Микроэкономика

129 
 
 
 
 
 Осыған ұқсас түрде: 
X
2
-X
1
 -  
 
A,  MC
V
  игілігін  ӛндіру  ӛсімі  болады.  Теріс  шаманың 
анықтамасы  бойынша  ӛндірістік  қажеттіліктер  қисығының 
кӛлбеуі - бұл (Ү
2
-Ү
1
), (Х
2
 – Х
1
) бӛлінген, басқаша айтқанда, МС
А
/ 
МС
Б
 арақашықтығы. 
Бірақ, 
анықтама 
бойынша, 
ӛндірістік 
қажеттіліктер 
қисығының  теріс  кӛлбеуі  -  бұл  түрлендірудің  шекті  нормасы. 
Осылайша, 
, 
 
      мұнда  МС  -  әрбір  тауарды  ӛндірудің  шекті  баламалы 
шығындары. 
 
12.4 Парето бойынша тнімділік 
 
Ӛндіру  және  алмасу  моделін  біріктіре  отырып,  солардың 
кӛмегімен  ӛндірілгендер  үшін  игілік  ең  үлкен  тұтынушы 
эффектілерімен таратылатындай, ресурстар қалай пайдаланылады 
деп қарастырамыз. 
Парето  -  тиімді  бӛліну  жалғыз  тәсілмсн  кез  келген  рынок 
агентінің  әл-ауқатын  ұлғайту  басканың  әл-ауқатын  нашарлату 
болып  табылады  деп  санайды.  Ресурстарды  қайта  бӛлу,  егер  ол 
басканың  жағдайын  нашарлатпай-ақ,  бір  адамның  әл-ауқатын 
кӛтеріс,  Парето  бойынша  жақсарту  деп  аталады.  Тиімді  бӛлудің 
Парето  нүктесі  ӛндірістік  және  тұтынушылық  тиімділіктердің 
талаптарын  қанағаггандыруы  қажет  және  бір  мсзгілде  шартты 
қисықта  және  ӛндірістік  қажеттіліктер  қисыгында  болуы  тиіс. 
Бүдан басқа, теңдікте орындалуы тиіс: 
 
MRT
xy
= MRT 
A
xy  
= MRT 
В
xy
 
 

130 
 
 
 
 
 
 
12.4-сурет - Ӛндірістік қажеттіліктер қисығы 
 
 
              Ӛзін-ӛзі тексеруге арналған сұрақтар: 
 
1.Эджворт диаграммасы нені білдіреді? 
2.Жалпы 
тепе-теңдіктен 
жартылай 
тепе-теңдіктің 
айырмашылығы неде? 
3.Парето бойынша оңтайлылық нені білдіреді? 
4.Парето - тиімді бӛлінуі нені ұсынады? 
5.Тек 
жетілгсн 
бәсекелестік 
кезінде 
ғана 
Парето-
оңтайлылықтың  барлық  шарттары  сақталады  деген  тұжырым 
дүрыс па? 

131 
 
 
 
 
13 ҚОҒАМДЫҚ ИГІЛІКТЕР ЖӘҢЕ СЫРТҚЫ ӘСЕРЛЕР 
ТЕОРИЯСЫ 
 
13.1 Жеке игілік және қоғамдық игілік 
 
Игіліктерді  ӛндіру  мемлекет  және  кәсіпорын  функциясы 
болып табылады. Бұл ретте мыналарды айыра білу керек: а) таза 
қоғамдық игіліктер б) таза жеке игіліктер 
а) Таза қоғамдық игіліктер - это бұл барлық тұтынушыларға 
пайда  әкелетін,  бірақ  нарық  ұсынысы  кейбіреуінде  жеткіліксіз 
немесе  мүлдем  болмайтын,  игілік.  Қоғамдық  игіліктер 
мысалдары  мыналар  болып  табылады:  ұлттык  қорғаныс, 
кітапханалар, мұражайлар, магистральдар, кӛшені жарықтандыру 
және т.б. 
Таза жеке игіліктер үш қасиеттерге ие болады: 
1)  тұтынудагы  бәсекелессіздік  -  оны  бір  мүшенің  тұтынуы 
басқа  тұтынушылардың  тұтынушылары  үшін  қол  жететіндей 
оның санын кемітпейтін игіліктердің қасиеті; 
2)  тұтынудың 
айрықша 
емессіздігі 
- 
оны 
барлық 
тұтынушылардың  тұтынуына  кедергі  жасау  мүмкін  еместігінен 
тұратын игіліктің қасиеті; 
3)  тұтынудың  бӛлінбеушілігі  -  оны  бӛлшектеп  тұтынудың 
мүмкін еместігінен тұратын игіліктің қасиеті. 
«Қоғамдық  игіліктер»  үғымынан  басқа,  «игілікке  қарсы» 
деген үғымдар болатынын байқаймыз. Игілікке қарсы - адамдар 
тобына  шығындарды  тең  шамада  салатын  қоғамдық  игіліктер. 
Игілікке  қарсының  мысалдары  мыналар  болып  табылады:  жылу 
эффектісі, радиоактивті қалдықтар, қышқылды жаңбыр. 
б)  Таза  жеке  игілік  -  нарық  негізінде  ӛндірілетін  және 
кӛрсетілген қасиеттерді иемденбейтін игілік. 
Кӛптеген  жағдайларда  игіліктерді  тұтыну  тұтынудың  белгілі 
бір  деңгейі  үшін  гана  іріктелмеген.  Мұндай  игіліктер  барлық 
тұтынушыларға жетпей қалуы мүмкін қайта жүктелетін қоғамдық 
игіліктер деп аталады. Тұтынушылардың белгілі бір мӛлшерінен 
бастай  отырып,  қосымша  түгынушының  пайда  болуы  оны 
бүрынғы пайдаланушылар алған пайдалылықтың азаюына әкеліп 
соғады.  Кӛп  міндет  жүктелген  қоғамдық  игіліктер  мысалдары 

132 
 
 
 
 
мыналар болып табылады: Интернет, кӛпірлер, мұражайлар және 
т.б. 
Қоғамдық  игіліктер  ӛндірісімен  байланысты  фрирайдер 
проблемасы  немесе  «билетсіз»  -  проблемасы  -  қоғам  осы 
игіліктермен, ешқандай шығындар әкелмей-ақ пайдаланады, яғни 
қоғамдық игіліктер ӛндірісін қаржыландырмайды. 
 
13.2 Сыртқы әсерлер теориясы. Сыртқы әсерлер 
реттеудегі мемлекеттің ролі 
 
Сыртқы  әсерлер  (экстерналия)  -  бүл  бағада  кӛрініс 
таппаған  нарықтық  мәмілелерден  алынған  шығындар  немесе 
пайда.  Олар  «сыртқы»  деп  аталады,  ӛйткені  тек  экономикалық 
агенттердің  аталған  операцияға  қатысушыларына  ғана  емес, 
алайда үшінші тұлғаларға да қатысты (13.1 -сурет). 
Оң және теріс сыртқы әсерлерді ажыратады. 
Теріс сыртқы әсерлер  (келеңсіз экстерналия) - бұл мәмілеге 
қатысушы  экономикалық  субъектілердің  үшінші  тұлғаларға 
келеңсіз  әсер  етуі,  бұл  ӛнім  бағасында  кӛрсетілмеген 
пайдаланылған ресурстардың құны. 
Теріс  сыртқы  әсерлер  туралы  сӛз  болғанда,  онда  қоршаған 
ортаны  ластау  түрінде  қоғамға  кәсіпорындардың  келтірген 
шығындарын айтуға болады. 
Теріс  сыртқы  әсерлер  қоғамдық  (әлеуметтік)  және  жеке 
шығындар арасындағы айырмашылықты кӛрсетеді. 
 
MSC = МРС+ МЕС 
 
мұнда  MSC - бұл шекті қоғамдық шығындар; 
МРС - бұл шекті жеке шығындар; 
МЕС - бұл шекті сыртқы шығындар. 
 
Қоршаған  ортаны  ластаған  кәсіпорын  шекті  сыртқы 
шығындар  (МЕС  -  Marginal  External  Cost)  шамасына  қаражатты 
үнемдей  отырып,  тек  қана  жеке  шығындарғы  (МРС  -  Marginal 
Private Cost) ұшырайды. 
 

133 
 
 
 
 
 
 
13.1-сурет - Сыртқы эффектілер табиғаты 
 
 
 
 
 
13.2-сурет - Теріс сыртқы эффектілер
 
 
Ӛндірістің  тиімді  кӛлемі  13.2-суретген  кӛрініп  тұрғандай 
МБС  және  D қиылысуында  болады, бұл  ретте  саланы  ӛндірістің 
тиімді кӛлемі Q* құрайды, ал накты алғанда ӛндіріс кӛлемі  Q
ф
 -
ке  тең.  Сондықтан  қоршаған  ортаны  ластау  кезінде  қоғам  үшін 

134 
 
 
 
 
экономикалық тиімділік болады, артық ӛндірісте білінеді. 
Бұл тиімсіздіктің себебі дұрыс емес баға белгілеуде жасалады. 
Р
ф
  баға  кезінде  шекті  қоғамдық  шығындар  ескерілмейді. Ӛндіріс 
кӛлемі  неғұрлым  Р*  жоғары  баға  кезінде  тиімді  болар  ма  еді. 
Қоғамдық шығындар  Q *-дан үлкенірек кез келген  Q  үшін  MSC 
және  сұраныс  қисығында  берілетін  шекті  пайда  арасындағы 
айырмашылыққа тең болады . 
Теріс  сыртқы  әсерлерді  реттеудің  мемлекеттік  саясаты 
жасалады: 
1) қоршаған орта ластағаны үшін айыппұл белгілеу; 
2) зиянды қалдықтар бойынша стандарттарды қатаңдату; 
3) түзетуші салықтағы - Пигу салығы; 
4) ластау  құқығының  нарығын  құруда  -  уақытша  рұқсаттар 
беру. 
Бұл  мемлекеттік  іс-шаралар  баға  ӛзгерісі  кезінде  тиімділікке 
дейін ӛндірістің нақты кӛлемін қысқартуға бағытталған. 
Оң сыртқы әсерлер - бұл мәмілеге қатысушы экономикалык 
субъектілердің  үшінші  тұлғаларға  қолайлы  әсер  етуі,  бұл  ӛнім 
бағаларда кӛрсетілмеген пайдалылық. 
Оң  сыртқы  әсерлер  кезінде  шекті  қоғамдық  пайдалылық 
шекті жеке пайдалылықтан асып түседі. 
 
MSB = МРВ + МЕВ, 
 
мұнда MSB - бұл шекті коғамдық пайда; 
МРВ - бұл шекті жеке пайда; 
МЕВ - бұл шекті сыртқы пайда. 
 
Оң  сыртқы  әсерлер  шығарудың  жеткіліксіз  кӛлемінде 
жасалады.  Ӛндірістің  тиімді  кӛлемін  (Q*)  қамтамасыз  ету  үшін, 
үшінші  тұлғаның  арқасында  оң  сыртқы  әсерлер  алатын  және  ӛз 
салымын оның тұтынуына енгізетін осындай механизм қажет. 
Оң  сыртқы  әсерлерді  реттеудің  мемлекеттік  саясаты 
жасалады: 
1)  мемлекеттік  кәсіпорындарды  қаражаттандыру  (13.3,  а-
сурет); 
2)  ӛндірушілерді қаражаттандыру (13.3, b-сурет). 

135 
 
 
 
 
 
 
13.3-сурет - Оң сыртқы әсерлер 
 
Сыртқы әсерлерді шешу факторы шекті қоғамдық шығындар 
және шекті қоғамдық пайда теңдігінің жетістігінде болады: 
 
MSC=MSB 
 
 
               Ӛзін-ӛзі тексеруге арналған сұрақтар: 
 
1.  Қоғамдық игіліктер деп нені түсіну керек? 
2.  Қоғамдық игіліктердің негізгі қасиеттерін атаңыз. 
3.  Таза  жеке  игіліктің  қоғамдық  игіліктен  айырмашылығы 
неде? 
4.  Сыртқы эффектілер деген не? 
5.  Неге сыртқы эффектілер тиімсіздікке әкеледі? 
6.  Теріс сырткы эффектілердің салдары қандай? 
7.  Мемлекет сыртқы эффектілерді қандай түрде реттейді? 
8.  Оң сыртқы эффектінің мысалдарын келтіріңіз. 
 

136 
 
 
 
 
14 АСИММЕТРИЯЛЫҚ АҚПАРАТ РЫНОГЫ 
 
14.1 Сапаның белгісіздігі. «Лимондар» рыногы 
 
Шынайы  ақпарат  рыногымен  қатар  асимметриялық  ақпарат 
рыногы болады. Асимметриялық ақпарат
 
- нарықтық мәмілеге 
қатысушылардың  бір  бӛлігіне  ақпарат  таратады,  ал  басқа 
бӛліміне - таратпайтын кездегі жағдай.  
Асимметриялық ақпарат рыногы қатарына жатады: 
1)  ұсталған автомобильдер қатары; 
2)  сақтандыру рыногы; 
3)  несие рыногы; 
4)  еңбек рыногы; 
5)  үй малдарының рыногы; 
6)  ӛнімдер рыногы және т.б. 
Рынок табысы баға қажетті ақпаратты қаншалықты дәл кайта 
сататындығына  байланысты  болады.  Анық  ақпарат  болуы 
табысқа  кепілдік  бермейді,  бірақ  оның  жетістігін  айтарлықтай 
жеңілдетеді,  бар  ресурстарды  оңтайлы  бӛлуге  үйлестіру 
тиімділігіне  мүмкіндік  тугызады.  Алайда  нақты  шындық  нақты 
суреттен  алыс.  Нарық  қатынастарының  субъектілері  күн  сайын 
нарық ақпаратымен кездесіп қалады. 
Дж.А.Акерлоф  бірінші  рет  сапаның  белгісіздік  проблемасын 
ұсталған  автомобильдер  рыногы  мысалында  қарастырды. 
Ұсталған автомобильдер рыногында сапасы: орташадан жоғары - 
жақсы  -  және  орташадан  тӛмен  -  жаман  («лимондар»),  екі 
категориялы машиналар сатылады. Бірінші категорияның бағасы 
сатушылар үшін - 3000 доллар және сатып алушылар үшін - 3600 
долл. Екінші категорияның бағасы тиісінше 1000 және 1200 долл. 
Егер  екі  категория  да  бірдей  мӛлшерде  болса,  онда 
автомобильдің  орташа  бағасы  2000  долларға  тең  және  сатып 
алушылар  үшін  2400  болады.  Жақсы  автомобиль  сатып  алу 
ықтималдығы  -  50  %.  Алайда  сатушылар  ӛздерінің 
автомобильдерінің  сапасын  біледі,  ал  сатып  алушылар  білмейді. 
Жақсы  машиналардың  иелері  үшін  2000  доллар,  баға  әдейі 
залалды болып табылады, сондықтан ол қолайсыз. Керісінше, бұл 
баға «лимондардың» иелері үшін бұл баға олардың ең қуанышты 

137 
 
 
 
 
күтулерінен артық  болады. Асимметриялық ақпарат жағдайында 
ұсталған машиналар рыногы  маңызды деформацияға  ұшырайды. 
Жақсы  автомобильдердің  ұтымды  сатушылары  ӛздеріне  зиян 
келтіретін  сатудан  бас  тартады.  Олардың  ұсынысы  қысқарады. 
Нашар  машиналардьң  ұсынысы  ӛседі.  Жақсы  машиналарды 
сатып  алу  ықтималдығы  0-ге  дейін  тӛмендейді.  Ең  аяғында, 
рынокта тек «лимондар» гана қалады. 
 
14.2 Моральдық тәуекел. Рыноктық сигналдар 
 
Моральдық тәуекел - залалдарды сақтандыру компаниялары 
толықтай  жабады  деген  сенімде  мүмкін  болатын  зиян 
ықтималдығын маңызды түрде ұлғайтатын жеке адамның тәртібі. 
Адам  ӛмірін  сақтандыра  отырып,  ӛзін  сенімді  сезінеді. 
Алайда,  бұл  сенімділік  кейбіреулеріне  әлсіз  әсер  етеді.  Бұл, 
адамдар сақтандыру  жағдайларын кӛбірек жасайды.  Сақтандыру 
компаниясы моральдық тәуекелмен күресуге тырысады:
 
1)  үміткерлерді  неғұрлым  тиянақты  іріктеп  алуды  жүзеге 
асыра  отырып,  тәуекел  аймағы  бойынша  клиенттерді  жіктей 
отырып; 
2) жоғарылаған  тәуекелдің  клиенттері  топтарымен  келісім-
шарт жасай отырып; 
3) зиянды жартылай ӛтеуге бара отырып. 
Осылайша,  сақтандыру  рыногы  ұсталған  автомобильлер 
рыногына ұқсас. Негізгі  айырма шылық   сапа   туралы ақпарат 
бұл жерде сактандыру полистерін сатып алушылардың  қолында 
болатындығында.  Бұл  жоғары   дәреже  тәуекелі  сақтандыру 
рыногынан  тӛменгі дәрежені ығыстырып шығарады.  Осылайша, 
«жоғары баға -  кауіпті  клиенттер» шиыршығы колайсыз іріктеп 
алуды    күшейтеді  және  сақтандыру  максимум  тәуекел  бағасы 
бойынша ғана қолайлы  болған кезде аяқталады. 
Асимметриялық ақпараты  бар рыноктардың дәрменсіздігімен 
болатын  жағдай  қолайсыз  іріктеу
 
салдарларын  элиминирлеу 
үшін  мемлекетті  араласуға  мәжбүр  етеді  (міндетті  медициналық 
сақтанлыру,  егде
 
адамдарды  мемлекеттік  сақтандыру,  топтык 
полистерді 
ұсыну).  Асимметриялық  акпарат  рыногында 
іріктеудің  белгісіздігі  салдарынан  элиминирлеудің  баска 

138 
 
 
 
 
түрлеріне жатады 
1)  банктік 
кӛрсетілетін 
қызметтер 
рыногында 
компьютерлендіру; 
2)  фирманын беделі,
 
мекеменің таңбасы, фирмалык белгілер; 
3)  стандарттау  (жол  бойындагы  мейрамхананы  емес,  ал 
Макдональдс 
пайдасын таңдау).
 
Асимметриялық  ақпарат  рыногында  үлкен  мәнді  рыноктық 
сигналдар  алады.  Рыноктық  асимметрияны  сақтап  қалу  үшін, 
ақпараттың 
жетіспеушілігімен 
байланысты 
шығындарды 
қысқарту қажет. Рыноктық сигналдарға жатады: 
1)  білім  беру  -  оқыған  жылдармен,  университет  беделі, 
дәрежесі, орташа баллмен ӛлшенетін білім деңгейі; 
2)  ұзақ  мерзімдік  пайдаланудағы  тауарлар  рыногы  (кино, 
фотоаппараттар); кепілдік беру және кепілдік [8]. 
 
 
            Ӛзін-ӛзі тексеруге арналган сұрақтар: 
 
1.  Асимметриялық  ақпарат деп нені түсіну керек? 
2.  Асимметриялық  ақпарат  рыногына  қандай  рыноктарды 
жаткызуға болады?  
3.  Ақпараттың асимметрияны меңгеріп алу тәсілдерін атаңыз 
4.  Неге  еңбек  нарығын  асимметриялык  акпараты  бар 
рынокка жаткызуға болады? 
5.  Д ж .   Акерлофтың  «лимондар»  нарығын  талдауының  мәні 
неде? 
 
 
 
 
 
 

139 
 
 
 
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН   ӘДЕБИЕТТЕР   ТІЗІМІ 
 
1.  Қазақстан 
Республикасының 
ЖОО 
экономика 
мамандықтары бойынша оқу-әдістемелік бірлестікпен бекітілген, 
5В050600  -  «"Экономика»  (бакалавриат),  5В050800  -  «Есеп  және 
аудит» 
мамандыктарының 
студенттеріне 
арналған 
«Микроэкономика» курсының типтік бағдарламасы. - Алматы, Т. 
Рысқулов атындағы ҚазЭУ, 2014. 
2.  Долан  Э.  Дж.,  Линдсей  Д.  Рынок:  микроэкономическая 
модель / Пер. с англ. В. Лукашевича и др. - СПБ, 1992. 
3.  Вечканов  Г.  С.,  Вечканова  Г.  Р.  Микроэкономика,  -  СПб
-
 
Пнтер, 2007 
4.  Кулекеев  Ж.  А.,  Султанбекова  Г.  К.  Микроэкономика: 
Учебное  пособие  для  ВУЗов.  -  Алматы:  РГП  «Казстатинформ», 
2001. 
5.  Селищев А.С. Микроэкономика. - СПб, - Питер, 2003. 
6.  Тарануха  Ю.В.  Микроэкономика:  учебняя  Под  обш.  ред. 
проф А. В. Сидоровича. - М.: «Дело и сервис», 2006. 
7.  Тарануха Ю.В., Земляков Д.Н. Микроэкономика: Учебник 
/Под  обш.  ред.  проф.  А.В.  Сидоровича.  -  М.:  «Дело  и  сервис», 
2002. 
8.  Ореховский  П.А.  Общая  экономическая  теория.  Часть  I. 
Микроэкономика (Учебное пособие. - Обнинск, 2000. 

 
 
 
 
 
 
Оқулық басылым 
 
 
 
Кӛшебаева   Гаухар  Қапенқызы  
 
 
 
 
МИКРОЭКОНОМИКА 
 
        
 
 
 
 
 
Аудармашы: Әбікенова А.Р. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Басуға қол қойылды 22.06. 2015 г.  Пішімі 60x90/16. 
Есептік баспа таб 8,6. Таралымы 50 дана. Тапсырыс № 81. 
ҚарМТУ баспасы. 100027, Қарағанды, Бейбітшілік б.,56