Микроэкономика

30 
 
 
 
 
байланысты тауарға деген сұраныс. 
Функционалдық  емес  сұраныс  -  тауардың  ӛзімен 
байланысты емес факторларға сүйенген сұраныс. 
Алыпсатарлық  сұраныс  -  қоғамда  болашақта  бағаның  ӛсу 
қаупі 
тауарды 
қазіргі 
уақытта 
қосымша 
тұтынуда 
ынталандыруды  жоғары  инфляциялық  күтулермен  байланысты 
пайда болады. 
Ұтымсыз  сұраныс  –  бұл  бір  сәттік  калаудың,  кӛңіл-күйдің, 
іске  аспайтын  тілектің,  қыңырлықтың  күрт  ӛзгеруінің  әсерінен 
пайда  болатын  жоспарланбаған  сұраныс,  ол  тұтынушының 
ұтымды тәртібі туралы алғы шартты бұзады. 
Кӛпшілікке  қосылу  эффектісі  -  тұтынушы  жалпы 
қабылданған  нормаларға  сәйкес  бақылап  сатып  алатын  тауарды 
сатып  алумен  байланысты  тұтынушылық  сұраныстың  ӛсуі 
эффектісі. 
Еліктегіш  эффектісі  -  басқа  адамның  осы  тауарды 
тұтынуының салдарынан болатын сұраным ӛзгерісінің эффектісі. 
Веблен  эффектісі  -  тауардың  неғұрлым  жоғары  бағасы 
болуымен байланысты тұтынушылық сұраныстың ӛсу эффектісі. 
Егер  әрбір  тұтынушының  сұранысы  белгілі  болса,  онда  әр 
түрлі  тауарларға  деген  жалпы  нарықтық  сұранысты  табу  керек. 
Бұл  үшін  бағаның  әрбір  мәні  кезінде  сұраныс  қисығының 
абсцисстерін  қосу  қажет.  Жеке  сұраныс  қисығының  тәртібі 
қажеттіліктерді  қалай  қанағаттандыра-  тындығына,  осы  немесе 
басқа  тауарлар  немесе  кӛрсетілетін  қызметтер  қандай  пайда 
әкелетіндігіне байланысты болады. 
Игіліктер  пайдалылығы  (utility  of  good)  -  бұл  адамның  бір 
немесе 
бірнеше 
қажеттіліктерін 
қанағаттандыратын 
экономикалық  игіліктердің  қабілеттілігі.  Ол  жеке  тұлғалық, 
субъективті сипатта болады. Тұтынушы  сатып алынған тауарлар 
және  кӛрсетілетін  қызметтерден  қанағаттану  үшін  қандай  да  бір 
түрде  пайдалылықты  салыстыруы  тиіс.  XIX  ғасырдағы 
экономистер 
жүргізген 
зерттеулер 
нәтижесінде 
микроэкономикалық  теорияда  игіліктер  пайдалылығын  бағалау 
кезінде екі амал түзілді: сандық (кардиналистік) амал және реттік 
(ординалистік)  амал.  Бұл  амалдардағы  сұлбалық  айырмашылық 
3.2-суретте бейнеленген. 

31 
 
 
 
 
 
 
3.2-сурет – Пайдалылық бағасы 
 
3.1 Пайдалылықты талдауға кардиналистік амал 
 
XIX ғасырдың соңғы үш кезеңінде У. Джевонс, К. Менгер, Л. 
Вальрас сияқты атақты экономистер бір уақытта және бір-бірінен 
тәуелсіз  түрдегі,  негізінде  гипотетикалык  бірліктерде  - 
ютильдерде  әр  түрлі  игіліктердің  пайдалылығын  салыстыру 
мүмкіндігі  туралы  гипотезасы  бар  пайдалылықтың  сандық 
теориясын ұсынды. 
К.  Менгер,  Е.  Бем-Баверк,  Ф.  Визер  сияқты  австриялық 
мектептің  кейбір  ӛкілдері  сандар  ресурстарды  шектеу 
жағдайында  бағаға  әсер  ететін  факторлардың  біреуі  болып 
табылатындығы  туралы  ережені  дәлелдеді.  Қандай  да  бір 
игіліктердің бірізділікпен тұтынылатын сандары тұтынушы үшін 

32 
 
 
 
 
кемімелі пайдалылыққа  ие болады  деген  заңдылық айқындалды. 
Бұл ретте олар жалпы және шекті пайдалылықты ажыратты. 
Пайдалылық  функцнясы  -  игіліктер  уақытының  осы 
кезеңінде  олар  тұтынғандардың  санымен  байланысты  жалпы 
пайдалылықтың  тұынушылардан  алынған  шамасын  бейнелейтін 
функция. Пайдалылықтың талдау функциясы былай белгіленеді: 
,
 
             мұнда TU - жинақталған пайдалылык; 
f   -  функционалдық тәуелділіктің нысаны; 
Q
x
, Q
y
, Q
i
 - игіліктердің тұтынылған түрлерінің кӛлемі. 
 
Пайдалылық 
бағасы 
тұтыну 
процесінің 
кейбір 
заңдылықтарымен  байланысты  болады.  Біріншіден,  адамның 
кажеттілігі 
біртіндеп 
қанығады, 
яғни 
игілік 
қалай 
пайдаланатындай  шамада  қанағаттанады.  Жалпы  пайдалылық 
тұтынылған игіліктер санының есебінен ӛсетін болады. 
Экономикалык  игіліктердің  жалпы  пайдалылығы  –  бұл 
игіліктердің  белгілі  бір  кӛлемін  тұтыну  кезінде  қол  жеткен 
психологиялық қанағаттандыру деңгейі. Екіншіден, кажеттіліктің 
толық  емес  қанағаттандырудан  оның  толық  қанағаттандыруға 
ӛтуі  бірте-бірте  болады,  яғни  тұтыну  шамасы  бойынша 
қажеттілік  қарқындығы  немесе  шиеленісушілігі  азаяды. 
Тұтынушыны  игіліктің  әрбір  қосымша  бірліктерінен  шығаратын 
пайдалылық  деңгейі  шекті  пайдалылық  деп  аталады.  Ол  мына 
формула бойынша анықталады: 
 
 
            мұнда MU - шекті пайдалылық; 
 
- 
тұтынылатын  игіліктер  санының  ӛзгерісі 
салдарынан болатын жалпы пайдалылық ӛзгерісі; 
 - тұтынылатын игіліктер кӛлемінің сандық ӛзгерісі. 
 

33 
 
 
 
 
Басқаша  айтқанда,  шекті  пайдалылық  -  бұл  қосымша 
бірліктерді  тұтыну  кӛлемінің  ұлғаюы  кезінде  тауар 
жинағының жалпы пайдалылығын жетілдіру. 
Қандай  да  бір  игіліктің  жүйелі  тұтынылатын  саны  тұтыну 
үшін  кемімелі  пайдалылықты  меңгереді.  Бұл  тәуелділік  заңды 
түрде пайда бола отырып, кемімелі шекті пайдалылық заңы деген 
атауға  ие  болды  және  сондай-ақ  3.3(б)-суретте  кӛрсетілген, 
Госсеннің бірінші заңы деп аталады. 
 
 
 
3.3-сурет - Функциялар: а) жалпы пайдалылық, б) шекті 
пайдалылық 
 
TU және MU қисықтарының негізгі қасиеттері: 
1) TU  қисығы  координата  осінің  басынан  басталады:  жалпы 
пайдалылық нольдік тұтыну кезінде нольге тең; 
2) MU  ӛзіндік  максимум  мәні  TU  жетістіктері  кезінде  нольге 
тең; 
3) MU мәні TU тӛмендетуі кезінде теріс; 
4) MU  мәні  оның  ӛсуші  учаскесіндегі  TU  қисығының  асыра 
сілтеу нүктесіндегі ӛзінін максимумына жетеді; 
5) әдетте MU қисығы теріс кӛлбеуде болады. 
Тұтынушы  таңдауына  тек  қана  шекті  пайдалылықтың 
шамасы  (MU)  емес,  сонымен  бірге  басқа  тауардың  қосымша 
бірліктерін алу үшін құрбан етуге кажет ақша бірліктерінің саны 
немесе тауарларға деген баға ара қатысына да әсер етеді. Әр түрлі