45
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II Б¤ЛIМ
§ 14. Ядро
Эндоплазмалыє тор неше тЇрлi болады?
Цитоплазмада єандай органоидтар орналасєан?
Жасушаны¦ єайсы органоидтары Јзiн-Јзi жасай алады жЎне нелiк-
тен сондай болады?
Кiрмелер деп ненi айтады?
1.
2.
3.
4.
1.
2.
Жасушаны¦ єайсы органоиды єоректiк заттарды єорыту¬а єатысады?
Рибосомалар мен митохондрияларды¦ негiзгi мiндеттерiн айтып бер
.
Ядро — са¦ырауєµлає, Јсiмдiк жЎне жануар жасушаларыны¦ ма¦ыз-
ды єµрамдыє бЈлiгi болып есептеледi. Жасуша ядросында ДНј, я¬ни
гендер бар, олар екi негiзгi мiндеттi атєарады: 1. Генетикалыє ає-
параттарды саєтайды жЎне кЈбейтедi. 2. Жасушада пайда болатын
зат алмасу єµбылысын басєарады. Жасуша ядросыз кЈп
тiршiлiк ете
алмайды жЎне ядро да жасушасыз тiршiлiк етуге єабiлеттi емес. Сон-
дыєтан цитоплазма мен ядро Јзара байланысты тiзбектi єµрайды.
ўдетте жасушалар жал¬ыз ядро¬а ие болады. Кейде екi-Їш ядросы бар
жасушалар кездесiп єалады. КЈп ядролы жасушалар (кей жа¬дайлар-
да онда¬ан ядролар) бар екендiгi де белгiлi. Ядроны¦ пiшiнi кЈбiнесе
жасуша пiшiнiне µєсайды. Кейбiр жа¬дайларда дµрыс емес пiшiнге ие
ядролар да кездеседi.
Ядро єос жар¬аєшалы єабыєшамен орал¬ан. Сыртєы цитоплаз-
мамен тµтасєан ядро жар¬аєшасында рибосомалар орналасєан. iшкi
жа¬ынан ядро жар¬аєшасы тегiс болады. Ядро єабы¬ы жасушаны‚¦
жар¬аєшалы жЇйесiнi¦ бiр бЈлiгi болып саналады. Сыртєы ядро
жар¬аєшасыны¦ Јсiн дiлерi эндоплазмалыє
тор тЇтiкшелерiмен єо-
сылып, бiр-бiрiне µласып кеткен. Ядро мен цитоплазма арасында¬ы зат
алмасуы екi тЇрлi жолмен iске асырылады. Бiрiншiден, ядро єабы¬ында
кЈптеген µсає єуыстар бар, олар арєылы ядро жЎне цитоплазма ара-
сында молекулалар алмасып тµрады. Екiншiден,
зат алмасуы ядродан
цитоплазма¬а єарай жЎне ядро єабы¬ыны¦ Јсiндiлерiн яки батып кiр-
ген бЈлiгiн ажырату жолымен де iске асырылады (46-беттегi 26-сурет).
Ядро мен цитоплазма ортасында¬ы белсендi зат алмасу¬а єа-
рамастан, ядро єабы¬ы оны¦ iшкi бЈлiгiн цитоплазмадан ажыратып,
оларды¦ химиялыє єµрамында¬ы Јзгешелiктi саєтап тµрады. Бµл ядро
єµрылымыны¦ мЈлшерiн саєтау Їшiн єажет. Жасуша ядросы єµ рамына
єою
ядро шырыны — хроматин мен ядрошыє кiредi. Тiрi жасушада¬ы
46
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II Б¤ЛIМ
ядро шырыны ядро єµры лысында¬ы єуыстарды толтырып тµратын
єоймалжы¦ массадан єµралады. Ядро шырыны єµра мына Ўр тЇрлi
аєуыздар (сондай-ає ферменттер),
еркiн нуклеотидтер, аминєышєыл-
дар жЎне ядро мен хроматин тiршiлiгiне байланысты ядродан цитоплаз-
ма¬а шы¬атын Јнiмдер кiредi.
Хроматин (грекше
«хрома» — ре¦) ядроны¦ пiшiнi бойынша ядродан
Јзгеше, кейбiр бояулар арєылы боялатын тЇйiршiк жЎне тор тЎрiздес
єµры лымы. Хроматин ДНј мен аєуыздан єµралады да,
хромосоманы¦
оралмаланба¬ан жЎне ты¬ыздалма¬ан бЈлiктерi болып есептеледi.
Хромосоманы¦ оралмалдан¬ан бЈлiктерi генетикалыє жа¬ынан
бел сендi емес. Хромосомаларды¦ оралмалары жайыл¬ан бЈлiгiндегi
гендер белсендi кЇйде болады. Оларды жарыє микроскобы арєылы
кЈруге болмайды (27-сурет). Ыдырап
жатєан жасушаларда барлыє
хромосомалар кЇштi оралмалан¬ан, єысєар¬ан, ыєшам пiшiнге жЎне
Јлшемге ие. Хромосомалар пiшiнi
бастапєы белбеу яки
центромера деп
аталатын бЈлiкке байланысты, жасушаны¦ бЈлiнуi (митоз) уаєы тында
бЈлiну µршы¬ыны¦ жiбiне жабысады. Центромера хромосоманы екi
иiнге бЈледi. Олар те¦ иiндi жЎне те¦ емес яки Ўр тЇрлi µзындыєта¬ы
хромосомалардан єµрал¬ан (28-сурет).
Хромосомаларды зерттеу тЈмендегiлердi аныєтау¬а мЇмкiндiк бередi:
1. Кез келген Јсiмдiк яки жануар а¬засыны¦ соматикалыє жасу-
шада¬ы хромосомалар саны бiрдей.
2. Кез келген а¬заны¦ жыныстыє жасушасында¬ы
хромосомалар
Ўрєашан сомати калыє жасуша¬а єара¬анда екi есе аз болады.
3. Бiр тЇрге тиiстi барлыє а¬залар жасушасында¬ы хромосомалар
саны бiрдей болады.
Ядро мен цитоплазма арасында
зат алмасу жолдары:
26-сурет.
1
ядро єуыстары арєылы зат Јтуi;
2 цитоплазманы¦ ядроны¦ iшiне
батып Јтуi;
3 ядро єабы¬ыны¦ батып кiруi;
4 ядро жар¬аєшасыны¦ эндоплаз-
малыє торда¬ы жал¬асы;
5 тЇтiкшелердi¦ белгiлi бiр бЈлiгiнi¦
сыртєы жасушааралыє єуысєа
ашылуы.
47
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II Б¤ЛIМ
Оралма тЎрiздес
хромосоманы¦
жалпы кЈрiнiсi.
27-сурет.
Хроматин
Центромера
Шыбынжµт.
ЖЈке а¬ашы.
Дрозофила.
Аєсерке (семга) балы¬ы.
КЇшала тµєымдас Јсiмдiк.
Шегiртке.
КЈбелек.
Баєбає тµєымдас Јсiмдiк.
ГЇл шырыны.
Су бµрышы.
Балдырлар.
Амблистома.
Алоэ.
1
2
3-4
5
6
7
8
9
10
11
12-13
14
15
Алуан тЇрдегi а¬заларды¦ хромосомалары:
28-сурет.
Жасушада¬ы хромосомаларды¦ саны тЇрдi¦ єµрылыс дЎрежесiне
байланысты емес жЎне олар арасында¬ы
туыстыє байла ныстарды бiл-
дiрмейдi. Оларды¦ саны тiзбек тобына бiр-бiрiнен алыс тµр¬ан Јкiлдер-
де бiрдей жЎне ᵬан керiсiнше келiп шы¬уы жаєын тЇрлерде Ўр тЇрлi
мЈлшердегi хромосомалар кездесуi мЇмкiн. МЎселен, Ўр тЇрге тиiстi
жЎне жЇйелiк топта бiр-бiрiнен бiраз µзає орналасєан шимпанзе май-
мылында, тараєанда жЎне єалампырда хромо сомаларды¦ диплоид саны
бiрдей болады жЎне ол 48-ге те¦. Адамда 46 жЎне єµрылысы едЎуiр
єарапайым тµєы балыєта 104. СЈйтiп, хромосомалар жиынты¬ыны¦
сипаты — жалпы тЇрге тЎн єасиет, я¬ни Јсiмдiк яки жануар а¬залары-
ны¦ тек бiр ¬ана тЇрiне тиiстi.
Соматикалыє жасушаны¦ хромосомалар жиынты¬ыны¦ мЈлшерлiк
(саны жЎне Јлшемi) жЎне сапалыє (пiшiнi) белгiлерiнi¦ жиынты¬ы
ка-
