Микроэкономика

10 
 
және  фирмалар болып  табылады.  Үй  шаруашылығы  бір  уақытта 
экономикалық  ресурстарды  жеткізуші  ретінде  бола  отырып, 
тұтынушылық 
тауарлар 
және 
кӛрсетілетін 
қызметтерге 
сұранысты  ұсынады.  Фирмалар,  ӛз  кезегінде  тұтынушылық 
тауарлар  және  кӛрсетілетін  қызметтерді  ұсына  отырып, 
ресурстарға  деген  ұсынысты  талап  етеді.  Негізгі  экономикалық 
агенттер  тәртібі  1.1-суретте  кӛрсетілген  сұраныс  және  ұсыныс 
айналымымен  белгіленген  болуы  мүмкін.  Айналым  сұлбасының 
барлық шарттылығы кезінде ол ең бастысы  - дамыған нарықтық 
экономикада  сұраныс  және  ұсыныстың  тұрақты  ӛзара 
әрекеттестігі болатынын кӛрсетеді: сұраныс ұсынысты тудырады, 
ал ұсыныс сұранысты дамытады. 
 
 
1.1 -сурет - Сұраныс және ұсыныс айналымы 
 
Сұраныс  және  ұсыныс  айналымы  ресурстар,  тұтынушы 
игіліктері  және    табыстары  есебінен  нақтылануы  мүмкін.  Үй 
шаруашылығының  сұранысы  тұтынушы  игіліктері  және 
кӛрсетілетін 
кызметтер 
нарығында 
жүзеге 
асырылатын 
шығындармен  белгіленеді.  Бұл  игіліктерді  және  кӛрсетілетін 
қызметтерді  сату  фирма  түсімін  құрайды.  Осы  үшін  қажетті 
ресурстарды  сатып    фирма  шығынын  шамалайды.  Үй 
шаруашылығы  қажетті  ресурстарды  (еңбек,  жер,  кәсіпкерлік 
қабілеттілік)  жеткізе  отырып,  ақша  табысын  (еңбек  ақыны, 
рентаны,  пайыз,  пайда)  алады.  Осылайша,  экономикалық 
игіліктердің
 
нақты  ағыны  1.2-суретте  бейнеленген  табыс  және 
шығыстың қарама-қарсы ақша
 
ағынымен толықтырылады. 

11 
 
 
 
 
1.2-сурет – Экономикалық айналым моделі 
 
Айналымның  қарапайым  моделі  нақты  шынайылықты 
біршама дәріптейді. 
 
1.2 Сұраныс және ұсыныс моделі. Нарықтық тепе-теңдік. 
Бағасыз факторларының әсері. 
 
Сұраныс («Demand») тұтынушылар нарықта ұсынылатын баға 
бойынша сатылуға дайын ӛнімдер санын кӛрсетеді. 
Сұраныс динамикасына бағалы, сондай-ақ бағасыз факторлар 
да әсерін тигізеді: 
1) 
аталған ӛнімдердің бағасы (Р); 
2) 
басқа 
тауарлар 
бағасы 
(Р
s
 
айырбастаушы, 
Р
с
 
толықтырушы); 
3) 
тұтынушылардың ағымдық табысы (I); 
4) 
тұгынушылардың талғамдары мен басымдықтары (Т); 
5) 
тұтынушылардың күтуі (оптимистік, пессимистік) (О); 
6) 
табиғи-климаттық жағдайлар (К); 
7) 
сән (М). 
Кӛрсетілген  факторлардан  туындайтын  сұраныс  тәуелділігі 
сұраныс функциясы деп аталады: 
 
 

12 
 
                    мұнда  Q
D
 - сұраныс кӛлемі. 
Алайда,  басқа  тең  жағдайлар  кезінде,  бағадан  туындайтын 
сұраныс функциясы мына түрде болады: 
 
Баға  мен  сатып  алу  арасындағы  тәуелділікті  графикалық 
түрде бейнелеуге болады: 
 
1.3-сурет - Сұраныс қисығы 
 
Сұраныс  қисығы  нарық  бағасы  және  аталған  тауарға  деген 
сұраныс  шамасы  арасындағы  тәуелділікті  кӛрсетеді.  Сұраныс 
қисығы  бойындағы  қозғалыста  баға  ӛзгерісі  кезіндегі  сұраныс 
шамасының ӛзгерісі болады. 
Сұраныс  заңы  –  бұл  баға  деңгейінен  болатын  сұраныс 
шамасының  тәуелділік  заңы:  тауар  бағасы  тӛмен  болған  сайын, 
онда  оның  кӛп  саны  соншалықты  сатып  алынатын  болады  және 
керісінше.  Баға  және  сұраныс  шамасы  арасында  кері 
пропорционал тәуелділік болады. Егер сұраныс кӛбейсе онда бұл 
D’D’  жағдайындағы  DD  қисығының  ығысуына,  және  керісінше, 
егер сұраныс азайса D‖D‖ жагдайына тең болады, бұл 1.4-суретте 
кӛрсетілген. 
Баға  және  сұраныстың  ӛзара  байланысын  кері  бағытта 
қарастыруға болады: Р = f(Q) – бұл сұраныстың кері функциясы. 
Сұраныстың  кері  функциясының  экономикалық  мағынасы: 
тауардын  үлкен  саны  тек  неғұрлым  тӛмен  бағада  ғана  сатылуы 
мүмкін. 
 

13 
 
 
1.4-сурет - Сұраныс шамасының ӛзгерісі 
 
Ұсыныс және оның факторлары. Ұсыныс функциясы 
Ұсыныс («Supply») - оларды сатушылар осы уақытта аталған 
баға бойынша сату үшін ұсынуға дайын тауарлар саны. 
Ұсыныс  кӛлемі  қалыптасатын  кездегі  жағдай  ұсыныс 
факторлары деп аталады. 
Ұсыныс факторлары: 
1)  аталған ӛнімдер бағасы (Р); 
2)  басқа тауарларға - айырбастаушы (Р
с
) және толықтырушы 
(P
s
) тауарларға деген баға; 
3)  ӛндіріс шығындары және технология деңгейі (С); 
4)  салықтар және жәрдем қаражаттар (N); 
5)  ӛндірістің объективтік (сыртқы) жағдайлары (Ү); 
6)  ӛндірушілердің күтуі (О) - оптимистік, пессимистік; 
7)  табиғи-климаттық жағдайлар (К); 
8)  уақыт факторы (t). 
Ұсыныс 
функциясы 
оны 
анықтайтын 
факторлардан 
туындайтын ұсыныстар шамасының тәуелділігін бейнелейді: 
 
 
 
Алайда,  басқа  тең  жағдайлар  кезінде,  бағадан  туындайтын 
ұсыныс функциясы мына түрде болады:    
 
Ұсыныс қисығы – тауар бағасы және нарықтағы тауарға деген 

14 
 
ұсыныс  шамасының  арасындағы  тәуелділіктің  графикалық 
бейнесі.  
 
1.5-сурет- Ұсыныс қисығы 
 
Сұраныс қисығы бойындағы қозғалыста баға ӛзгерісі кезіндегі 
сұраныс  шамасының  ӛзгерісі  болады.  Ұсыныс  заңы  - 
тауарлардың  жоғары  бағалары  кезінде  тӛменгі  бағаларға 
қарағанда кӛп ұсынылады (түзу пропорционалдық тәуелділік). 
Егер  ұсыныс  кӛбейсе  -  бұл    SS  қисығының  S'S'  күйіне  (оңға 
тӛмен) және керісінше, егер сұраныс азайса – S''S'' күйіне (солға 
жоғары) ығысуымен тепе-тең.   
 
1.6-сурет - Ұсыныс шамасының ӛзгерісі 
Сұраныс және ұсыныстың ӛзара әрекеттестігі. Нарықтық   
тепе-теңдік 
Сұраныс  және  ұсыныстың  ӛзара  әрекеттестігі,  оларды 
үйлестіру  баға  механизмі  және  бәсеке  негізінде  жүзеге 
асырылады.  Бұл  нарықтық  тепе-теңдік  және  тепе-тең  бағаның 
пайда болуына әкеледі (Р
Е
).  
Тепе-теңдік бағаны (Р
E
) және тепе-теңдік кӛлемді (Q
E
) бекіту. 
Нарықтық  тепе-теңдік    –  бұл  нарықтағы  жағдай,  ӛнімге