Қаржылық менеджмент

Тауар – материалдық қорлар

В санаты (өзіндік құнынан 30-60 % дейін)

С санаты (өзіндік құнынан 30 %кем)

А санаты (өзіндік құнынан 60 % астам)

17 сурет. Тауар – материалдық қорлардың жіктеуі (құны бойынша).
Қорларды бақылау жүйелері ұтқыр болуға тиісті. Ірі компаниялар компьютерде қорлардың жүздеген мың әр түрлерінің атауларын сақтайды. Егер қорлардың жеке түрлерінің тұтыну деңгейі өсіп не кеміп бара жатса, менеджер осыларды бақылап отыру керек: қорлардың тапшылығына немесе молдығына жол бермеу үшін.

Қорларды бақылаудың жаңа амалы – «дәл мерзімге» жүйесі, ол өндірушімен бір өңірде тұратын жеткізушілермен қорларды жеткізегу келісім-шарт жасауын қарастырады. Сондықтан қажет материалдардың жеткізілімі тек қана өнім айналымының жылдамдығымен немесе технологиялық кезеңнің жылдамдығымен шектеледі, ал жаңа партияның тапсырысы қажет болғанға дейін бірнеше сағат бұрын беріледі. Бұл жүйені пайдалану қорлардың көлемін әжептәуір азайтады, бірақ ол партиялардың көлемі мен жеткізу мерзімдеріне қатысты өндіруші мен жеткізуші араларындағы үлестірудің жоғары деңгейін талап етеді.

Қорларды басқару саласындағы тағы да бір маңызды практика, оның атауы – «басқа жақтан қамтамасыз етілуі». Ол жартылай фабрикаттарды өндіруден бас тарту: оларды басқа жақтан сатып алу үшін. Басқа жақтан қамтамасыз етілудің артықшылықтары шығындарды үнемдеуде негізделген.

Жартылай фабрикаттарды басқа жақтан сатып алудың шығындары көбінесе өз шығындарынан төмен болады. Тағы да бір назар аударатын сәт: өндірістік күнтізбелік жоспары мен қорлар шамасы араларындағы тәуелділік. Өніміне сұраныстың мерзімділік ауытқулары бар фирма өнімін тұрақты деңгейде шығарып немесе сұранысқа байланысты өндірісін азайтуға немесе көбейтуге тиісті.

1. Қорларды бақылау мақсаттары қандай?

2. Қорларды басқару үдерісінде қабылданатын негізгі шешімдерді атап айтыңыз.

3. Қорлармен байланысты шығындар қандай белгілер бойынша жіктеледі?

4. Қорларды басқару саясатының негізгі кезеңдерін атап айтыңыз.

5. Әдеттегі практикада қорларға қажеттілікті анықтау әдістері қандай?

6. Қорларды сақтаудың және шикізат пен материалдар тапсырысын ұйымдастырудың ең аз жиынтық шығындарын қалай есептеу керек?

7. Сату көлемдерінің өзгеру барысындағы тапсырыстың оңтайлы шамасы қалай өзгеру керек?

8. Тапсырысты жаңарту сәтін қалай анықтайды?

9. Қорларды бақылау жүйесі қандай өлшемдерде негізделеді?

17.2. Несие саясаты;

17.3. Несие мерзімі мен несие қабілеттілігі стандарттарын анықтау;

17.4. Дебиторлармен жасалатын жұмыс жасау саясаты. Келісілген мерзімдерде төлем барысындағы жеңілдіктер;

17.5. Несие саясатының баламалы нұсқаларының салдарын талдау: пайдалар мен залалдар туралы болжамдық есеп беруді құру;

17.6. Өсімді талдау.

Дебиторлық қарыз – басқа кәсіпорындар және борышкер болып келетін азаматтар фирмаға берешек қарыздар сомасы, ол басқа компаниялардың қарызын көрсететін шоттар түрінде болады. Әдетте бұл сатылған төлемдер мен қызмет көрсетулер, бірақ әлі төлемін өндірмеген, мысалы, несиеге сату (18 сурет). Әрине, барлық фирмалар қолма-қол төлеммен тауарды сатуға тырысады, бірақ бәсекенің ықпалымен төлемдердің мерзімін ұзартуға келіседі. Өнім сатып алушыға жіберіліп, қорлар азаяды да дебиторлық қарыз көбееді. Тауардың төлемі жасалғаннан кейін:

1) фирма қолма-қол ақша қаражаттарын алады;

2) дебиторлық қарыз азаяды.

Бір мерзімдегі таза ақша түсімдерін жоғарылатып, фирманың тәуекелдерінің орнын толтыратын несие саясаты ең тиімді деп саналады.

ДЕБИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДЫҢ ТҮРЛЕРІ

Ағымдағы дебиторлық қарыз

Берілген аванс бойынша қарыз

Ішкі есептесулер бойынша қарыз

Ұзақмерзімді вексельдер-мен қамтамасыз етілген қарыз

Басқа ағымдағы қарыздар

Төлем уақыты әлі келмеген қарыз

Уақытында төленбеген қарыз

Талап ету мерзімі өтіп кеткен қарыз

18 сурет. Дебиторлық қарыздық жіктеуі.
Дебиторлық қарызды басқаруға келесі қызмет бағыттары кіреді:

1) дебиторлық қарыздың пайда болуы мен жағдайын бақылау;

2) сатып алушылардың әр түрлі топтары және өнімнің түрлері үшін несие мен инкассацияны беру саясатын анықтау;

3) клиенттерді талдау және жіктеу (несие тарихының негізінде);

4) мерзімі ұзартылған және мерзімі өтіп кеткен қарыздар бойынша дебиторлармен есептесулерді бақылау;

5) дебиторлардан ақша қаражаттарының түсімін болжау;

6) қарыздарды талап етуді жылдамдату және төленбейтін қарыздарды азайту әдістерін анықтау.

Дебиторлық қарыздарды басқару үдерісі өнімнің өткізу көлемдерін көбейтуге бағытталған. Енді компанияның дебиторлық қарызын басқару кезеңдерінің мазмұнын қарастырайық (19 сурет). 1. Дебиторлық қарыздың пайда болуы осы сәтте дебиторлардың шоттарындағы қаражаттардың жалпы сомасын жинақтау үдерісінде орын алады. Дебиторлық қарыздың көлемі екі фактормен анықталады:

1) несиеге өткізудің көлемімен;

2) тауарды өткізу мен түсімді алу араларындағы орташа уақыт аралығымен.

Дебиторлық қарыздың пайда болу мәселесі оның қаржыландыруымен тығыз байланысты. Әдетте дебиторлық қарыздың тұрақты деңгейін қаржыландыру үшін ұзақмерзімді пассивтерді пайдаланады (акциялар мен облигациялар), ал кезеңдік жоғарылау қысқамерзімді несиелер арқылы қаржыландырылуы мүмкін. ДҚ бақылауы фирманың пайдасын толық жұтып алатын сенімсіз қарыздардың пайда болуына және ақша түсімдердің төмендеуіне әкелетін ДЗ шамадан тыс (артық) көбеюін болдырмау үшін қажет. Бұл жағдайда ахуалды байқап ұстап тұрудың жалғыз тәсілі – несие саясатын дұрыс таңдау және алуға арналған шоттарды бақылау жүйесін пайдалану. Дебиторлық қарыздың жағдайын бақылау үшін бірнеше көрсеткіштер пайдаланады:

1) пайда болу мерзімдері бойынша дебиторлық қарыздарды жіктеу. Оны жасау үшін дебиторлардың ағымдағы есебінің толық ақпаратын пайдалану керек. Егер есеп автоматтандырылған болса, тиісті бағдарламаның көмегімен әр нақты шот-фактураның негізінде қарыздың пайда болған мерзімі оңай анықталады.

2) дебиторлық қарыздың қайтымдылық коэффициентінің шамасы, сонымен бірге күндерде, кейде оны төлемдерді алудың орташа мерзімі дейді.

3) төлем тәртібі тұрғысынан дебиторлық қарызды бағалау.

Дебиторлармен өзара қатынастар жөніндегі қорытынды ақпарат – фирманың дерекқорында, ол компанияның несиелік саясатын әзірлеу үшін пайдаланады.

ДҚ пайда болуы мен жағдайын бақылау

Пайда болу мерзімдері бойынша жіктеу

Қайтымдылық коэффициентімен

Күмәнді қарыздар үлесі

Несиелеу саясатын анықтау

Өтеу мерзімдері

Өтеу тәртібі

Бәсеке қабілеттілігі стандарттары

Несиені беру шарттары

Клиенттерді жіктеу

Клиенттің несиелік тарихы


Мерзімі асып кеткен қарыздарды бақылау

ДҚ ескіру реестрі

Шарттарды жасау

Факторинг

19 сурет. Дебиторлық қарызды басқару.

Несиелік саясаты – компания несиесінің әрекетте болу мерзімі, несие қабілеттілігі стандарттары, сатып алушы қарызын өтеу тәртібі және болжанатын жеңілдіктер. Фирманың несиелік саясаты анықталады:

• 
  несиені беру мерзімдерімен;
  
• 
  борышкерлердің несиеқабілеттілігі стандарттарымен;
  
• 
  төлемдерді жинау саясатымен;
  
• 
  жеңілдіктерді беру мүмкіндігімен.
  

1. несие сипаты оның қайтару сенімділігі тұрғысынан (клиент өзінің міндеттемелерін орындауға тырысады).

2. қабілеттілігі, яғни клиенттің төлемқабілеттілігі.

3. капитал – несиені қайтару кепілі, ол компанияның жалпы қаржы жағдайымен өлшенеді.

4. несиенің қамтамасыз етуі – клиент кепілге бере алатын активтермен көрсетіледі.

5. несиелік қатынастардың даму шарттары, оларға клиенттің өз міндеттемелерін орындауға ықпал жасауы мүмкін.

Жалпы экономикалық үрдістер, белгіленген географиялық аудандардағы немесе экономиканың секторларындағы даму ерекшеліктері жатады.

3. Клиенттерді талдау және жіктеу келесілерге байланысты іске асырылады:

а) сатып алулар көлеміне;

б) сатып алушылардың несиелік қатынастар тарихына («несиелік тарихы»).

в) өнімдер төлемінің шарттарына;

Несиелік операциялар жөніндегі есеп – кәсіпорынның несиелік тарихы. Несиелік тарих - әлеуетті немесе несие алған клиенттің өз міндеттемелерін орындау жөніндегі есебі. Типтік несиелік тарихында келесі ақпарат бар:

• 
  жиынтық баланстық есеп және пайдалар мен залалдар жөніндегі есеп;
  
• 
  кәсіпорынның даму үрдістері жөніндегі ақпараты бар бірқатар негізгі коэффициенттер;
  
• 
  банктер мен компанияның жеткізушілерінен төлемдер жөніндегі ақпарат.
  

• 
  компания операцияларының физикалық жағдайын сипаттау;
  
• 
  компания иелерінің бұрынғы кез-келген бұрыңғы банкроттықтары болуы, соттық талаптар, алдау және т.б жағдайларды қоса өмірбаяндарын сипаттау;
  
• 
  компанияның сомалық рейтингі.
  

Инкассация коэффицентін төмендегі формула бойынша есептеуге болады:

Ki = j аралығында ДҚ өтеу

I айдағы сатылым (17.1)

Мұнда і –жеткізілім айы;

j – дебиторлық қарызды өтеу айы.

Мысалы. Бір Х компания қаңтар айында өнімді жөнелтті дейік. Қаңтар айы ағымында сатып алушы жөнелтілген өнімнің 30% , ақпанда – тағы 50 %, наурызда – тағы 15% төледі. Сонда 90 күнде дебиторлық қарыздың 95% төленді. Бұндай жағдайда үш айдан көп емес мерзімге қысқа мерзімді коммерциялық несие беру сияқты дебиторлық қарызды анықтауға сәйкес төленбей қалған 5% сенімсіз қарыз ретінде жойылады.

6. Дебиторлық қарызды қысқарту әдістері:

а) инкассация саясаты – дебиторлық қарызды төлету үшін компанияның қолданатын әдісі;

б) сатып алушылармен икемді мерзім және төлем түрлері сияқты шарттары көрсетілген келісім жасау;

• 
  алдын-ала төлеу;
  
• 
  жартылай алдын-ала төлеу;
  
• 
  тарату үшін беру;
  
• 
  аралық есепшот ұсыну;
  
• 
  банктік кепілдік;
  
• 
  икемді баға құру.
  

Арнайы агенттік (фактор) және клиент нақты дебиторлық қарызды сату туралы келісім жасайды. Одан кейін кәсіпорын клиентке фактор оның қарызын сатып алғандығы туралы хабарлайды. Бұдан кейін фактор сатып алушының төлеген - төлемегеніне қарамастан фирмаға келісім негізінде төлемді жүзеге асырады. Бұндай қызмет көрсеткені үшін клиент қарыздың нақты сомасын жеңілдікпен алады

Өндіруші

Өнім

Өндіруші

Өнім

Тез арада төлеу Қарызды қайтару

Фактор-фирма

20 сурет. Факторинг.

Негізгі бақылауда болатын факторлар, олардың өзгеруі сұраныс мөлшеріне әсерін тигізеді: тауардың бағасы, оның сапасы, жарнама және фирманың несие саясаты.

1. 
   Несиені беру мерзімі (несиелік кезең) – клиенттер сатып алған тауарды төлеуі керек ағымдағы уақыт кезеңі. Несиені беру мерзімінің ұлғаюы өнімді өткізудің мөлшерін ынталандырады, алайда сонымен бірге дебиторлық қарыздарға инвестицияланатын қаржы қаражатының және қаржылық, барлық операциялық кезеңнің ұзақтығының ұлғаюына да алып келеді.
   
2. 
   Несиені төлей алу қабілеттілігі стандарттары – клиенттердің түрлі санаттарына ұсынылатын несие сомасы мөлшерін, төлем мерзімін ұзарту мүмкіндігін алу үшін клиенттер ең аз қаржылық тұрақтылық иегері болуы керек.
   

• 
  сатып алушылардың жекелеген топтарының несиені төлей алу қабілеттіліктерін бағалайтын сипаттау жүйесін анықтау;
  
• 
  сатып алушының несие төлей алу қабілеттіліктерін бағалауға ақпараттық базаны қалыптастыру және сараптама жүргізу;
  
• 
  сатып алушылардың несиені төлей алу қабілеттіліктерінің жекелеген сипаттамаларын бағалаудың әдістерін таңдау;
  
• 
  несиені төлей алу қабілеттіліктері деңгейі бойынша өнімді сатып алушыларды топтастыру;
  
• 
  сатып алушының несиені төлей алу қабілеттілік деңгейіне сәйкес несиелік шарттарын теңдестіру.
  

3. 
   Төлемдерді жинау саясаты, несиені қайта ұсыну тұрғысынан төлемді кешіктіретін клиенттерге қатысты ниеттестік дәрежесімен анықталады.
   

4. 
   Алдын ала ерте мерзімде төленген төлемдер үшін жасалатын жеңілдіктер - берілген жеңілдіктерге жеңілдік сомасы мен оны пайдалана алатын мерзім кіреді. Фирманың несие саясатына әсер ететін қосымша факторлар:
   

• 
  тауарды несиеге өткізудің ұлғаюынан түсетін кіріс;
  
• 
  құқықтық реттеу;
  
• 
  пайдаланылатын несиелік құралдар болып табылады.
  

Несиені ұсыну мерзімімен қоса несиенің стандартты шарттары мына жазбалардан көрінеді:

• 
  брутто 30 – клиенттің тауарды сатып алған кезінен 30 күн ішінде төлеу қажеттілігі;
  
• 
  2/10, брутто 30 – 2 %-дық жеңілдік, егер тауар 10 күн ішінде немесе 30 күн ішінде толық құны бойынша төленсе;
  

1. 
   клиенттің қомақты мөлшердегі жеке капиталы бар ма;
   
2. 
   клиент осы бизнес түрімен қанша уақыт айналысады;
   
3. 
   оның төленбеген қарыздары мен жылдық кірісінің ара қатысы;
   
4. 
   клиенттің төлемдерді кешіктірген жағдайы болды ма?
   

Кәсіпорынның несиені төлей алу қабілеттілігі туралы есебі төмендегі бөлімдерден тұрады:

1. 
   Кіріс және шығыс туралы баланс және есеп.
   
2. 
   Кәсіпорынның даму қарқынын көрсететін бірқатар негізгі коэффициенттер.
   
3. 
   Төлемді кешіктіру жағдайлары туралы, төлемдері тұрақты түрде төлену дәрежесі туралы фирманың жеткізушілерінен алынған ақпарат.
   
4. 
   Фирма қызмет жағдайларын сипаттау.
   
5. 
   Фирманың меншік иелері туралы мәлімет. Оған бұрыңғы банкроттықтары, келісімдерді бұзуға байланысты сот процестері, мәселелер және т.б ақпараттар кіреді.
   
6. 
   А жағдайынан (міндеттемлерді орындамаудың нөлдік тәуекелдігі) F (міндеттемелерді орындамауы болжанады) жағдайына дейінгі шегіндегі фирманың жағдайын көрсететін оның жиынтық рейтингісі.
   

Жеңілдіктер туралы мәселе несие саясаты элементтерінің бірі болып табылады. Келісілген мерзімде төлем жасаған жағдайда ұсынылатын жеңілдіктер туралы шешім тиісті кірістер мен шығыстар тиімділігіне талдау негізінде қабылданады. Мысалы, фирма «брутто 20» (клиенттің тауарды сатып алған кезінен 30 күн ішінде төлеу қажеттілігі) несиесіне өткізу шарттарын «3/10, брутто 20» (3 %-дық жеңілдік, егер тауар 10 күн ішінде немесе 30 күн ішінде толық құны бойынша төленсе) шарттарына өзгерту туралы шешім қабылдай алады. Бұл өзгеріс сатушыға екі артықшылықты болжайды:

1. 
   жеңілдікті бағаның төмендеуі деп бағалайтын жаңа сатып алушыларды тарту;
   
2. 
   жеңілдік тұрақты клиенттердің бір бөлігі жеңілдік алу мақсатымен төлемдерді жеделдететіндіктен қарыздарды өтеу мерзімінің қысқаруына алып келеді.
   

Несие саясатының типі кіріс деңгейі ара қатынасы және кәсіпорынның несие қызметі тәуекелі тұрғысынан жүзеге асыру әдісін сипаттайды.

Несие саясатының негізгі типіне төмендегілер жатады:

• 
  керітартпа
  
• 
  баяу
  
• 
  агрессивті
  

Бұл саясат қарастырады:

• 
  жоғары тәуекелді топтағылар есебінен өнімді несиеге сатып алушылар шеңбері қысқарады:
  
• 
  несиені ұсыну мерзімі мен оның мөлшерін барынша азайту;
  
• 
  несиені ұсыну шарттарын қатаңдандыру және оның құнын өсіру;
  
• 
  қарыз инкассациясының қатаң рәсімдерін қолдануды қарастырады.
  

Агрессивті саясат:

• 
  анағұрлым тәуекелді топтағы сатып алушыларға несиені тарату;
  
• 
  несиені ұсыну мерзімі мен оның мөлшерін ұлғайту;
  
• 
  несие құнын барынша мүмкін мөлшерге дейін төмендету;
  
• 
  сатып алушыларға несиенің мерзімін ұзарту мүмкіндігін ұсыну.
  

• 
  сауда операцияларын жүзеге асырудың коммерциялық және қаржылық саясаты;
  
• 
  сатып алушының қаржылық мүмкіндіктерін, төлей алу қабілеттілік деңгейін анықтайтын экономиканың жалпы жағдайы;
  
• 
  өнімге деген сұраныс жағдайы, тауар нарығының қалыптасқан конъюнктурасы;
  
• 
  кәсіпорынның мерзімі ұзартылған төлем есебінен тауарды өткізу мүмкіндіктерін ұлғайтудағы өнімді өндіру көлемін өсіруінің әлеуетті қабілеттілігі;
  
• 
  дебиторлық қарызды қайтарып алуды қамтамасыз етудегі құқықтық шарттар;
  
• 
  дебиторлық қарызға қаражат аудару бөлігіндегі кәсіпорынның қаржылық мүмкіндіктері.
  

Дебиторлармен жұмыс жасаудағы өзгерістер:

• 
  өткізу мөлшеріне;
  
• 
  дебиторлық қарыз айналымы уақытына;
  
• 
  сенімсіз қарыздар бойынша пайыз шығындарына;
  
• 
  жеңілдікті пайдаланатын клиенттер үлесіне әсер етеді.
  

Шектен тыс шығындар мен кіріс бір-біріне нақты теңестірілген деңгейде белгіленген жеңілдік тиімді болып саналады. Егер фирманың өткізу көлемі мерзімдік тұрақсыздануға ұшыраса, онда мерзімдік жеңілдіктер белгіленеді. Мерзімдік жеңілдіктер клиенттерді анағұрлым ерте айларға қор қалыптастыруға ынталандырады. Осының арқасында сатушы фирма дайын өнімді сақтаудағы өзіндік шығындарын қысқартады, сонымен қатар белгілі бір ең аз сату мөлшерін өзіне кепіл ете алады.

• 
  жыл ағымында бұрынғы несие саясатын сақтап қалу барысында компанияның шаруашылық қызметінің болжанатын көрсеткіштері;
  
• 
  несие кезеңін ұзарту, жеңілдік мөлшерін ұлғайту, несиені төлеп алу қабілеттілігі стандарттарын жұмсарту және мерзімі өткен төлемдерді қайтарып алудың жұмсақ әдістеріне көшу есебінен клиенттерді анағұрлым жеңілдікпен несиелендіру саясатын енгізгендегі күтілетін нәтиже;
  
• 
  несие саясатын жұмсартудағы күтілетін нәтижені ескерумен шаруашылық қызметі қорытындыларына болжам жасау.
  

Өсімдік талдау шеңберінде несие саясатын жұмсарту немесе қатаңдандыру нәтижесінде өткізудің және шығындар көлемінің өсу немесе төмендеу мөлшерін анықтауға қадам жасалады. Қосымша кірістер мен шығындар арасындағы айырмашылық өсімдік кіріс болып табылады. Егер күтілетін өсімдік кіріс жағымды болса және ол мүмкін болатын тәуекелдің орнын толығымен толтырса, онда несие саясатының болжанатын өзгерісін жүзеге асыруға болады. Барлық фактор анықталды деп болжаған соң несие саясатының өзгеріс салдарын талдау үшін формуланы шығаруға болады. алдымен бұл формуланың құрамдас бөлігіне анықтама беріп, оларды төмендегідей белгілейміз:

So – өткізудің ағымдағы жалпы мөлшері (өткізудің жалпы түскен түсімі);

Sn – несие саясаты өзгергеннен кейінгі өткізудің болжанатын мөлшері;

(Sn – So) – өткізудің жалпы мөлшерінің өсімі;

V - өткізудің жалпы көлемінен пайыз ретіндегі ауыспалы шығыны;

(1 – V) –ауыспалы шығындар мен өткізу құны арасындағы айырмашылық ретінде есептелетін жалпы маржа (%-бен);

k – дебиторлық қарызға берілетін инвестиция құны;

DSOo – несие саясаты өзгергенге дейінгі дебиторлық қарыздың күндердегі айналымы;

DSOn – несие саясаты өзгергеннен кейінгі дебиторлық қарыздың күндердегі айналымы;

Во - өткізудің жалпы мөлшеріндегі пайыз ретіндегі өткізудің ағымдық мөлшеріндегі сенімсіз қарыздардың орташа мөлшері;

Вn - өткізудің жалпы мөлшеріндегі пайыз ретіндегі өткізудің жаңа мөлшеріндегі сенімсіз қарыздардың орташа мөлшері;

Ро – несие саясаты өзгергенге дейінгі өткізудің жалпы мөлшеріндегі жеңілдікпен өткізу мөлшерінің үлесі (%-бен);

Рn - несие саясаты өзгергеннен кейінгі өткізудің жалпы мөлшеріндегі жеңілдікпен өткізу мөлшерінің үлесі (%-бен);

Do – сауда жеңілдігінің ағымдық пайызы (несие саясаты өзгергенге дейінгі);

Dn – сауда жеңілдігінің болжаулы пайызы (несие саясаты өзгергеннен кейінгі);

Енді біз несие саясаты өзгеруі нәтижесіндегі дебиторлық қарыз (∆ І) көлемі өсімін және салықтық кіріске (∆ Р) дейінгі өсімді анықтай аламыз.

Егер өткізу мөлшерінің ұлғаюы бұрыңғы клиенттердің сатып алуының ұлғаюы немесе жаңа сатып алушыларды тартуы есебінен ұлғаюы күтілсе, формула төмендегідей болады:

∆ І = [(DSon - DSOo) (Sn/360)] + V [DSOо (Sn - So)/360] (17.3)

1. 
   Кәсіпорынның несие саясатын қалыптастыру кезеңдерін атап беріңіз.
   
2. 
   Қандай несие саясаты кәсіпорынға бәскелестік ортада аман қалуына жәрдемдеседі?
   
3. 
   Несиеге сату көлеміне, өнім бағасына, несие мерзіміне қандай факторлар әсер етеді?
   
4. 
   Несиені төлей алудың қандай стандарттарын білесіздер?
   
5. 
   Тауарға жедел төлем бағасынан мүмкін болатын жеңілдік деңгейін қалай дұрыс есептеуге болады?
   
6. 
   Қарызды талап етуді қандай жолмен ұйымдастырған дұрыс?
   
7. 
   Дебиторлық қарызды ресімдеудің қандай құралдарын пайдалануға болады?
   
8. 
   Несие саясатының баламалы нұсқаларының салдарын талдау қандай өлшемдер негізінде жүргізіледі?
   

18.2 Қосылудың қарқындылық деңгейі. Қастық және достық қосылулар.

18.3 Өндіріс қуатын бөлшектеу. Холдингтік компаниялар.

18.4 Қаржылық қиыншылықтар мен олардың салдары.

18.5 Банкроттыққа ұшырағандағы қайта құру мен жойылу.

18.6 Альтман үлгісі.

Қосылу бір компанияның екіншісін толығымен жұтуын болжайды. Жұтып алушы компания өзінің заңдық мәртебесі мен жеке дербестігін толығымен сақтап қалады және жұтып алатын фирманың барлық активтері мен міндеттемелерін меншігіне қабылдайды. Қосылудан кейін жұтып алынған фирманың заңдық тұлға ретіндегі қызметі тоқтатылады. Қаржы менеджменті тәжірибесінде корпорацияның белсенді түрде қосылуын түсіндіретін бірнеше себептер бөліп көрсетіледі.

Олардың ішіндегі негізгілері:

• 
  синергия
  
• 
  салықтық себептемелер
  
• 
  алмастыру құнынан төмен бағамен активтерді сатып алу
  
• 
  әртараптандыру
  
• 
  басқарушылар мен басқалардың жеке себептемелері.
  

Синергиялық нәтиже төмендегі жағдайларда туындайды:

1. 
   басқару, маркетинг, өндіріс немесе бөлу көлемінің ұлғаюы нәтижесінде туындайтын операциялық үнемдеуден;
   
2. 
   анағұрлым төмен трансакциялық шығындар және аналитиктер келісімдерді жақсы дайындауынан көрінетін қаржылық үнемдеуден;
   
3. 
   фирмалардың бірін басқару тиімсіз болып, қосылғаннан кейін фирма активтері анағұрлым өнімді бола түскендігін білдіретін сараланған тиімділіктен;
   
4. 
   бәсекелестік төмендеуінен нарық қуатының артуынан;
   

Қосылуды төрт тип бойынша жіктеуге болады:

• 
  көлденең қосылу - бір бизнес саласында жұмыс жасайтын фирма екінші фирмамен біріккенде жүзеге асады;
  
• 
  тік қосылу деген жеткізіп берушілер арасынан қандай да бір фирманы өндірушінің сатып алуы болып табылады;
  
• 
  бір сала бойынша қосылу - «заттар табиғаты бойынша немесе қызметке байланысты» қосылуды білдіреді, бір-бірімен байланысты фирмалардың қосылуы, бірақ олардың арасында тұтынушы-жеткізіп беруші байланысы жоқ;
  
• 
  конгломераттық қосылу - ешбір байланысы жоқ фирмалар қосылғанда жүзеге асады.
  

Мақсаттық фирманың құнын анықтау үшін фирма жаңа жағдайдағы ақша ағымдарын болжап, болжанған ақша ағымдарына қолданатын дисконттық мөлшерлемені есептеуі керек.

1. 
   ХІХ ғасырдың аяғында – мұнай, болат балқыту, темекі және өнеркәсіптің басқа да басты салаларының бірігуі.
   
2. 
   ХХ ғасырдың 20-шы жылдары – коммуналдық қызмет, байланыс және автомобиль өндірісі сияқты бірқатар салалар фирмаларының бірігуі.
   
3. 
   ХХ ғасырдың 60-шы жылдары – конгломераттық қосылу.
   
4. 
   ХХ ғасырдың 80-ші жылдарынан қазіргі уақытқа дейін.
   

• 
  құнды қағаздар нарығындағы тоқырау жағдайы;
  
• 
  инфляцияның жоғары деңгейі;
  
• 
  ірі қосылулардың мемлекет тарапынан қолдауға ие болуы;
  
• 
  жаңа кен орындарын барлау мен қазудан гөрі қорды қосылу арқылы сатып алу жөніндегі табиғи ресурстарды өндіретін компаниялардың пікірі;
  
• 
  қорғаныс қосылулар есебінен рейдерлер шабуылына тойтарыс беру әрекеті;
  
• 
  ұлттық валютаның төмендеуі.
  

• 
  достық қосылуда бір фирма (әдетте анағұрлым ірі фирма) басқа бір компанияны сатып алуға шешім қабылдайды, одан кейін сатып алушы фирманың басқарушыларымен бағасы туралы келісімге келіп, кейін оны сатып алады.
  
• 
  Қастық қосылуда фирма басқарушылары сатып алу туралы ұсынысты қабыл алмайды.
  

Сатып алушы компания мүмкін болатын мақсаттарын белгілегеннен кейін ол төмендегілерді анықтап алуы керек:

1. 
   тіимді бағаны немесе баға мөлшерін.
   
2. 
   төлем шарттарының жиынтығын (қолма-қол ақша, қарапайым акциялар немесе құнды қағаздардың аралас жиынтығын).
   

Бұдан кейін мақсатты компанияның акционерлері келісімге сәйкес өздеріне тиесілі төлемдерін алады. Ол төлемдер сатып алушы компанияның қарапайым акциялары (мақсатты компанияның акционерлері сатып алушы компанияның акционерлері болған жағдайда), ақшалай өтемақы, облигациялар немесе кейбір аралас қаражат және құнды қағаздар түрінде болады. Бұл достық қосылу болып табылады.

Қаржылық талдау тұрғысынан қосылудың екі типі бар:

• 
  операциялық қосылу – бұл қосылуда синергиялық нәтиже алу мақсатымен екі компанияның өндірістік қуаты бірігеді.
  
• 
  қаржылық қосылу – бұл қосылуда қосылған компания операциялық үнемдеуді күтпестен дербес қызмет жасауын жалғастырады.
  

• 
  мақсатты фирма үшін төлейтін баға қандай?
  
• 
  басқарушыларды жұмыспен қамту мәселелерін шешумен қоса фирманы бақылау және басқарудың жаңа жүйесі қандай болу керек?
  

• 
  сатып алушы компания сатып алу нәтижесінде алынатын ақша ағымдарын бағалауы керек;
  
• 
  жеке капиталының талап етілетін тиімділігінің маңызы өзгере ме соны анықтап алуы керек;
  
• 
  қосылуды қалай төлеу керек, соны шешіп алу – қолма-қол ақшамен, жеке акциялармен, басқа құнды қағаздармен;
  
• 
  қосылу пайдасын бағалағаннан кейін сатып алушы және мақсатты фирманың басқарушылары мен акционерлері оны бөлудің әдісі жөнінде келісіп алуы қажет.
  

Алайда кейбір жағдайларда мақсатты компания басқарушылары қосылуға қарсы болады. Қастық қосылуда сатып алушы фирма тура солай акцияларды сатып алу туралы және тура солай мақсатты компания акционерлеріне өз акцияларын ұсынылған бағаға сатып алуға ұсыныс жасайды. Бұл уақытта мақсатты компания басқарушылары акционерлер ұсынылған баға төмен болғандықтан, өз акцияларын сатпайтындығын айтып, дегендеріне көндіреді.

Сатылғысы келмейтін мақсатты фирмалар әдетте қосылуға тосқауыл болуға маманданған банктік және заңдық компаниялардың қолдауына сүйенеді.

Қастық қосылуда қорғаныс тактикасын дамыту мақсатты компания тарапынан келесі қадамдар жасауды қарастырады.

• 
  қосылу туралы шешімді мақұлдау үшін 75% дауыс талап етілілетіндігі жөнінде жарғыны ескертпемен толықтыру;
  
• 
  мақсатты фирманың акционерлерін ұсынылған баға өте аз екендігіне көздерін жеткізу;
  
• 
  келісімге үкімет араласады деген үмітпен соттық талап етуді қозғау;
  
• 
  әлеуетті сатып алушыға ұсынылатын баға бойынша бағаның өсуін ынталандыру үшін ашық нарықта өз акцияларын сатып алу;
  
• 
  әлеуетті сатып алушылармен салыстырғанда өздеріне қолайлы «ақ серілерді» тарту;
  
• 
  «улы дәрілерді» қабылдау.