A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына

51
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II  Б¤ЛIМ
1.
2.
3.
4.
5.
Жасуша эволюциясы дегенде ненi тЇсiнуге болады?
Инвагинация гипотезасыны¦ ерекшелiгi неде?
Эукариот жасушаны¦ ядросы єалай пайда болды?
Эукариот жасушаны¦ эволюциясын тЇсiндiрiп беретiн єандай 
жа¦а гипотеза бар?
Прокариот жасушалар шамамен ал¬анда єашан пайда бол¬ан?
1.
2.
Симбиоз гипотезасын тЇсiндiр.
Митохондрияларды¦ пайда болуын тЇсiндiрiп бер.
Симбиоз гипотезасы бойынша эукариот жасуша симбиот кЇйде 
тiршiлiк ететiн, Ўр тЇрлi типтерге тЎн кЈп жасушалардан пайда бола-
ды. Гипотезада атап Јтiлуiнше, митохондрия мен хлоропластар дербес 
келiп шыєєан жЎне прокариот жасуша ретiнде пайда бол¬ан. МЎсе-
лен, митохондриялар аэробты прокариоттардан  шыєєан. Ядро ны¦ 
пайда болуы «єожасы» бол¬ан жасушаны¦ ДНј-сымен байла нысты 
деген жорамалдар бар.
Ядро єалыптасєан со¦, оны¦ жар¬аєшаларынан эндоплазмалыє 
тор, Гольджи жина¬ы жЎне одан лизосома, вакуоль туында¬ан. Бµл 
жорамалдарды растайтын бiрнеше дЎлелдер де бар. Бµлар — мито-
хондрия мен хлоропластарда ДНј мен РНј-ны¦ бар екендiгi, 
оларды¦ бЈлiнуi прокариот жасушаны¦ бЈлiнуiне µєсасты¬ы жЎне 
басєалар.
Инвагинация гипотезасы. Бµл гипотеза бойынша, эукариот жасу-
шаны¦ кейбiр органеллалары жасушаны¦ сыртєы жар¬аєшасына 
инвагинациялануы (цитоплазма¬а батып кiруi) нЎтижесiнде пайда 
бол¬ан. Инва гинация гипотезасы эукариот жасуша кЈп жасушалардан 
емес, тек бiр ¬ана жасушадан шыєєан деп тЇсiндiредi. Бµл гипотеза 
хлоропласт, мито хондрия жЎне ядрода єос жар¬аєшаларды¦ пайда 
болуын о¦ай тЇсiндiрiп бередi.
Басєа  бiр гипотеза бойынша, эукариоттыє жасушалар геном ны¦ 
кейбiр элементтерiнi¦ жиналуы арєылы пайда бол¬ан. Бµл гипо-
тезаны¦ негiзiнде Ўлдеєандай прокариот жасушасы, оны¦ кЈп ге-
номдары кейбiр тЇтiкшелерге бЈлiнiп, пайда бол¬ан бЈлiктер белгiлi 
бiр єызметтi атєару¬а бейiмделген. КЈп геномды жорамал аєиєатєа 
жаєындыЋ¬ымен, ядро мен цитоплазмада¬ы иiлгiштiк єµбылыс тарды¦ 
µєсасты¬ымен дЎлелденедi. СЈйтiп, жасушаны¦ тарихи дамуы оны¦ 
кЇрделi геном¬а ие болуына негiз єалады.

52
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II  Б¤ЛIМ
јµрал-жабдыєтар:  микроскоп, бµйым жЎне єапта¬ыш айна, сЇзгi єа¬аз; 
єызыл пияз эпидермиi, адамны¦ ауыз єуысында¬ы кiлегейлi єабат жасуша-
лары, йод ерi тiндiсi, таза єасыє.
Пияз эпидермиi жасушаларын баєыла. ¤сiмдiк жасушасы кЈрiнiсiнi¦ 
суретiн сыз.
Ауыз єуысында¬ы кiлегейлi єабат жасушаларын баєыла.
Таза бµйым мен єапта¬ыш айналарды дайындап, бµйым айнасыны¦ 
ор тасына екi тамшы йод ерiтiндiсiн тамыз.
Аузы¦ды ашып, таза єасыєты ауыз єуысыны¦ iшкi жа¬ынан бiрнеше 
рет жЇргiзiп, одан алын¬ан Їлгiден микропрепарат Ўзiрлеп, оны ми-
кроскоппен баєыла.
Жасушаны¦ пiшiнiне, тЇйiршiктi цитоплазмасына жЎне ядросына 
назар аудар.
¤сiмдiк пен жануар жасушаларыны¦ айырмашылыєтарын аныєта.
Жасуша шырынында суда еритiн єоспалар кЈп болады. Егер бiз жасушаны 
тµзды ерiтiндiге салсає, жасуша єµрамында¬ы су оны¦ сыртына шы¬а бастай-
ды. Мµнда жасуша керiлiп, жасуша пердесi бiрте-бiрте бЇрiсе бастайды, бµл 
Їдерiс плазмолиз деп аталады. Егер сол жасуша таза су¬а салынса, ол Јзiнi¦ 
бµрын¬ы кЇйiне єайтады, я¬ни дееплазмолиз Їдерiсi пайда болады.
јµрал-жабдыєтар: єызыл пияз, 1 м nаСl ерiтiндiсi, микроскоп.
Элодея эпидермиiнен Јткiр пышаєпен 3x4 мм єалы¦дыєта бЈлiкшелер 
дайындалады. Пинцет арєылы оны ажыратып алып, бµйым Ўйнегiн-
дегi бiр тамшы су¬а батырады. Сосын оны жауып, микроскоп астына 
єойып, баєылайды. Жасуша Јзгерiсiнi¦ суретiн сал.
Бµйым Ўйнегiнi¦ бiр жа¬ына ас тµзы ерiтiндiсiнен бiр тамшы тамы-
зылады. Ал екiншi жа¬ына сЇзгi єа¬аз кЈмегiмен єаптаушы Ўйнектi¦ 
астында¬ы су тартып алынады. 5-7 минуттан со¦ жасуша пердесi 
кiшiрейiп, бЇрiсе бастайды. Мµнда плазмолиз єµбылысы жЇредi.
Бµйым Ўйнегiндегi ас тµзы ерiтiндiсi жо¬арыда кЈрсетiлген Ўдiспен таза 
сумен алмастырылады. 5-7 минуттан кейiн жасуша бµрын¬ы кЇйiне 
єайтады. Бµл дееплазмолиз Їдерiсiне байланысты болады.
§ 18.  3-зертханалыє жµмыс
¤сiмдiк­жасушасында¬ы­плазмолиз­бен­дееплазмолиздi­баєылау
§ 17.  2-зертханалыє жµмыс
¤сiмдiк­пен­жануар­жасушаларын­зерттеу
1.
2.
3.
2.
a)
Ў)
б)
в)
1.

III
 
Б¤ЛIМ
     Тiрi а¬заларды¦ химиялыє єµ рылысы
    
      Жасуша єµрамына енетiн
      органи калыє єоспалар   
ТIРШIЛIК   јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ 
ХИМИЯЛЫј  НЕГIЗДЕРI
V  тарау 
 
Тiрi а¬заларды¦ химиялыє єµрылысы
  § 19.  Жасушаны¦ элементарлыє єµрамы
Биологиялыє эволюцияны¦ басталуы Жерде тiршiлiктi¦ жасушалы 
пiшiндерiнi¦ пайда болуына байланысты. Бiр жасушалы а¬залар же-
ке-жеке тiршiлiк ететiн жасушалардан єµралады. КЈп жасушалы барлыє 
жануарлар мен Јсiмдiктердi¦ денесi кЈп яки аз санды жасушалардан 
єµрал¬ан, кЇрделi а¬за єµрамын жасайтын бЈлшектерден тЇзiлген.
Жасушалар кейбiр а¬заны‚¦ тµтас тiрi жЇйесiн немесе оны¦ бiр ¬ана 
бЈлiгiн кЈрсетуiне єарамастан, ол барлыє жасушалар¬а ортає болып 
санал¬ан белгiлер жЎне єасиеттер жиынты¬ына ие болады.
Мемлекетiмiздi¦ ¬алымдары жасушаны¦ химиялыє єµрамын, оларда 
жЇретiн химиялыє Їдерiстердi зерттеуге Їлкен Їлес єосып келедi. Ака-
демиктер  Ё.ТЈреєµлов, Б.Ташмµхамедов жЎне оларды¦ шЎкiрттерiнi¦ 
бµл салада¬ы iстерi бЇкiл дЇниеге таныл¬ан. Тiрi а¬заларды зерт теуде 
элементарлыє бiрлiк болып саналатын жасушаларды¦ химиялыє 
єµрамына, єµрылысына жЎне тiршiлiк єызметiнi¦ єасиеттерiне талдау 
жасайыє.
Жасуша єµрамына Јлi таби¬атта µшырайтын химиялыє элемент-
тердi¦  70-ке жуы¬ы кiредi. Олар биоген элементтер деп аталады. Бµл 
— тiрi жЎне Јлi таби¬атта¬ы µєсастыєты атап кЈрсететiн дЎлелдердi¦ 
бiрi. Бiрає тiрi жЎне Јлi таби¬атта¬ы химиялыє элементтердi¦ Јзара єа-
тысы Ўр тЇрлi болады. Тiрi а¬за єµрамына енетiн химиялыє элементтер 
мЈлшерiне єарай бiрнеше топєа бЈлiнедi. Бµлар: макро элементтер (C, 
o, H, n, p, s, K, na, Ca, Mg, Cl, Fe) жЎне микроэлементтер (Zn, Cu, 
i, F, Co, Mo, Cr, Mn, B).
Жасуша массасыны¦   98%-ын тЈрт элемент: сутегi, оттегi, кЈмiрсу 
   Жасушада¬ы зат пен энергия алмасуы