Өндіріс қуатын бөлшектеу. Холдингтік компаниялар

Корпорациялар өндіріс қуатын сатқаннан гөрі көбінесе сатып алады. Дегенмен де сату да орын алады. Осылайша, бөлшектеу дегеніміз компанияның әрекет етуші активтер бөлігін сатуы.

Ол мына түрлерде жүзеге асырылады:

• 
  жұмыс жасап тұрған бөлімшесін басқа фирмаға сату;
  
• 
  бөлімшені жеке балансқа ауыстыру;
  
• 
  бөлімше активтерін тікелей жою.
  

Бөлшектену себептері:

• 
  бизнестің артық түрінен құтылу, қызметтің жеке түріне күшін шоғырландыру;
  
• 
  компания қызметінің негізгі түрін күшейту үшін қажетті капитал іздестіру;
  
• 
  трестке қарсы талап ету бойынша сот шешімі.
  

Холдингтік компаниялардың көптеген артықшылықтары мен кемшіліктері қосылуға байланысты талқыланған ірі бизнес қасиеттеріне ұқсас болып келеді. Компания бөлімшелер кешені түрінде ұйымдасқан ба немесе басты және еншілес компаниялардың бірігуін көрсетеді ме – бұл ірі ауқымды, көпсалалы операциялардың мақсаттық белгілеріне әсер етпейді.

1. 
   Жеке капиталындағы үлес түріндегі маңызды бақылау.
   

2. 
   Тәуекелдерді алып тастау (жою).
   

3. 
   Қажет болған жағдайда холдинг активтерін салыстырмалы ауыртпалықсыз бөлуге болады.
   

1. 
   Екі есе салық салу.
   
2. 
   Басқарудағы қиындықтарға алып келуі мүмкін қызметке сөзсіз бақылаудың жоқтығы.
   
3. 
   Мәжбүрлеп бөлудің жеңілдігі.
   

1. 
   Экономикалық тұрақсыздық – кәсіпорынның кірістері оның қаржы көздерін ұстап тұруға кететін шығындарды қосқандағы оның жалпы шығындарын жаппайтындығын білдіреді. Экономикалық жағынан тұрақсыз кәсіпорындар инвесторлар оларға қосымша капитал беріп тұрғанға дейін қызмет жасап тұра береді, ал олардың иелері нарықтан төмен кіріске келісе береді. Ақыр аяғында жаңа қаржылық құюлулар келіп түспегендіктен, активтер тозып, алмастырылмайтындықтан бұндай фирмалар не жабылады не өндірісті «қалыпты кірісті» қамтамасыз ететін жағдайға дейін қысқартады.
   
2. 
   Іскерлік тұрақсыздық. «Іскерлік тұрақсыздық» термині өз қарыз берушілеріне шығын әкелетін операцияларды тоқтатқан бизнес түрінің сипаттамасы ретінде қолданылады. Осылайша, кәсіпорын банкроттық рәсімін ресми түрде өтпесе де тұрақсыз болып таныла алады.
   
3. 
   Техникалық төлемқабілетсіздік. Мерзімі келген ағымдық төлемдер бойынша қарыз берушілердің талаптарын қанағаттандыра алмайтын болса, фирма техникалық жағынан төлеуге қабілетсіз болып қарастырылады.
   

4. 
   Банкроттыққа ұшырау алдындағы төлемқабілетсіздік. Егер фирманың несиелік қарыздар жиынтығының баланстық құны активтердердің шынайы нарықтық құнынан асып түссе, фирма банкроттыққа ұшырау алдында төлемқабілетсіз болып табылады. Бұл техникалық төлемқабілетсіздікке қарағанда анағұрлым күрделі жағдай, сондықтан жалпы жағдайда экономикалық тұрақсыздық белгісі болып табылады және бизнестің жойылуына алып келеді.
   
5. 
   Ашық банроттық. Борышкердің төлеуге қабілеті жоқтығы сот шешімімен мойындалса, оның жойылуына негіз болып табылады. Тұрақсыздық термині борышкердің еңбекақыны төлеу бойынша талаптарды қосқандағы ақша міндеттемелері бойынша қарыз берушілердің талаптарын толық көлемде қанағаттандыруға қабілетсіздігін білдіреді.
   

• 
  фирманың шаруашылық қызметін қалыпты түрде жүзеге асыруға кедергі болатын кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының күрделі бұзылуы (оның активтерінен қаржылық міндеттемелердің асып түсуі);
  
• 
  активтердің төмен өтімділігінен туындаған ұзақуақыттық төлем қабілетсіздігі (қайталаушы сипаттаға жоғары өтімді түріндегі ақша қаражаты мен активтерінің қалдық сомасынан шұғыл қаржылық міндеттемелердің асып түсуі).
  

Жағдайдың даму мөлшері бойынша төмендегі сұрақтарға жауап берудің қажеттілігі туындайды.

1. 
   Фирманың төлем кестелерін орындаудағы қабілетсіздігі уақытша қиыншылық (техникалық төлемқабілетсіздік) болып табыла ма немесе бұл қаржылық міндеттемелерді көлемінен төмен активтер құнының төмендеуінен туындаған тұрақты үрдіс па (банкроттыққа ұшырау алдындағы төлемқабілетсіздігі)?
   
2. 
   Егер қиыншылық уақытша сипатта болса, онда төлемдердің мерзімін ұзарту бойынша келісім қарыз берушілермен бірлесіп жасалады. Бұл фирмаға әр қарыз берушінің талаптарын қайта қалпына келтірудің және қанағаттандырудың мерзімін ұзартуға мүмкіндік береді. Алайда, егер активтер құны шынымен төмендесе, онда шығындардың орнын кім толтырады?
   
3. 
   Қолдау көрсеткен және операцияларды жалғастырған жағдайда бизнестің құны өсе ме немесе оны жойып, бөлшектеп сатқан дұрыс па?
   
4. 
   Фирмаға банкроттық туралы өтініш берген дұрыс па немесе ресми емес рәсімдерді қолданған дұрыс па?
   
5. 
   Фирма жойылғанда немесе қайта құрылғанда оны кім бақылауы керек? Жою комиссиясын құру керек пе немесе қазіргі басшылардың бақылауында қалдыру керек пе?
   

Қаржылық менеджмент тұрғысынан банроттыққа ұшырау мүмкіндігі кәсіпорынның дағдарыстық жағдайын көрсетеді. Бұл жағдайда кәсіпорын өзінің шаруашылық қызметін жүзеге асыруға қабілетсіз болып табылады. Осындай дағдарыс жағдайды жою «банкроттыққа ұшырау қаупі» ретінде анықталады, кәсіпорынды қаржылық басқарудың арнайы әдістерін әзірлеуді және жүзеге асыруды талап етеді.

Нарықтық экономика банкроттыққа ұшыраудың алдын-ала болжануы мен одан қорғану мүмкіндігінің қаржылық әдістер кең жүйесін жасап шығарды. Ол «Дағдарысқа қарсы қаржылық басқару жүйесі» деп аталады.

Бұл жүйе белгілі бір қағидаларға негізделеді, олардың негізгілеріне төмендегілер жатады:

1. 
   Кәсіпорынның қаржылық тепе-теңдігінің мүмкін болатын бұзылуына үнемі дайын болу.
   
2. 
   Кәсіпорынның қаржылық қызметіндегі дағдарыстық құбылыстарды ерте болжау.
   
3. 
   Кәсіпорынның қаржылық дамуы үшін қауіптілік дәрежесі бойынша дағдарыстық құбылыстардың өлшемдерін саралау.
   
4. 
   Кәсіпорынның қаржылық дамуындағы жекелеген дағдарыстық құбылыстарға жедел әрекет ету.
   
5. 
   Кәсіпорынның қаржылық тепе-теңдігіне төнген шынайы қауіп дәрежесіне кәсіпорынның бірдей әрекет етуі.
   
6. 
   Кәсіпорынның дағдарыстық қаржы жағдайынан шығуының ішкі мүмкіндігін толығымен іске асыру.
   
7. 
   Қажет болған жағдайда кәсіпорынның банкроттыққа ұшырауын болдырмау үшін сауықтандырудың тиісті түрлерін пайдалану.
   

Дағдарысқа қарсы қаржылық басқару саясатын іске асыру келесі сатыларды қарастырады (21 сурет).

Дағдарысқа қарсы басқару жүйесінде қаржылық тұрақтылықтың ішкі тетіктерін кеңінен пайдалануға негізгі рөл беріледі. Осы тетіктерді табысты түрде пайдалану банкроттық қауіпінің қаржылық құлдырауын алып тастауға мүмкіндік беріп қана қоймайды, сонымен қатар кәсіпорынды қарыздық капитал тәуелділігінен құтқарады, кәсіпорынның экономикалық даму қарқынын жеделдетеді.

Кәсіпорынның банкроттыққа ұшырауын тудыратын оның дағдарыстық даму белгілерін ерте кезеңде анықтау мақсатымен кәсіпорынның қаржылық жағдайын зерттеу

Кәсіпорынның дағдарыстық жағдайының ауқымын (көлемділігін) анықтау

Кәсіпорынның дағдарыстық дамуына себеп болатын негізгі факторларды зерттеу

Банкроттыққа ұшырау қаупі төнгенде дағдарысқа қарсы басқарудың мақсаттарын қалыптастыру және негізгі тетіктерін таңдап алу

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының ішкі тетіктерін енгізу

Сауықтырудың тиімді түрлерін таңдау

Кәсіпорын банкроттыққа ұшырағанда жою рәсімдерін қаржылық қамтамасыз ету

21 сурет. Банкроттық қаупі төнгендегі дағдарысқа қарсы қаржылық басқару саясатының кезеңдері.

Қайта құрулардың көпшілігін ресми емес түрде жүргізу дұрыс деп есептеледі. Себебі, ресми емес қайта құру ресми түрде қайта құруға қарағанда анағұрлым жедел және аз шығынмен орындалады. Алайда екі мәселе туындайды – фирманың бір қоржынға бірігу талаптары мәселелері және борышкердің банкроттыққа ұшырауына мәжбүрлейтін ресми емес қайта құруды қалайтын тараптарды шарасыздыққа алып келетін қарыз берушілердің табандылық мәселелері.

Банкроттық жөніндегі іс бойынша соттың бірінші кезектегі рөлі ұсынылған қайта құру жоспарының әділеттілігі мен қолайлылығын белгілеуден тұрады. Әділеттіктің негізгі ілімі талаптар оның басымдық ретіндегі және келісімшарт жасалған күннен қанағаттандырылуға қабылдануы керек деп бекітеді. Осы тұжырымға сәйкес әділеттікке жету келесі қадамдардан тұрады.

1. 
   Келешектегі сатулар бағалануы қажет.
   
2. 
   Келешектегі кіріс пен ақша ағымдарын алдын ала білу үшін жедел шарттар талдануы қажет.
   
3. 
   Келешектегі ақша ағымдарына капиталдандыру қандай мөлшерлеме қолданылуы керектігін бағалау керек.
   
4. 
   Бұдан кейін ол мөлшерлеме компания құнын бағалаудағы ақша ағымдарына қолданылуы керек.
   
5. 
   Шағымдарды қанағаттандыру үшін бұл бағалауды бөлу керек.
   

1. 
   қарыздың негізгі сомасын өтеу кейінге шегеріледі, ал кейбір қарыздар қарапайым акцияларға айырбасталады.
   
2. 
   фирманы басқарудың сапасы стандарттардан төмен екендігі айқындалса, компанияны басқару басқарушылардың жаңа командасына берілуі керек.
   
3. 
   егер қор ескірсе немесе таусылса, олар алмастырылуы керек.
   
4. 
   кейбір жағдайларда фирма жұмыс жасамастан және төмендетілген шығындар базасында табысты түрде бәсекеге түсуінен бұрын өндірістік қуаттар жаңарып, заманға сай келуі керек.
   
5. 
   қайта құру сонымен бірге өндірістік үдерісті, маркетингті, жарнама мен басқа әрекеттерді жақсартуды талап ете алады.
   
6. 
   кейбір жағдайда фирманың нашар экономикалық келешегі бар саладан даму үшін, тұрақтылық үшін үлкен әлеуеті бар салаға кетуіне мүмкіндік беретін жаңа өнім немесе материалды өндіруді кеңейту қажет болады.
   

Жойылу кезінде үш маңызды мәселе туындайды:

1) борышкер тарапынан алдаудан қорғануды қамтамасыз ету;

2) борышкер активтерін қарыз берушілер арасында әділетті түрде бөлу кепілі;

3) төлеуге қабілеті бар борышкер үшін өз міндеттемелерінің жауапкершілігінен босатылуына мүмкіндік жасау және осылайша бұрынғы қарыздарының ауыртпалығынсыз жаңа бизнес бастауға қабілетті бола алуы.

Бітімге келу шарттары борышкер мен конкурстық қарыз беруші арасында келісіледі және банкроттық туралы іс бойынша өндірістің кез келген кезеңінде қабылдана алады. Бітімге келу шарттары: борышкердің міндеттемелер мерзімін ұлғайту немесе бөліп төлеу туралы; борышкердің талаптар құқығын орындауға мүмкіндік беру туралы; борышкер міндеттемелерін үшінші бір тұлғаның орындауы туралы; қарызға жеңілдік туралы; акцияға деген талаптарды ауыстыру туралы шарттардан тұрады. Банкроттықтың қайта құру рәсімдеріне; сотқа дейінгі сауықтыру, бақылау, борышкер-кәсіпорын мүлкін сырттай басқару, ақтау жатады.

Сауықтыру сатыларының маңызды экономикалық әлеуеті бар және үш негізгі жағдайда жүргізіледі:

1. 
   қарыз берушілердің банкроттық туралы істі қозғауына дейін, кәсіпорын дағдарыстық жағдайдан шығу үшін өз бастамасымен сыртқы көмекке жүгінсе;
   
2. 
   егер кәсіпорын өзінің банкроттыққа ұшырауы туралы сотқа өтініш беруімен бір уақытта өзінің сауықтыру шарттарын ұсынса;
   
3. 
   егер сот қарыз берушінің борышкерге қоятын талаптарын қанағаттандыруды және оның бюджет алдындағы міндетемелерін төлеуді қалайтындар тарапынан келіп түскен ұсыныстар бойынша сауықтыруды өткізу туралы шешім шығарса.
   

Бақылау. Бақылау рәсімдерін сот қарыз берушілердің өтінішін қабылдағаннан кейін апта ішінде енгізіліп, 3-5 айға дейін созылады.

Осы кезден бастап:

• 
  борышкерге «Банкроттық туралы» Заңмен белгіленген тәртіпті сақтаумен ғана мүліктік талаптар қойылады;
  
• 
  борышкерден ақша қаражаты мен басқа мүліктерін өндіріп алумен байланысты істер бойынша өндіріс қарыз берушінің өтініші бойынша тоқтатылады;
  
• 
  мүліктік өндіріп алу бойынша атқарушы құжаттарды орындау тоқтатылады;
  
• 
  қатысушылар құрамынан шығуына байланысты борышкер мүлкінен үлес беру туралы қатысушы борышкер-заңды тұлғаның талаптарын қанағаттандыру қорғалады.
  

Ақтау рәсімі дегеніміз сот рәсімі деп түсіндіріледі. Оның шеңберінде төлеуге қабілетсіз борышкерге оның жойылуын болдырмау мақсатымен, кез келген заңнамаға қайшы келмейтін қайта құру, ұйымдастырушылық-шаруашылық, басқарушылық, инвестициялық, техникалық, қаржылық-экономикалық, құқықтық және басқа шаралар қолданылады. Сонымен қатар сауықтыру борышкер талаптары құқығына мүмкіндік беру, бітімге келу шарттарын жасаумен қарыздарды акцияларға айырбастау сияқты шаралар кешенін қолдану да жатады.

Егер бірнеше қарыз берушілер өз ақшаларын «қолайсыз уақытта» бір мезгілде қайтаруды талап еткендіктен «жеке капитал – қарыздық капитал» болжамдық құрылымы қарыз жағына едәуір ауытқып кетсе, онда кәсіпорын банкроттыққа ұшырауы мүмкін.

Әлемдік тәжірибеде банкроттықты болжаудың бірнеше тәсілдері бар:

• 
  нысандандырылған көрсеткіштер жүйесі (қаржылық жағдайды және қаржылық тұрақтылықты сипаттайтын аналитикалық көрсеткіштер);
  
• 
  нысандандырылмаған емес белгілер жүйесі (қаржылық жағдайдың төмендеуін хабарлайтын белгілер);
  
• 
  бір кешендік көрсеткіш есебі;
  
• 
  ақша ағымдарын талдау негізінде қаржылық жағдайға болжау жасау, олардың есебі пайданы қамтамасыз етумен бірге сатудың ұлғайуына негізделген.
  

• 
  ағымдық өтімділік коэффициентінің 2 –ден кем мәні бар;
  
• 
  жеке айналымдық қаражатпен қамтамасыз етілу коэффициентінің мәні 0,1-ден кем.
  

Кәсіпорынның қаржылық жағдайының жақын арадағы келешегін анықтау үшін баланстың қанағаттанарлықсыз құрылымында оның төлемқабілеттілігін қалпына келтіру коэффициентін есептейді.

Егер қаржылық тұрақтылығын тексеру үшін құрылым балансы қанағаттанарлық болса, кәсіпорын үш ай мерзімге төлемқабілеттілігін жоғалту коэффициентін қолдана алады.

Нысандандырылмаған белгілер – бұл жиі түрде сандық өлшеуі жоқ, төмендеп бара жатқан қаржылық жағдайдың сипаттамасы болып табылады. Ұлыбританияның аудит тәжірибесін талдап қорыту бойынша Комитетінің ұсыныстары кеңінен белгілі болып табылады. Оларда ұйымның банкроттыққа ұшырау мүмкіндігін бағалау үшін сыни көрсеткіштер атап көрсетілген. Олардың негізінде көрсеткіштердің екі деңгейлі жүйесі әзірленген.

Бірінші деңгей – келешекте мүмкін болатын қаржылық қиыншылықтар мен банкроттық туралы көрсететін белгілер мен көрсеткіштер:

• 
  негізгі қызметтегі қайталанатын айтарлықтай шығындар;
  
• 
  мерзімі өткен несиелік қарыздардың жоғары үлес салмағы; мерзімі өткен несиелік қарыздың кейбір күрделі деңгейінің артуы;
  
• 
  ұзақмерзімді салымдардың қаржыландыру көзі ретінде қысқамерзімді қарыздық қаражатты шектен тыс пайдалану;
  
• 
  өтімділік коэффициенттерінің тұрақты төмен мәні;
  
• 
  айналымдық қаражаттың қайта-қайта жетіспеуі;
  
• 
  қаржы көздерінің жалпы сомасындағы қарыздық капитал үлесінің қауіпті шекке дейін тұрақты ұлғаюы;
  
• 
  табысты қайта инвестициялаудың дұрыс жүргізілмеген саясаты.
  
• 
  инвесторлар, қарыз берушілер, акционерлер алдында міндеттемелерді созылмалы түрде орындай алмауы;
  
• 
  нормадан тыс және жатып қалған тауарлар, өндірістік қор.
  
• 
  банктік жүйе мекемелерімен өзара қарым-қатынастың ушығуы.
  
• 
  пайдасыз қаржы көздерін еріксіз қолдану;
  
• 
  өндірістік үдерісті пайдалану мерзімі өтіп кеткен құрал-жабдықтарды қолдану;
  
• 
  ұзақмерзімді келісім-шарттардың әлеуетті шығындалуы;
  
• 
  тапсырыстар қоржынындағы қолайсыз өзгерістер.
  

• 
  басқару аппаратының негізгі қызметкерлерінен айрылу;
  
• 
  өндірісті еріксіз тоқтату;
  
• 
  өндірістік қызметтің жеткіліксіз себептемелері;
  
• 
  ұйымның ақыры не болатыны белгісіз сот жұмыстарына қатысуы.
  

Джон Аргенти несие үдерісіне қатысушылардың субъективті пікірін ескеруге негізделген қаржылық тәуекел мен банкроттық тәуекелдің жоғары деңгейін болжауға балама әдісті жасап шығарды. Бұл әдіс А-үлгісі деп аталады.

Джон Аргенти қаржылық тәуекел мен банкроттық тәуекелдің жоғары деңгейінің себептерін – біліктілігі жоқ басшылық, есепке алу мен есеп берудің тиімсіз жүйесі және шаруашылық субъектісінің өзгеріп отыратын нарық жағдайына төзе алмау қабілетсіздігі деп көрсетеді. Менеджменттің төмен деңгейде болуы салдарынан келесі қателіктер жіберілуі мүмкін:

Кемшіліктер

1. 
   енжар және теңгерілмеген директорлар Кеңесі;
   
2. 
   қаржы директорының қызметін жетік білмеуі;
   
3. 
   фирма ішіндегі әлсіз бюджеттік бақылау;
   
4. 
   ақша қаражаты қозғалысы бойынша есеп берудің жоқтығы;
   
5. 
   шығындарды қысқарту жүйесінің жоқтығы;
   
6. 
   нарық жағдайының өзгеруіне баяу және бірдей емес кері әсер;
   

1. 
   қарыз коэффициентінің жоғары деңгейі;
   
2. 
   овертрейдинг;
   
3. 
   қате немесе орындауы мүмкін емес міндеттемелерді қабылдау;
   
4. 
   қаржылық тетіктің қауіпті деңгейге дейін өсуі.
   

1. 
   құлдыраудың қаржылық белгілері
   
2. 
   есепке алу мен есеп берудің жаңылыс мазмұны
   

• 
  қаржылық коэффициенттер мәнінің төмендеуі;
  
• 
  бухгалтерлік және статистикалық есеп беруді жақсарту үшін «шығармашылық әдісті» қолдану;
  
• 
  коллапс жағдайы (берешегін өтеуге компанияның дәрменсіздігі).
  

Белгілі американ экономисі Э. Альтман ұсынған Z үлгісі банкроттық ықтималдығын бағалаудың анағұрлым көп қолданылатын әдісі болып табылады.

Бұл факторлық үлгілер дискриминанттық талдау әдістері көмегімен жасалған. Дискриминанттық талдау – бұл факторлық статистикалық талдауда көптеген нысандар топтастырғыш қызмет көмегімен сыныптарға бөлінеді. Бұл жағдайда екі сыныпқа – банкроттыққа ұшырайтын және банкроттықтан құтыла алатын болып бөлінеді. Үлгідегі несиені төлеуге қабілеттілік индексі деп аталатын нәтижелі көрсеткіштік банкроттыққа ұшырау мүмкіндігінің дәрежесін көрсетеді. Ал факторлық көрсеткіштер – бұл баланс құрылымын және қаржылық-шаруашылық қызметтің нәтижесін сипаттайтын қаржылық коэффициенттер болып табылады.

Осылардың ішіндегі ең қарапайымы - екіфакторлы үлгі болып табылады.

Ол екі негізгі көрсеткіштерден тұрады.

Бұл көрсеткіштер тәжірибелік жолмен табылған коэффициенттердің салмақтық мәніне көбейтіледі және нәтижелері бұдан кейін тәжірибелік статистикалық әдіспен алынған тұрақты көлеммен есептеледі. Егер Z нәтижесі жағымсыз болса, банкроттық ықтималдығы үлкен емес. Z жағымды мәні банкроттықтың жоғары ықтималдығын көрсетеді. Американдық тәжірибеде коэффициенттердің төмендегі салмақтық мәндері қолданылады:

• 
  ағымдық өтімділік көрсеткіштері үшін – (-1,0736);
  
• 
  баланс пассивіндегі қарыз қаражатының үлес салмағы көрсеткіші үшін (Кз) (+0,0579);
  
• 
  тұрақты көлем – (-0,3877).
  

ағымдағы міндетемелер (18.2)

Қаржы көздерінің жалпы көлемі (18.3)

Z=0 кәсіпорындар үшін банкроттыққа ұшырау ықтималдығы 50%. Егер Z<0, болса онда банкроттыққа ұшырау ықтималдығы 50%-дан кем және әрі қарай Z азаюы бойынша төмендейді. Егер Z>0 болса, онда банкротыққа ұшырау ықтималдығы 50%-дан көп, және Z өсуімен артады.

Қарапайымдылығы, оны кәсіпорын туралы ақпарат көлемін шектеу жағдайында қолдану мүмкіндігі бұл үлгінің жетістігі болып табылады.

Банкроттық ықтималдығына нақты болжам жасау үшін Альтманның бесфакторлы және жетіфакторлы үлгілерін қолдануға болады. Бұл үлгі бір жылға 90%-ға, екі жылға 83%-ға, ал бес жыл ішінде 70%-дық нақтылықпен бақылауға мүмкіндік береді.

Бесфакторлы үлгі 1968 жылы әзірленген.

Бесфакторлы үлгіні құру үшін Э. Альтман 1946 жылдан 1965 жылға дейінгі кезеңдегі банкроттыққа ұшыраған 33, оған ұқсас, бірақ жұмыс жасап жатқан 33 компанияны зерттеді. 22 коэффициент талданып, олрдың ішінен анағұрлым маңызды 5-уі іріктеліп алынып, Z жаңа мәні алынды.

Z=1,2 Х₁ + 1,4Х₂ + 3,3Х₃+0,6Х₄ + 0,99Х₅ (18.4)

Мұнда Х₁ = (айналымдық капитал/активтер); Х₂ = (бөлінбеген кіріс/ активтер); Х₃ =(салық пайызын төлегенге дейінгі кіріс/ активтер); Х₄= (нарықтық құн бойынша меншік капитал/ қарыздық капитал); Х₅= сату мөлшері/активтер.

Алынған нәтижені 4 кесте мәліметтерімен салыстырады.

Бұл интегралданған көрсеткіштің мәні шартты, оларды жағдайдың жалпы индикаторы ретінде ғана қарастыруға болады. Қазақстан Республикасы экономикалық ортасының ерекшелігі (салықтық заңнама, қор нарығының дамымауы, кәсіпорынның есептік саясатының тұрақсыздығы және т.с.с) объективтік бағалауды бұрмалауы мүмкін.

Бұдан басқа, Альтманның үлгісіне (18.4 формула) төртінші фактор (Х₄) нарық капиталданудың көрсеткіші кіреді. Осылайша, ол өзгермеген түрде акциялары нарық қорында бағаланатын кәсіпорындарға қолданылады.

Z есеп шотының мәнін түсіндіру

Үлгіні қолданғанда қателіктің екі түрі мүмкін болады:

1. 
   төлемді төлей алу қабілеттілігінің сақталуын болжайды, ал шындығында компания банкроттыққа ұшырайды;
   
2. 
   банкроттықты болжаса, ал компания төлей алу қабілеттілігін сақтап қалады.
   

1977 жылы Э. Альтман банкроттықты 5 жылға 70%-дық нақтылықпен болжауға мүмкіндік беретін жетіфакторлы үлгісін әзірледі. Үлгіге келесі көрсеткіштер енеді: активтердің тиімділігі, кіріс динамикасы, пайыздарды кіріспен жабу коэффициенті, кумулятивтік кіріс, жабу коэффициенті (ағымдағы өтімділік), автономия коэффициенті, жиынтық активтер. Алайда бұл үлгіні қолдану сыртқы қолданушылардың ақпарат алу күрделілігін қиындата түседі.

Жалпы Z ауыспалы мәнін қауіп, қанағаттанғысыз жағдайдың себебін талдау және оны жоюдың дабылы ретінде қабылдау керек. Шетелдік тәжірибеде басқа да үлгілер (У. Бивердің, Чессер Коэффициенті, Фулмер Коэффициенті), ресейлік тәжірибеде Р.С. Сайфулин және Г.Г. Кадыков, С. Кромов және т.б. әзірлеген үлгілер қолданылады.

Қаржылық тұрақтылық пен банкротықты болжау үлгілерін кәсіпорынның ішкі мақсаттары үшін де және компанияның іскер әріптестері – коммерциялық банктермен, инвестициялық компаниялармен, жеткізушілерімен бизнес – тәуекелдіктеріне талдау жасау үшін де қолдануына болады. Бұнымен қоса факторлық үлгілер негізінде банкротыққа диагностика жасаудың төмендегідей кемшіліктері бар:

• 
  бұндай үлгілер кәсіпорынның «төлеуге шамасы келмейтін аймаққа» түсу себебін бағалауға мүмкіндік бермейді;
  
• 
  рейтингтік бағалау үшін қолданылатын коэффициенттердің нормативтік мазмұны кәсіпорынның салалық ерекшелігін ескермейді;
  
• 
  түрлі елдер, салалар үшін үлгілер көрсеткішіндегі коэффициенттер ерекшеленеді.
  

1. 
   Бірігу себептерін атаңыз.
   
2. 
   Бірігудің қандай түрлерін білесіз?
   
3. 
   Бірігудің қарқындығы деңгейіне қандай факторлар әсер етеді?
   
4. 
   Қастық және достық бірігудің ерекшеліктерін атаңыз.
   
5. 
   Реттеу және қосылуды талдауында қаржылық менеджер қандай әдістер қолданады?
   
6. 
   Жұту барысында қандай төлем түрлері қолданылады?
   
7. 
   Инвестициялық банкирлердің рөлі қандай?
   
8. 
   Корпоративтік альянстар мен холдингтік компаниялардың артықшылықтары мен кемшіліктерін бөліп қарастырыңыз.
   
9. 
   Қаржылық қиындықтар мен оның салдарының пайда болу себептерін атаңыз.
   
10. 
    ҚР «Банкроттық туралы» Заңының негізгі ережелерін сипаттап беріңіз.
    
11. 
    Банкроттық жағдайда қайта құру және жою рәсімдерін баяндап беріңіз.
    
12. 
    Альтманның үлгісі қандай көрсеткіштерге негізделген?
    

19.2 Трансұлттық корпорациялардағы қаржы менеджментінің ерекшеліктері.

19.3 Ақша мен капиталдың халықаралық нарығы.

19.4 Трансұлттық корпорациялардағы капитал салымдарының бюджеті.

19.5 Капиталдың халықаралық құрылымы.

19.6 Айналымдық капиталды басқарудың халықаралық аспектілері.

«Трансұлттық корпорация» термині екі және одан да көп елдерде жұмыс жасайтын фирмаларға сипаттама беруге қолданылады. Қазіргі кезде тарнсұлттық фирмалар шетелдік концерндерден қарапайым қорды сатып алудың орнына шикізаттық материалдарды өндіру, дайын бұйымдарды шығарудан бастап өз тауарларын бүкіл әлемдегі тұтынушыларға жеткізуге дейінгі толық ықпалдасқан операцияларға тікелей инвестицияларды жүзеге асырады.

Компаниялар төмендегі себептер бойынша халықаралық болады:

1. 
   Жаңа нарық іздеу. Жергілікті нарықты тауармен толықтырғаннан кейін компанияның шетелде өсу мүмкіндігі көп болады. Осылайша, ішкі нарықта өскен «Соса-Соla», «McDonalds», «Sony» сияқты компаниялар шетелдік нарықтарға шығып, олардың кейбіреулері нарықтың жекелеген секторларында үстем болып отыр.
   
2. 
   Шикізат көздерін іздеу. Фирмалар бизнестің негізгі түрін ұстап тұруға қажет базалық қорларға қолын жеткізуіне кепіл болу үшін бүкіл әлемде көптеген еншілес компаниялары бар.
   
3. 
   Жаңа технологияларды іздеу. Бір де бір елдің технологиялардың барлық түрлері бойынша үстемдігі жоқ. Сондықтан компаниялар әлем бойынша озық ғылыми және инженерлік идеяларды іздейді.
   
4. 
   Өндірістің тиімділігін арттыру жолдарын іздестіру. Өндіріс шығындары жоғары елдердің компаниялары өз өндірістерін бұндай шығындар аз елдерге орналастырады. Мысалы, «General Electric» компаниясының Мексикада, Оңтүстік Кореяда және Сингапурда өнімді өндіру және жинақтау өндірісі бойынша толық кезеңді зауыты бар. Ал жапондық өндірістік компаниялар өз өндірісінің бір бөлігін аз шығынды Тынық мұхит бассейні елдеріне орналастырған. Өндірісті бір елден екінші елге көшіруге қабілеттілік барлық елдердегі жұмыс күштерінің құны үшін маңызы зор болып табылады.
   
5. 
   Саяси тосқауылдар мен бақылау бойынша шаралардан қашу. Импорттық квоталардан айналып кету, лицензиялық және реттеу бөгеттерден, экологиялық ұйымдар тарапынан заңдық және саяси талап етулерден құтылу.
   
6. 
   Әртараптандыру. Бүкіл әлем бойынша өндіріс пен өткізу желілерін ұйымдастыра отырып, фирмалар қандай болсын бір елде қолайсыз экономикалық үрдістердің әсерінен сақтана алады. Жалпы географиялық әртараптандыру, түрлі елдердегі экономикалық құлдыраулар мен өрлеулер әлемдік экономикадағы тығыз өзара байланыстарына қарамастан бір-бірімен толық байланысты болмағандықтан компанияға жұмыс жасайды.
   

2. 
   Трансұлттық компаниялардағы қаржы менеджментінің ерекшеліктері.
   

Трансұлттық корпорациялар қызметіндегі жаһандық өзгерістер заманауи әдістер мен халықаралық қаржы менеджментінің тәсілдерін пайдаланумен тығыз байланысты.

• 
  қаржылық жаһандану үдерісі экономикасы әлемдік шаруашылыққа біртіндеп ықпалдасқан Қазақстанды да қамтыды;
  
• 
  шетелдік еншілес кәсіпорындарының желісін қалыптастырды. Олардың қосқан үлесі ұлттық экономикаға халықтың қажеттілігін қамтамасыз етуде ұзақ мерзімдік кезеңде маңызды және келешекті болып табылады.
  
• 
  Қазақстандағы шетелдік кәсіпкерлігі дамуының қазіргі кезеңі трансұлттық корпорациялардың тікелей шетелдік инвестицияларға қатысуының маңызды үлесімен ерекшеленеді. Экономиканың ауқымды және тиімді өзгеруіне жәрдемдеседі (әсіресе мұнай өндіру секторында).
  
• 
  Шетелдік еншілес кәсіпорындары бар қалыптасып келе жатқан қазақстандық трансұлттық корпорациялар халықаралық қаржылық басқарудың икемді аппаратына, заманауи әдістер жүйесін, қаржы менеджменті құралдары тәсілдерін қолдануға мұқтаж болып табылады.
  

Бұл алты фактор трансұлттық корпорациялардағы қаржыларды басқаруды қиындатады және тәуекелді ұлғайтады. Халықаралық бизнеске тартылған фирмалар осындай жағдайға тап болады. Алайда көп мөлшердегі кіріс келешегі фирма үшін бұл тәуекелді қолайлы етеді. Сонымен бірге бұл тәуекелдерді барынша болдырмауды зерттеу қажеттілігі көрсетеді.