Мектептегі қорларды тиімді пайдалану Елдік шолуы

3. ҚОРЛАРДЫ БӨЛУ 
«МЕКТЕПТЕГІ ҚОРЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ» ЕЛДІК ШОЛУЫ: ҚАЗАҚСТАН 2015 © ЭЫДҰ ЖӘНЕ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК БАНК, 2015 
Қазақстанда  мектептерге  барлық  балалардың  қатысуын  қамтамасыз  етуге  бағытталған 
мекенжай  бағдарламалары  әрекет  етеді.  «100  мектеп,  100  аурухана»  құрылысының  кеудемсоқ 
бағдарламасының  негізгі  мақсаттарының  бірі  оқу  орындары  жетіспеушілігінің  төмендеуі  болды, 
және  ол  сәйкес  түрде  туудың  қарқынды  өсуі  өтетін  аймақтарға  мақсаттандырылды  (төменде 
қараңыз).  Сонымен  қатар,  мектепті  тастаған  немесе  тәуекел  тобындағы  балаларға  бағытталған 
бағдарламалар  бар,  мысалы,  «Мектепке  жол»  немесе  «Қамқорлық».  Одан  басқа,  мектептер, 
өзгелерден  басқа,  тәуекел  тобындағы  оқушыларға  қаржылық  қолдауды  көрсетуге  бағытталған 
олардың бюджеттерінің 1%-на тең қосымша қаржыландыруды алады.   
Инфрақұрылым,  жабдық  пен  оқу  материалдарын  жақсарту  бойынша  маңызды  күш 
қолданылады 
Инфрақұрылым  
Соңғы  жылдары  Қазақстан  үкіметі  мектеп  инфрақұрылымын  жаңғырту  және  оқушылардың 
өспелі  контингентімен аймақтарда  сұранысты  қанағат  ету  бойынша  маңызды  күштер  қолдануда. 
Мектептердің көпшілігі 1960-1980 жылдардың кеңес құрылыстық серпілісі уақытында салынған, 
және 21 ғасырдың басына қарай олардың көбісі тозудың белгілі бір деңгейіне жетті.  2007 және 
2011  жылдар  арасындағы  кезеңде  іске  асырылған  «100  мектеп,  100  аурухана»  бағдарламасы 
орталық атқарушы органдармен 106 мектептердің құрылысына әкелді. Басқа мектептердің көбісі 
жергілікті бюджет есебінен салынды немесе жаңғыртылды.  Білім нысандарының құрылысы үшін 
республикалық  бюджеттен  мақсаттандырылған  трансферттерді  дамуға  пайдалану  ерекше  тиімді 
болды.  2012  жылға  Дүниежүзілік  банкінің  есебіне  сәйкес,  таңдаудың  мұқият  үдерісі  мен  нақты 
шектеулері  қаражатты  ең  мұқтаж  аймақтар  арасында  жақсы  бағытталған  үлестіруді  қамтамасыз 
етті  (Оңтүстік  Қазақстан  облысы  және  Астана  қ.)  (Дүниежүзілік  банк,  2012).  Бағдарлама 
ресурстарының  көп  бөлігі  (27%)  үлесіне  Қазақстанда  мектептерді  түгел  қамтуының  бестен  бір 
бөлігі  тиесілі  Оңтүстік  Қазақстан  облысындағы  мектептер  құрылысына  бағытталған. 
Оқушылардың  өспелі  контингенті  немесе  үш  ауысымға  жұмыс  істейтін  (Астана  қ.,  Маңғыстау, 
Қызылорда  облыстары),  мектептердің  көп  бөлігі  бар  басқа  аймақтар  да  айтарлықтай 
қаржыландыру алды, ал мектептердің артық инфрақұрылымы бар аймақтар (Солтүстік Қазақстан, 
Қарағанды  облыстары)  ең  аз  қаржыландыру  алды.  Қазақстан  Республикасындағы  2011-2020 
жылдарға Білім дамуының мемлекеттік бағдарламасы (БДМБ ) да өзінің басты мақсаттар қатарына 
мектептер  құрылысын  қамтиды,  атап  айтқанда,  апатты  жағдайдағы  немесе  үш  ауысымға  жұмыс 
істейтін мектептер санын азайту.  
Жабдық 
Маңызды  күштер  көпшілік  мектептерді  зертханалық  және  ақпаратты-коммуникациялық 
жабдықпен,  оқулықтармен  және  оқу  материалдарымен  жетістіру  үшін  де  қолданылды. 
Электрондық  оқыту  бағдарламасы,  атап  айтқанда,  оқу  үдерісінде  АКТ  пайдалануды  жылжыту 
мақсатында  мектептерді  Интернетке  кеңжелілі  шығумен  және  қазіргі  ақпараттық 
технологиялармен  қамтамасыз  етудің  кеудемсоқ  талпынысы  болып  табылады.  Бағдарлама  іске 
асырылудың  бастапқы  кезеңдерінде  болғанымен,  ол  2020  жылға  дейін  мектептердің  90%-дық 
қамтуын  жобалайды  (2013  жылы  16%-дан)  (АТО,  2014).  Сыныптарда  пайдалану  үшін  ЖК, 
ноутбуктер, планшеттер мен интербелсенді тақталарды масштабты сатып алу Қазақстанды аймақ 
елдері  арасында  технологияларды  қолдануда  көшбасшы  етеді.  2020  жылға  дейін  ББДМБ-да 
мектептердің  кемінде  80%-ы  қазіргі  зертханалық  жабдықпен  қамтамасыз  етілетіні  және  100%  - 
оқулықтармен  қамтамасыз  етілетіні  алдын-ала  қарастырылады.  Ғылым  саласында  интербелсенді 
тәжірибелік  оқытудың  құндылығын  мойындай  отырып,  Қазақстан  физика,  химия,  биология 
бойынша  зертханаларды  дұрыс  жетістірудің  және  оларды  мемлекеттік  оқу  бағдарламалары 
шегінде пайдаланудың озық әлемдік тәжірибесін қолданады.  
Оқу материалдары  
Оқушылардың  көпшілігі  барлық  сыныптарда  тегін  оқулықтармен  қамтамасыз  етіледі. 
Оқулықтар  қазақ,  орыс  және  этникалық  азшылықтардың  басқа  тілдерінде  бар,  және  нормативті 
құжаттар  бойынша  олар  барлық  оқушыларға  тегін  беріледі.    Жаңа  оқулықтар  компакт-дискілер 

3. ҚОРЛАРДЫ БӨЛУ 
 
«МЕКТЕПТЕГІ ҚОРЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ» ЕЛДІК ШОЛУЫ: ҚАЗАҚСТАН 2015 © ЭЫДҰ ЖӘНЕ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК БАНК, 2015 
мен мұғалімдерге арналған әдістемелік нұсқаулықтарды қамтиды. Оқу үшін оқушыларға сонымен 
қатар әңгімелер жинақтары ұсынылады. Барлық оқушыларға қажетті оқулықтарды тегін ұсынуды 
кеңейте отырып, мемлекет барлық оқушылар қажетті оқу материалдарына олардың тұрған жерлері 
мен  отбасы  жағдайларына  тәуелді  емес  қолжетімділікті  қамтамасыз  етуге  тырысады.  Жаңа 
оқулықтарды  әзірлеу,  дайындау  мен  бекіту  үдерісі  жоғары  педагогикалық  сапаны  қамтамасыз 
етуге бағытталған. Сарапшыларға, жан-жағынан алып қарағанда, қазақ және орыс тілінде сәйкес 
болған, бастауыш мектебіне арналған жаңа оқулықтарды көрсетті.   
Жалдау  рәсімі  және  мансаптық  баспалдақтың  болуы  адами  ресурстарын  басқаруда  пайда 
әкеледі  
Мектеп  мұғалімдері  мен  директорлары  жұмысқа  жергілікті  деңгейде  конкурсты  тәртіп 
бойынша қабылданады  
Бұрын айтылғандай, Қазақстанда, мектептердегі үлкен дербестік саласы мұғалімдерді жалдау 
және  жұмыстан  босату  болып  табылады.  2012  жылдың  PISA  деректері  бойынша,  15  жастағы 
оқушылардан  81%-ы,  директорлары  тек  олар  және/немесе  мұғалімдер  ЭЫДҰ-ң  орташа  49%-нан 
айырмашылықта,  мұғалімдерді  жалдауға  үлкен  жауапкершілікке  ие  екендігін  хабарлаған 
мектептерге    баратын  (ЭЫДҰ,  2013a,  IV  .4.2  сурет).  Мұғалімдерді  жұмыстан  босатудың  ұқсас 
көрсеткіші ЭЫДҰ бойынша 36%-дан айырмашылықта 76% құрайды (ЭЫДҰ, 2013a, IV.4.2 сурет). 
Берілген  үдеріс  мектептер  оқушылардың  үлгерімін  жақсарту  бойынша  өз  қабілеттерін  өздері 
бағалаған кезде, жүйедегі мықты жақ болып табылады. Кандидаттармен тікелей өзара әрекеттесу 
интервью  өткізу  жолымен  іске  асырылады,  бұл  кандидат  мінездемелерінің  мектеп 
мұқтаждықтарына  сәйкестілігі  үшін  шектеулердің  ең  толық  жүйесін  пайдалануға  мүмкіндік 
береді.  Одан  басқа,  жергілікті  деңгейде  мектеп  мұғалімдері  мен  директорларын  ашық  жалдау 
үдерісі  үміткерлерге  артықшылықтар  береді,  себебі  олар  мектепті  тікелей  таңдап,  белгілі  бір 
мектептің  білім  ыңғайына  тілектестік  таныта алады.  Нәтижесінде  бұл  үдеріс  мектеп  басшылығы 
мен  мұғаліімдердің  олар  жұмыс  істеп  жатқан  мектептерге  қатыстылық  сезімінің  пайда  болуына 
жағдай  жасайды.  Жергілікті  деңгейде  жалдауды  іске  асыру  Қазақстанда  басымдыққа  ие 
ынтымақтастық рухының қалыптасуы үшін ерекше маңызды (4 бөлімді қараңыз). Вуссманн (2003) 
орталық  деңгей  мен  мектептер  деңгейінде  оқушылар  нәтижелері  мен  шешімдерді  қабылдау 
үдерісінің  әр  түрлі  аспектілері  арасындағы  байланысты  зерттеу  үшін,  үшінші,  математикалық 
және  табиғи-ғылыми  білім  сапасын  Халықаралық  мониторингтік  зерттеулерінің  (TIMSS) 
деректерін пайдаланды. Ол  мұғалімдерді жалдау туралы шешімдерді қабылдауда дербестікке ие 
мектептердің  оқушылары,  мұғалімдердің  жалақыларын  өздері  анықтай  алатын  мектептер 
оқушылары сияқты, математика мен ғылымдар бойынша жоғарылау нәтижелерді көрсетті.  
Мұғалімдерді  жалдау  мен  мектеп  әкімшілігінің  тәжірибесі  ұстанымды  хабар  етуге  талап 
етеді,  біліктілікті  шектеулерді  қанағат  ететін  барлық  үміткерлер  өтінім  бере  алады,  одан  кейін 
үдерістің  ашықтығын  қамтамасыз  ету  мақсатында  ашық  конкурс  өткізіледі.  Таңду  өткізу  үшін 
үміткерлерге  әр  түрлі  көзқарас  алу  мақсатында,  сонымен  қатар  таңдаудың  объективтілігі  мен 
мөлдірлігін  жоғарылату  үшін  әр  түрлі  жақтарды  ұсынатын  комиссия  құрылады.  Мектеп 
директорлары жағдайында, комиссияға негізгі мүдделі жақтарды қосу, ең алдымен, жаңа мектеп 
директорының легитимділігін жоғарылатады. Алдын-ала таңдаудан өткен үміткерлермен оларға өз 
білімдерін,  икемдері  мен  қабілеттерін  көрсетуге  мүмкіндік  беру  үшін,  және  таңдалған  үміткер 
мектептің нақты қажеттіліктеріне сәйкестілігіне көз жеткізу үшін сұхбаттасу өткізіледі.  
Алайда  мектеп  дербестігі  мұғалімдерді  жалдау  үдерісінде  қиыншылықтарға  әкелуі 
мүмкіндігін  атап  өткен  маңызды,  себебі  мұғалімдер  (мысалы,  жақсы  жерде  тұрған  үлкен 
ресурстары  бар  мектептердің  жоғары  біліктілікті  мұғалімдерді  еліктіруге  мүмкіндіктері  көбірек) 
мен мұғалімдерді жалдау үдерісіндегі қамқорлық істеу үшін мүмкіндіктің біркелкі емес бөлінуінің 
әлеуеті  бар.  Соңғысы  бос  лауазым  жайлы  ақпараттың  жаппай  қолжетімділігі  арқылы  жалдау 
үдерісінде ашықтықты талап етеді.  Сарапшыларда мұғалімдер үшін бос лауазым  білім жүйесінде 
әрқашан  кең  таралмайтыны  және  кейде  аудандар  мен  облыстарда  лайықты  түрде  таралмайтыны 
туралы ой пайда болды.