиасарапшы Асхат Еркім-

бай  әлеуметтік  желілерде  пост 

жазу әдістемесі, жаңа форматтар 

мен  заманауи  мультимедиялық 

құралдар туралы тренинг өткізді. 

Тиімді коммуникациялар, дыбыс, 

бейнесұхбат  форматтары,  кері 

байланысқа,  дағдарысқа  қарсы 

коммуникацияға  қол  жеткізуге 

бағытталған  жүйелік  шаралар 

мәселелері  туралы  толыққанды 

ақпарат берді.

«Интерньюс-Казахстан»  са-

рапшысы  Ольга  Диденко  бол-

са  сот  актілерінің,  мұрағаттар 

мен  статистикалық  деректердің 

ашық көздері, сондай-ақ, сот және 

құқық  қорғау  органдарына  қан-

дай ақпараттар алу үшін жүгіну 

керектігі туралы айтты. Сарапшы 

сонымен бірге журналист соттың 

шешіміне немесе үкіміне әсер ете 

ала ма, ал, БАҚ өкілі – сот процесі 

ашылғаннан кейін сот процесіне 

қатысушыны фотоға түсіре ала ма, 

және журналист айыпталушының 

кінәсіздік презумпциясын сақта-

уға міндетті ме деген сұрақтарға 

жауап берді. 

Семинардың  қатысушылары 

интерактивті пікір аламасуларға 

және  әртүрлі кейстер бойынша 

рөлдік ойындарға қатысты. Тре-

нингтің әрбір қатысушысы БАҚ 

пен соттардың өзара байланысы 

кезінде  жиі  туындайтын  оқиға-

ларға  және  кезіккен  түйткілді 

жағдайдан  жол  тауып  шыққан-

дай әсер алды. Барлық оқиғалар 

әртүрлі, алайда оларды бір-бірі-

не  ұқсас  тәуекелдер  біріктіріп 

тұрғандай еді. Мысалы, БАҚ әдейі 

немесе кездейсоқ ақпараттың өңін 

айналдырып жібере алады, журна-

лист сенсацияны «ширықтырып» 

жібереді,  БАҚ-тың  қатысуы  та-

раптардың татуласуына және та-

туласу келісімін жасасуға кедергі 

келтіруі, сондай-ақ, бәсекелестер 

үшін  қызығушылық  тудыратын 

коммерциялық  құпияны  ашып 

жіберуі мүмкін, бұл тұтынушы-

лар сұранымын күрт төмендетіп, 

шығындарға әкеп соғады.

Жұмысты  қорытындылай 

келіп, А.Сәдуақасов құқық түсін-

діру жұмыстарын жүргізудің өзек-

тілігін атап көрсетті. Оның пікірі 

бойынша, сот қызметінің мәні мен 

заңнама негіздерін дұрыс түсінбеу 

көбінесе қоғамдағы дау-жанжал-

ды  туындатады.  «Біз  ортақ  істі 

жасап жатырмыз – адамдарға заң 

нормаларын жеріне жеткізе түсін-

діреміз, судьяның жұмысы және 

сот  шешімдеріне  шағым  беру, 

наразылық келтіру мүмкіндіктері 

туралы объективті түрде айтудан 

жалықпаймыз», – деп атап өтті ол.

Жұмыс қорытындылары бой-

ынша қатысушылар семинар-тре-

нинг спикерлерінің ұсынымда рын 

талқыға түсірді. Барлық қатысу-

шыларға  сертификаттар  тапсы-

рылды.

Маңғыстау облыстық сотының 

баспасөз қызметі 

Ұйымдастырушылар қатысу-

шыларға журналистердің құқық-

тары  мен  міндеттерінің  қандай 

болатыны,  сұхбатты  дайындау 

технологиясы, резонансты жария-

ланымдарға ден қою және муль-

тимедиялық  контент жасау тура-

лы әңгімелеп берді. Талқылаулар 

тақырыбының өзектілігі, интерак-

тивтік сабақтар серпіні тренингті 

тартымды да пайдалы ете түсті. 

Жұмысты  облыстық  соттың 

отставкадағы судьясы Инесса Ку-

анова ашты. Ол сот құрылысы мен 

сот ісін жүргізу: негізгі ұғымдар, 

сот сатылары, сот актілері, сон-

дай-ақ, заң техникасының негіз-

дері туралы айтып берді. Спикер 

өзінің сот практикасында кезіккен 

әртүрлі  ахуалдарға  байланысты 

пікірлерімен бөлісті.

Жоғарғы  Сот  судьясы  Елена 

Максюта әлеуметтік желілердегі 

жұмыс, бейін мен контентті жа-

сау, қауіпсіздік мәселелері туралы 

ақпарат  ұсынды.  Түсіндірмелер 

беру  принциптері  туралы  тілге 

тиек ете келіп, спикер әлеуметтік 

желілердегі  сын  материалдарға 

ден  қоюдың  әртүрлі  кейстерін 

ұсынды.

Жоғарғы  Соттың  баспасөз 

хатшысы Айдос Сәдуақасов пен 

«Қазақстанның Сот журналистері 

ны соңынан қуып жетіп, қолды болған 

заттарын  қайтып  алған.  Дәл  осы  істің 

Жоғарғы Сотта қаралатындай жөні бар 

ма? Қылмыстық істі қараған кассациялық 

алқаның қазылары Морозовтың әрекетін-

де қылмыстық жауапкершілік қарасты-

рылмаған  деп  сотталушыны  ақтаған. 

Биылғы жылдың алты-жеті айының өзін-

де Жоғарғы Соттың кассациялық алқасы 

12 істі қарап, оның екеуі бойынша ақтау 

үкімін  шығарған.  Соның  біреуіне  ғана 

тоқтала кетейік. Азамат Медет Төлешов 

есірткі заттарын заңсыз сақтап, тасымал-

дап, пайдаланды деген айыппен үш жылға 

сотталған. Басында ол іске куә ретінде 

қатыстырылып,  кейін  айыпталушыға 

айналып кеткен. Көлік жүргізушісі қыл-

мысқа қатысы жоқ екендігін, жолаушы 

ретінде отырған адамдардың қалтасында 

есірткі заты бар екенін білмегенін айтып 

ақталған, оның сөзін сотталушылардың 

кейбірі қолдағанымен, бастапқы соттың 

Медет Төлешовке қатысты үкімін апел-

ляциялық саты күшінде қалдырған. Ме-

дициналық сараптама айыпталушының 

қанынан есірткінің белгісі табылмағанын 

көрсетсе  де  бастапқы  сот  өз  ұстаны-

мынан айнымай отырып алған. Қызығы, 

есірткінің үлгілерін оқиға болған жерден 

қатысты  жасалған  әділетсіздікті  заңға 

сәйкес деп бекіткен прокуратураның да, 

нақты мән-жайды тексерместен оған қа-

мауға алу түріндегі бұлтартпау шарасын 

қолданған тергеу судьясының да кінәсі 

бар. 

Кезінде Жоғарғы Сотты әр жылдары 

басқарған төрағалар соттарды қарапайым 

халықтан алыстатып отырған жаттанды 

жұмыс  тәсіліне  жаңалық  енгізу  үшін 

қандай  амалдарға  бармады  десеңізші. 

Шағымдарын  арқалаған  жұрт  жоғары 

тұрған  мекемелердің  табалдырығын 

тоздырмас  үшін  апелляциялық,  касса-

циялық алқаларды жергілікті соттардың 

төңірегіне топтастырып, бақылауды кү-

шейтіп те көрді. Бірақ, бұл өзгерістер де 

жылдар бойы қалыптасып, тек бірыңғай 

айыптау бағытында жұмыс істейтін алып 

жүйеге ықпал ете алмады. Енді оның тас 

қоршауын бұзу бұл саланың кемшілігін 

жіпке тізіп айтып, сырқатының белгісін 

қойып жүрген Жоғарғы Соттың төрағасы 

Жақып Асановтың қолынан келе қоя ма? 

Айту қиын.

Жоғарғы Сотта қаралып, өзгертіліп 

жатқан істерді көріп, жергілікті сот су-

дьяларының ақтау үкімін шығаруына не 

кедергі болды екен деп ойланасың кейде. 

«Шикі» істерге қатысты ақтық сөзді мін-

детті түрде Жоғарғы Соттың судьялары 

айтуға тиіс пе? Қазының мәртебесі қай 

жерде  де  бірдей  емес  пе?  Сот  процес-

теріне мемлекеттік айыптаушымен бірге 

қатысатын  адвокаттар  қауымы  қорға-

уындағы адамның кінәсіздігіне қатысты 

қанша дәлелдер табылып жатса да тек ай-

ыптау бағытында жұмыс істейтін жүйеде 

ақтау үкімін шығартудың қиын екендігін 

айтады.  Заң  жүзінде  тараптар  тең  деп 

көрсетілгенімен көп жағдайда адвокат-

тардың мәртебесі айыптаушыға қарағанда 

төмендетіліп, олардың дәлелді уәждері 

негізге алынбай жатады. Сол себептен де 

дәрменсіз қорғаушылар айыпталушының 

іс-әрекеті  дәрежеленген  бап  бөлігінің 

төмендетілгенінің  өзін  үлкен  жетістік 

көреді.  Ал,  ақтау  үкіміне  қол  жеткізу 

күл астынан күміс іздегенмен пара пар 

қияметі мол іс. 

Сонымен ақтау үкімін қалай көбейтуге 

болады? Бұған Жоғарғы Соттың төрағасы 

Жақып Асановтың қылмыстық іс тіркел-

ген сәттен бастап, тағылатын айып судья, 

прокурор және адвокаттың қатысуымен 

таразыланып, саралануы тиіс деген ұсы-

нысы жауап беретін тәрізді. 

Елеусіз МҰРАТ

шығарады» деген талап бар. Мұны қолда-

ныстағы Қылмыстық процестік кодекстің 

«Ақтау үкімі» деп аталатын 394-бабының 

4 бірдей бөлігінде қарастырылған тәртіп 

те қолдайды. Енді басқа не керек? Кінәсі 

дәлелденбеген  адамды  ақтау  айып  па? 

Жоғарғы Соттың төрағасы Жақып Асанов 

та ақтауға қарағанда айыптау үкімдерінің 

көптеп шығарылатынына статистиканың 

белгілі бір дәрежеде ықпалы бар екенін 

жоққа шығармайды, ол оның бір төркінін 

прокуратура мен соттың құзыреттері ара-

сындағы міндеттердің нақтыланбауынан 

деп санайды.

Расында  да  жергілікті  соттардың 

үкілеп  шығарған  үкімдерінің  Жоғарғы 

Соттың кассациялық алқасында бұзылуы 

кейбір судьялардың адам тағдырына сы-

рық сабынан қарайтындығын көрсететін 

дерек.  Жоғарғы  Соттың  ақтау  үкіміне 

қатысты таратқан деректеріне сүйенсек, 

былтыр ел соттарымен 101 ақтау үкімі 

шығарылған.  Онда  да  олардың  басым 

көпшілігі  Жоғарғы  Соттың  кассаци-

ялық алқасының судьяларымен қаралып, 

төменгі сатыдағы соттардан кеткен заң 

бұзушылықтар Елордада түзеліп, қалпына 

келтірілген. 

Бір ғана мысал келтірейік, Морозов 

деген азамат үй иесінің жоқтығын пайда-

ланып, 3 мың теңгенің затын ұрлап бара 

жатқан  жерінен  оны  баспана  қожайы-

тергеуші алып мөрлесе, кейін сараптамаға 

басқа конвертті мүлде өзге адам жіберген. 

Мұны  арандату  демей  не  дейсің?  Сот 

Медет  Төлешовті  толығымен  ақтаған. 

Қазы да адам, ол да қателеседі деп қанша 

жерден ақтағанымызбен, дәл осы Медет 

Төлешовтің ісінде бастапқы сот пен оның 

шығарған үкімін заңды деп күшінде қал-

дырған  апелляциялық  алқа  судьялары 

шатасатындай қандай күрделі нәрсе бар? 

Бұл оқиғада көзге көрініп тұрған бір ғана 

ақиқат  болса,  ол  осы  іс  бойынша  үкім 

шығарған судьялардың заң нормаларын 

дұрыс қолданбай азаматты әуре-сарсаң-

ға салған білімсіздігі мен біліктілігінің 

төмендігі ғана. Заңдық тұрғыдан қарасақ, 

үш жылға сотталып, кейін Жоғарғы Сот 

үкімімен  ақталған  Медет  Төлешовке 

Қазіргі погон таққандардың санасында статистикасыз 

жұмыс жүрмейді деген соқыр түсінік қалыптасып қалған. 

«Былтыр дәл осы кезеңде пәлен қылмысты ашқан екен-

біз, неге биыл аз, демек, қылмысқа қарсы күресте шөп 

басын  сындырмағансыңдар,  әлде  тәртіп  бұзатындар  аз 

ба»  деп  ары  таза  қызметкердің  өзін  түзу  жолдан  тай-

дырып, қасаң тәртіпке күштеп бағындыратын басшылар 

әр органнан ұшырасады. Ал, айыпталушыға тағылатын 

айыптың іргетасы қалай қаланса, үкім де солай шығады.