32
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I Б¤ЛIМ
Жануарларды¦ кЈбею тЇрлерi
Жануарларды¦ аты
КЈбею тЇрi
2. КЈк жасыл балдырларды микроскоппен кЈру
1. ШЈп таяєшасыны¦ бактериясын микроскоппен кЈру
§ 8. 1-зертханалыє жµмыс
Аспап жЎне материалдар: микроскоп жЎне
онымен iстеуге єажеттi
єµрал-жабдыєтар: жiбiтiлген шЈп, метилен кЈк бояуы, аквариум єабыр¬асынан
немесе шалшыєтан алын¬ан балдырлар.
1. јолба¬а сумен бiрге бiрнеше шЈп бЈлектерiн сал жЎне колбаны¦ аузын
має тамен бекiт.
2. јолбада¬ы єоспаны 15 минут єайнат.
3. јайнатыл¬ан єоспаны фильтрден (сЇзгiден) Јткiзiп, 20—25
°С темпера-
турада бiрнеше кЇн саєта.
4. Пайда бол¬ан єоспаны¦ сыртында¬ы жµєа перденi¦ бiр бЈлiгiн шыны
тЇтiкшенi¦ жЎрдемiмен алып, оны затты¦ айнасына орналастыр.
5. Затты жабын Ўйнекпен жауып, оны микроскоппен баєыла.
6. Жабын Ўйнек астына сµйылтыл¬ан сияны яки метилен цинькасын
(кЈк бояу) тамыз.
7. КЈк тЇс астында єоз¬ал¬ыш бактериялармен бiрге жабысєає сопаєша
денешiктер, я¬ни споралар кЈрiнедi.
1. Аквариум єабыр¬асында¬ы яки тЇбiндегi балдырлар тЇзген жµєа єа-
быєшаны иненi¦ µшымен ал.
2. Одан препарат дайындап, микроскопты¦ кiшi объективiмен, одан со¦
Їлкен объективiмен баєыла.
3. Жµєа єабыєшаны¦ жi¦iшке кЈп жасушалы жiптерден єµрал¬анына
мЎн бер.
4. Жасыл тЇстi жiпшелердi¦ тербелуiн кiшi жЎне
Їлкен объективтермен
баєыла.
5. °лкен объективтегi Ўрбiр жiпше бiр тЇрдегi ядросыз жЎне хлоропласт-
сыз жасушалардан єµрал¬анды¬ына мЎн бер.
6. Жасушаны¦ орталыє бЈлiгi тЇссiз, ал шеттерi пигменттерден єµрал¬ан
кЇ¦гiрт тЇстi екендiгiне назар аудар.
III тарау
Цитология — жасуша туралы ¬ылым
§ 9. Жасушаны¦ зерттелу тарихы мен жасуша теориясы
ЖАСуША ТуРАЛЫ IЛIМ
Цитология — жасуша туралы ¬ылым
Жасушаны¦ єµрылысы мен єызметi
II
Б¤ЛIМ
3— Биология, 9-сынып
Тiрi а¬заларды¦ iшкi єµрылысын зерттеу микроскопты¦ ойлап та-
былуымен ты¬ыз байланысты. 1665 жылы а¬ылшын ¬алымы Роберт Гук
а¬аш єабы¬ында¬ы єуыс µлпадан жµєа кесiндiлер жасап, микроскоп
арєылы баєыла¬анда ¬ажайып жа¦алыє тапєан. Ол а¬ашты¦ єабы¬ы
бiр тЇрлi массадан єµралмай, Јте майда єуыстардан, я¬ни µялардан
тµратынын аныєтады. Бµл майда єуыстарды Р. Гук «целлюла» (єуыс,
µяшыє) деп атады. «Жасуша» атауы сол ма¬ына¬а ие.
Одан кейiн
бiрнеше ¬алымдар Ўр тЇрлi Јсiмдiктер мен жануарларды¦ µлпаларын
микрос коп арєылы тексерiп, оларды¦ барлы¬ы да жасушалардан
єµрал¬анын аныєтады. МЎселен, голландиялыє ¬алым А. Левенгук 1680
жылы єанда¬ы єызыл єан тЇйiршiктерiн — эритроциттердi тапты.
КЈп жылдар барысында жасушаны¦ негiзгi бЈлiгi оны¦ сыртєы єа-
бы¬ы деп санал¬ан. Тек XiX ¬асырды¦ басында ¬ана ¬алымдар
жасуша
Ўлдеєандай сµйыє затпен толтырыл¬ан деген єорытынды¬а келген. 1831
жылы а¬ылшын ботанигi Б. Браун жасушаларда ядроны¦ бар екенiн
аныєтады. Чех ¬алымы Я. Пуркине 1839 жылы жасуша єµрамында¬ы
сµйыєтыєты
протоплазма деп атауды µсынды.
СЈйтiп, XiX ¬асырды¦ бас кезiнде Јсiмдiктер мен жануар а¬залары
жасушалардан єµрал¬ан деген єорытынды дЇниеге келдi. 1838—39 жыл-
дары немiс ¬алымдары: ботаник М.Шлейден мен зоолог Т.Шванн сол
уаєытєа шейiн ¬ылымда жинаєтал¬ан мЎлiметтерге сЇйенiп, жасуша
теориясыны¦ негiзiн жасады. Бµдан кейiн жасуша теориясын кЈптеген
¬алымдар дамытты. Немiстi¦ дЎрiгер ¬алымы Р.Вирхов жасушасыз тiр-
шiлiк болмайтынын, жасушаны¦ єµрамдыє бЈлiгi ядро екендiгiн жЎне
жасуша тек єана жасушалардан кЈбейетiнiн дЎлелдеп бердi.
Микроскоп техникасыны¦ одан Ўрi жетiлдiрiлуi,
электронды
34
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II Б¤ЛIМ
микрос коптарды¦ жасалуы жЎне молекулярлыє биология тЎсiлдерiнi¦
пайда болуы жасушаны¦ кЇрделi єµры лымдарын бiлуге, оларда бола-
тын ЎртЇрлi биохимиялыє єµбылыстарды аныєтау¬а мЇмкiндiк ту¬ыз-
ды. јазiргi кезде жасуша теориясыны¦ негiзгi ережелерi тЈмендегiдей:
1. Барлыє тiрi а¬заларды¦, я¬ни микроа¬заларды¦, Јсiм дiктер мен
жануарларды¦ денелерi жасушалардан єµрал¬ан. 2. Жа¦а жасушалар
тек алды¦¬ы пайда бол¬ан жасушаларды¦ бЈлiнуi арєылы дЇниеге ке-
ледi. 3. А¬заларды¦ жасушалардан єµралуы оларды¦ келiп шы¬уы ны¦
бiркелкi екендiгiн дЎлелдейдi. 4. Жасуша тiрi а¬заларды¦ єµрылысы
мен функционалдыє бiрлiгi болып есептеледi. 5. ўрбiр
жасуша дер-
бес тiршiлiк етуге єабiлеттi.
Жасуша теориясы биология ¬ылымыны¦ дамуына Јте Їлкен Ўсерiн
тигiздi. Бµл теория арєылы а¬заларды¦ бiрдей морфологиялыє негiз-
ге ие екендiгi дЎлелдендi. Тiршiлiктегi єµбылыстарды биологиялыє
тµр¬ы дан тЇсiндiруге мЇмкiндiк жасалды. Жасуша биологиясын
зерттеуде мемле кетiмiз ¬алымдарыны¦ да Їлкен Їлесi бар.
Академик
К.Зупаров, Ж.Хами дов жЎне оларды¦ шЎкiрт терiнi¦ бµл салада сi¦iр-
ген е¦бегi орасан зор.
Тiрi а¬заларды¦ жасушалыє єµрамын зерттеуде єолданылатын тЎсiл-
дерге жарыєтыє жЎне электрондыє микроскопия жатады.
Жарыє микроскобы объективтен жЎне окуляр дан єµрал¬ан. Микрос-
копты¦ е¦ ма¦ызды бЈлiгi — объектив, ол баєыланатын затты Їлкейтiп
кЈрсетедi. Окулярлар линзалар жЇйесiнен єµралып, зерттелетiн затты¦
кескiнiн Їлкейтуге єатысады. Ал¬ашєы микроскоптар
объект кескiнiн
10—40 есеге шейiн Їлкейткен. ўдетте жарыє микроскоптары кескiндi
10—2000 есеге шейiн Їлкейтедi. Микроскопты¦ ма¦ызды жа¬ы — Їл-
кейту емес, кЈру кЇшi, яки кЈру єасиетi болып есептеледi. Микроскоп-
ты¦ кЈру кЇшi екi нЇктенi ажырату¬а єажеттi минимум аралы¬ымен
§ 10. Жасушаны¦ зерттелу Ўдiстерi
1.
2.
3.
Ал¬аш рет жасушаны кiм тапєан?
Ядроны кiм жЎне єашан тапєан?
Жасуша теориясы биологияны¦ дамуына єандай Їлес єосты?
1.
2.
Жасушаны¦ табылу тарихын Ў¦гiмелеп бер.
Жасуша теориясыны¦ негiзгi ережелерiн айт.
