Fаламшарымызда¬ы тiрi жЎндiктер сан алуан. Бµ¬ан кЈз жеткiзу
Їшiн Отанымызды¦ шЈл, адыр, тау жЎне жайлауларына яки шал¬ын-
дыєтары, то¬айлары, дала жЎне баєтарына экскурсия жасауды‚‚‚¦ Јзi
жеткiлiктi. Сондай-ає Африка, О¦тЇстiк Америкада¬ы тропикалыє
ормандарды кЈз алдымыз¬а келтiрейiк. Бµл аумаєтарда¬ы Јсiмдiктер,
жЎндiктер, єµстар жЎне сЇтєоректi жануарлар саны єисапсыз. ўр тЇрлi
микро а¬залар бiр тамшы суда яки топыраєты¦ кейбiр бЈлшек терiнде
тiршiлiк етедi.
Олар Ўр тЇрлi Јлшемге, ре¦ге, мiнез-єµлыєєа жЎне басєа кЈптеген
єасиеттерге ие. Оларды¦ барлы¬ы єосылып тiрi а¬залар деп аталады.
А¬за — дербес тiршiлiк ететiн таби¬ат жаратылысы.
Нелiктен бiз са¦ырауєµлає, єыз¬алдає, єоян, балыє жЎне єасєыр-
ды тiрi а¬залар деп, ал керiсiнше, єµм тЇйiршiгi, комета, мµзда¬ан су
сияєтыларды Јлi таби¬атты¦ кµрамдыє бЈлiгi деп есептеймiз? ¤лi
таби¬атта¬ы дене сыртєы ортаны‚‚¦ Ўсерiнен Јзiнi¦ сапалыє кЈрсет-
кiштерiн жо¬алтады. Ол Јзгерiстерге µшырап, жа¦а сапалыє белгiлерiн
тЇзедi. Шы¦дар кЇйрейдi, металды¦ оксидтенуi нЎти жесiнде оларды тот
басады. ¤лi денелерде сыртєы ортамен Јзара Ўсерi оларды¦ єирауына
алып келсе, керiсiнше, тiрi а¬заларда¬ы аєуыз єалпына келедi, я¬ни ол
тiршiлiктi¦ негiзгi факторы болып есептеледi.
Тiрi а¬залар сан алуан болуына єарамай, оларды¦ баршасы жасу-
шалыє єµрылысєа ие жЎне µєсас химиялыє заттардан єµралады. iрi
§ 1. Тiрi а¬заларды¦ Јзiне тЎн ерекшелiктерi
I тарау
Тiрi жЎне Јлi таби¬атты¦ µєсасты¬ы мен
айырмашылы¬ы
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛуАНДЫ ўЫ
Б¤ЛIМ
I
Тiрi жЎне Јлi таби¬атты¦ µєсас -
ты¬ы мен айырмашылы¬ы
А¬заларды¦ сан алуанды¬ы
6
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I Б¤ЛIМ
сЇтєоректi жануар болып саналатын кит те, майда маса да жасушадан
єµрал¬ан. Жасуша — тiршiлiктi¦ барлыє єасиеттерiн єамтитын е¦
µсає бЈлшек.
А¬за мен сыртєы ортаны¦ арасында Їнемi зат пен энергия алма-
суы жЇредi. Кейбiр зат а¬за тарапынан игерiлсе, басєа зат, керiсiнше,
сырт єа шы¬арып жiберiледi. Мµнда кЇрделi Їдерiстер баєыланып, жай
заттан кЇрделi зат пайда болады, сондай-ає олар а¬заны¦ дене єµрылы-
сына жµмсалады.
Яки кЇрделi заттар жай заттар¬а бЈлшектенуi мЇмкiн, мµнда а¬за-
ны¦ тiршiлiгi Їшiн єажет бол¬ан энергия бЈлiнiп шы¬ады. Зат алма-
суы а¬зада¬ы жасушаларды¦ єайта єалпына келуiн, Јсуiн жЎне жµмыс
iстеуiн єамтамасыз етедi.
Барлыє тiрi а¬за єоректенедi. јоректену — сыртєы ортадан корек-
тiк заттарды игеру. јорек барлыє тiрi а¬залар Їшiн єажеттi, Јйткенi ол
а¬зада¬ы жасушаларды¦ єайта єалпына келуi, Јсуi жЎне басєа кЈпте-
ген Їдерiстер факторы ретiнде зат пен энергияны¦ єайнар кЈзi болып
есептеледi.
Тiрi а¬заларды¦ тiршiлiк єызметiн саєтап тµру Їшiн Їздiксiз энергия
керек болады. Энергия тыныс алу Їдерiсiнде єоректiк заттардан бЈлiнiп
шы¬ады. Зат алмасуыны¦ нЎтижесiнде а¬заларда керексiз заттар шо-
¬ырланады. Мµндай улы заттарды а¬задан шы¬арып жiберу зЎр шы¬ару
Їдерiсi деп аталады. Тiрi а¬залар Јседi жЎне дамиды. ¤су а¬залар тара-
пынан єоректiк элементтердi игеру есебiнен жЇзеге асады.
А¬залар сыртєы ортада жЎне Јзiнде баєыланатын барлыє Јзге-
рiстерге сезiмтал болады. Ол Їшiн жасыл балдырларды¦ кЇн сЎулесi
Ўсерiне реакциясын кЈрсетiп Јтудi¦ Јзi жеткiлiктi. Демек, тiрi а¬заларда
єоз¬ыштыє (Ўсерленгiштiк) єасиет бар. Сондай-ає тiрi а¬залар Јзiн-Јзi
басєару єасиетiне де ие. А¬заны¦ єµбылмалы сыртєы орта жа¬дайына
жауап ретiнде химиялыє єµрамын жЎне физиологиялыє Їдерiстер ба-
рысын белгiлi бiр мЈлшерде µстап тµруы гомеостаз¬а байланысты. Ол
сырт єы ортадан кейбiр єоректiк заттарды єабылдауы, жетпеген жа¬дай-
да а¬за Јзiнi¦ iшкi мЇмкiндiктерiн пайдалануы, керiсiнше артыєша
заттарды єор ретiнде саєтауы мЇмкiн. Ал мµндай Їдерiстер тЇрлi жол-
дармен, я¬ни жЇйке, эндокрин жЎне басєа кейбiр басєару жЇйелерiнi¦
єызметi нЎтиже сiнде iске асады.
КЈбiнесе бiз Јмiр Їздiксiз єоз¬алыстан єµрал¬ан деген єа¬иданы
єолданамыз. Шынды¬ында да барлыє тiрi а¬залар, Ўсiресе жанды
тiршiлiк иелерi Їнемi єоз¬алыста болады. Жануарлар Јзiне єорек табу
7
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I Б¤ЛIМ
жЎне єауiп-єатерден саєтану Їшiн белсендi єоз¬алыста болуы єажет.
јоз¬алу — тiрi а¬залар¬а тЎн ма¦ызды єасиеттердi¦ бiрi.
¤сiмдiктер де єоз¬алу єасиетiне ие, Јйткенi жапыраєтар да кЇн
сЎу лесiн «єабылдауы» керек. Бiрає оларды¦ єоз¬алуы Јте баяу
бол¬андыєтан, дерлiк бiлiнбейдi.
Тiрi а¬заларды¦ ма¦ызды єасиеттерiнi¦ бiрi кЈбею болып табы лады.
Бµл єасиет — тiршiлiктi¦ е¦ ма¦ызды жа¬ы, сондыєтан да ¬аламшары-
мызда Јмiр тоєтамайды (8-беттегi 1-сурет). КЈбею арєылы тiрi а¬залар
Јзiне тЎн та¬ы бiр ма¦ызды єасиеттi: тµєым єуалаушылыє пен Јзгер-
гiштiктi iске асырады. А¬заларды¦ Јзiн-Јзi єалпына келтiруi жыныстыє
жЎне жыныссыз кЈбею Їдерiстерiнен кЈрiнедi. Тiрi а¬залар кЈбейгенде
µрпаєтар ата-аналар¬а µєсайтыны белгiлi. Бидай дЎнiнен бидай Јсiп
шы¬ады. Иттерден кЇшiктер туылады. Бiр жасушалы амїба жасуша-
сыны¦ бЈлiнуiнен аналыє жасуша¬а толыє µєсас екi жас амїба пайда
болады. СЈйтiп, кЈбею — а¬заларды¦ µєсастыєтарды єайта єалпына
келтiру єасиетi. јайта єалпына келтiру арєылы тек а¬залар ¬ана емес,
жасушалар да оларды¦ органеллалары (митохондриялар, пластидалар
жЎне басєалар) бЈлiнге нiнен кейiн алды¦¬ыларына µєсас болады.
¤зiн-Јзi єалпына келтiру барлыє а¬заларды¦ негiзгi єасиет терiнi¦
бiрi болып саналады, ол тµєым єуалаушылыє єасиет терiмен ты¬ыз
байланысты (тµєым єуалаушылыє туралы оєулыєты¦ v бЈлiмiнi¦ Xi
тарауында айтыл¬ан).
Су мен топырає дЇниесiндегi тiрi а¬заларды аныєта жЎне олар¬а
сипаттама бер.
Шырша жЎне жবຠа¬ашыны¦, ормандарда ке¦ тарал¬ан Јсiмдiк-
тер мен жануарларды¦, сондай-ає са¦ырауєµлаєтарды¦ тiзiмiн
жаса. Олар¬а сипаттама бер.
1.
2.
¤лi таби¬атта¬ы денелер мен тiрi а¬залар арасында єандай µє-
састыє бар?
¤лi таби¬атта¬ы денелерге сыртєы орта Ўсер еткенде єандай Јз-
герiстер баєыланады?
Барлыє тiрi а¬заларды¦ єµрылысында¬ы жалпы µєсастыє неден
кЈрiнедi?
Тiршiлiктi¦ негiзгi белгiлерiн атап Јт.
Зат алмасуы дегенде ненi тЇсiнесi¦?
¤сiмдiктер мен жануарларды¦ єоз¬алуында єандай айырмашылыє
бар?
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Достарыңызбен бөлісу: |
