3. ҚОРЛАРДЫ БӨЛУ
«МЕКТЕПТЕГІ ҚОРЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ» ЕЛДІК ШОЛУЫ: ҚАЗАҚСТАН 2015 © ЭЫДҰ ЖӘНЕ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК БАНК, 2015
ерекше балалар санын азайтуға немесе олар алатын білім сапасын жақсартуға қатысты шаралар аз
қолданылады.
Анаұрлым нәтижелі оқушыларға шамадан тыс көңіл бөлу
Қазақстанның білім беру жүйесінде балаларды академиялық олимпиадаларға қатысу үшін
дайындау көп көңіл бөлінеді, және жоғары басымдылық «дарынды балаларға» беріледі, осы кезде
орташа немесе нашар үлгерімді балалар дәл сондай ілтипатқа ие бола алмайды. 2013-2015
жылдарда білім берудің республикалық бюджетінің шамамен 17% дарынды балалардың оқуы мен
біліміне, олимпиадаларды ұйымдастыруға, «Назарбаев зияткерлік мектептері» (НЗМ)
қаржыландыруға бағытталған. Оқушылардың олимпиадалардағы табыстары мектептің
мақтанышы мен қанағатына айналады; жүлделі орындар алған оқушылардың суреттері дәліздерге
ілініп, ал мұғалімдерге сыйақылар беріледі және мансаптық өсуде мүмкіндіктер туады.
НЗМ мектептерінің аздаған желісі қарапайым мектептерге қарағанда едәуір жоғары деңгейде
қаржыландырылады. Егер Қазақстанның барлық мектептері НЗМ деңгейінде ресурстар алатын
болса, онда қазіргі білім берудің жалпы бюджеті 300% аса өсер еді. Бұндай әділетсіздік жүйеде
ресурстардық жалпы бөлінуіне аз әсер етсе де, ол НЗМ мектептерін инновациялық зертхана
ретінде негізделуін шектейді, өйткені бұл мектептердің жағдайы басқа мектерге қарағанда
анағұрлым жақсы. Жеке алғанда, НЗМ мектептерінің қазіргі саны барлық білім беру жүйесі
бойынша масштабты әсерді қамтамасыз ету үшін жеткіліксіз, ал НЗМ мектептерінің нақты
болашағы, олардың санын қоса, әлі қабылданған жоқ.
НЗМ мектептері немесе дарынды балаларды оқытуға бағытталған басқа да ұқсас мектептер,
балалар үшін олардың отбасы табысы деңгейі бойынша тікелей дискриминация тудырмайды,
экономикалық нашар оқушыларда,бәлкім, осы мектептерге оқуға түсу үшін қосымша сабақтарға
баруға мүмкіндіктері аз шығар. НЗМ мектептері немесе жоғары оқу орындарына түсу үшін
міндетті болып табылатын пәндер бойынша қосымша сабақтармен байланысты жылдық шығын
әжептәуір жоғары. Мысалы, Астана қаласында, бір қосымша білім беру ұйымы ұсынатын әр курс,
айына 5000 теңге немесе жылына шамамен 50 000 теңге тұрады. НЗМ мектептерінің 2-6
сыныптарына түскісі келетін балалар, математика, қазақ тілі, орыс және ағылшын тілдері
бойынша тестілеуден өтеді; бұл ұйым тек қазақ тілі бойынша сабақтарды ғана тегін ұсынады.
Сонымен қатар, НЗМ мектептерінің 7-11 сыныптарына түскісі келетін балалар, олардың оқу
бағытымен байланысты ғылыми пәндер бойынша тестілеуден өтеді; физика бойынша сабақ та
айына 5000 теңге тұрады. Осылайша. Осы қосымша сабақтардың жалпы құны жылына 200 000
теңгеге дейін жетуі мүмкін (шамамен 1 100 АҚШ доллары) – халықтың жан басына шаққанда
шамамен 10% ЖІӨ (АТО, 2014); бұл шығындар жоғары оқу орындарына беруге ниетті балалардың
үлкен үлесімен төленеді (ҰБСБО, 2012).
Ең нәтижелі балаларға деген қазақстандық тәсіл елдің көлемі тұрғысынан алғанда ерекше
алаңдаушылық туғызады, және ол күтілген нәтижені бермейді. Халық санының біршама көп
еместігімен, альтернативтік шығындар өте жоғары. Адами капиталдың жеткіліксіз дамуы
өнімділіктің өсуіне кедергі келтіреді және ресурстарды тиімді және толық пайдалануды шектейді
(Хекман, 2011). Бағалаудың халықаралық бағдарламалары бірыңғай жоғары нәтижелі оқушылар
санын көрсетпейді, бірақ басқа елдердегі өз құрдастарынан қалып қойған оқушылардың көп санын
көрсетеді. Мысалы, 2010 жылы Қазақстан халыаралық ғылыми жарыстарда мектеп жасындағы 881
жеңімпазды дайындағанымен (ЭЫДҰ, 2014b), 15 жас шамасындағы оқушылардың тек 0,2% 2012
жылы жаратылыстану ғылымдары бойынша PISA бағалауының жоғарғы екі деңгейінде
нәтижелерге жетті (ЭЫДҰ орташа көрсеткішімен салыстырғанда 8,4%). Қазақстандық
оқушылардың 42% PISA 2012-де жаратылыстану ғылымдары бойынша негізгі деңгейден төмен
балл алды (ЭЫДҰ орташа көрсеткішімен салыстырғанда 18%) (ЭЫДҰ, 2014d).
3. ҚОРЛАРДЫ БӨЛУ
«МЕКТЕПТЕГІ ҚОРЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ» ЕЛДІК ШОЛУЫ: ҚАЗАҚСТАН 2015 © ЭЫДҰ ЖӘНЕ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК БАНК, 2015
3.2-
сурет. 2003 және 2012 жылдары PISA-да орташа баллдың және ең жоғары және ең төмен нәтижелі
оқушылар үлесінің өзгеруі
Ескерту: шарлардың өлшемі орташа баллдағы өзгерістерге сәйкес келеді. Көлбеу сызық төмен баллды оқушылардың
азаюына (яғни, оң өзгеріс төмен баллды оқушылар үлесінің азайғанын көрсетеді) және тік сызық жоғары баллды
оқушылардың өскеніне қатысты (яғни, оң өзгеріс жоғары баллды оқушылар үлесінің өскенін көрсетеді).
Дереккөз: ЭЫДҰ (2014b), PISA 2012 нәтижелері: оқушылар не біледі және жасай алады (I том, қайта қарастырылған
редакция, 2014 ж. ақпан): Оқушылардың математика, оқу және ғылымдар бойынша нәтижелері, PISA, ЭЫДҰPublishing,
Париж,
http://dx.doi.org/10.1787/9789264208780-en.Data
Ең жоғары және ең төмен нәтижелердің жақсартылуы бір мезгілде жүретінін, бірақ төмен
нәтижелердің қысқаруы білім беру жүйесінің жалпы жақсаруына әкелетінін PISA мәліметтері
көрсетті. PISA зерттеулеріне 2003 және 2012 жылдары 39 ел қатысты, ЭЫДҰ-на қарайтын және
ЭЫДҰ-на кірмейтін, бағалаудың басты бағыты математика болды. Таңдау өлшеміндегі
айырмашылықты және оқушылардың әлеуметтік-экономикалық құрылымындағы түзетумен ең
жоғары орташа нәтижеге ие болған елдердің ондығына кірді: Бразилия (35 балл), Тунис (29),
Мексика (28), Польша (27), Түркия (25), Португалия (21), Италия (20), Индонезия (15), Ресей (14)
және Корея (12) (ЭЫДҰ, 2014d) (3.3 суретін қараңыз). Орташа нәтижесі ең жақсы жақсартылған
он елдің сегізі төмен нәтижесі ең көп қысқарған он елдің қатарына енді. Осы елдердің тек
жартысы орташа нәтижесі ең жақсы жақсартылған елдердің ондығына кірді, бірақ барлығы да
осындай жиырма елдің қатарына енді. Ең төмен баллды оқушыларының көрсеткіштерін
жақсартып, бұл елдер ең жоғары және ең төмен нәтижелі оқушылар арасындағы айырмашылықты
азайтты және кей жағдайда сонымен бірге әділеттілікті жоғарылатты, өйткені төмен нәтижелі
көптеген оқушылар нашар санатқа жатады.
Достарыңызбен бөлісу: |
