ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы

32
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
Жануарларды¦ кЈбею тЇрлерi
Жануарларды¦ аты
КЈбею тЇрi
2. КЈк жасыл балдырларды микроскоппен кЈру
1. ШЈп таяєшасыны¦ бактериясын микроскоппен кЈру
§ 8.  1-зертханалыє жµмыс
 
Аспап жЎне материалдар: микроскоп жЎне онымен iстеуге єажеттi 
єµрал-жабдыєтар: жiбiтiлген шЈп, метилен кЈк бояуы, аквариум єабыр¬асынан 
немесе шалшыєтан алын¬ан балдырлар.
1. јолба¬а сумен бiрге бiрнеше шЈп бЈлектерiн сал жЎне колбаны¦ аузын 
має тамен  бекiт.
2. јолбада¬ы єоспаны 15 минут єайнат.
3. јайнатыл¬ан єоспаны фильтрден (сЇзгiден) Јткiзiп, 20—25
°С темпера-
турада бiрнеше кЇн саєта.
4. Пайда бол¬ан єоспаны¦ сыртында¬ы жµєа перденi¦ бiр бЈлiгiн шыны 
тЇтiкшенi¦ жЎрдемiмен алып, оны затты¦ айнасына орналастыр.
5.  Затты жабын Ўйнекпен жауып, оны микроскоппен баєыла.
6. Жабын Ўйнек астына сµйылтыл¬ан сияны яки метилен цинькасын 
(кЈк бояу) тамыз.
7. КЈк тЇс астында єоз¬ал¬ыш бактериялармен бiрге жабысєає сопаєша 
денешiктер, я¬ни  споралар кЈрiнедi.
1. Аквариум єабыр¬асында¬ы яки  тЇбiндегi балдырлар тЇзген жµєа єа-
быєшаны иненi¦ µшымен ал.
2. Одан препарат дайындап, микроскопты¦ кiшi объективiмен, одан со¦ 
Їлкен объективiмен баєыла.
3. Жµєа єабыєшаны¦ жi¦iшке кЈп жасушалы жiптерден єµрал¬анына 
мЎн бер.
4. Жасыл тЇстi жiпшелердi¦ тербелуiн кiшi жЎне Їлкен объективтермен 
баєыла.
5. °лкен объективтегi Ўрбiр жiпше бiр тЇрдегi ядросыз жЎне хлоропласт-
сыз жасушалардан єµрал¬анды¬ына мЎн бер.
6. Жасушаны¦ орталыє бЈлiгi тЇссiз, ал шеттерi пигменттерден єµрал¬ан 
кЇ¦гiрт тЇстi екендiгiне назар аудар.

III  тарау
 
 
Цитология — жасуша  туралы  ¬ылым
§ 9.  Жасушаны¦ зерттелу тарихы мен жасуша теориясы
ЖАСуША  ТуРАЛЫ  IЛIМ
Цитология — жасуша  туралы  ¬ылым
Жасушаны¦ єµрылысы мен єызметi
II
 
Б¤ЛIМ
3— Биология, 9-сынып
Тiрi а¬заларды¦ iшкi єµрылысын зерттеу микроскопты¦ ойлап та-
былуымен ты¬ыз байланысты. 1665 жылы а¬ылшын ¬алымы Роберт Гук 
а¬аш єабы¬ында¬ы єуыс µлпадан жµєа кесiндiлер жасап, микроскоп 
арєылы баєыла¬анда ¬ажайып жа¦алыє тапєан. Ол а¬ашты¦ єабы¬ы 
бiр тЇрлi массадан єµралмай, Јте майда єуыстардан, я¬ни µялардан 
тµратынын аныєтады. Бµл майда єуыстарды Р. Гук «целлюла» (єуыс, 
µяшыє) деп атады. «Жасуша» атауы сол ма¬ына¬а ие. Одан кейiн 
бiрнеше ¬алымдар Ўр тЇрлi Јсiмдiктер мен жануарларды¦ µлпаларын 
микрос коп арєылы тексерiп, оларды¦ барлы¬ы да жасушалардан 
єµрал¬анын аныєтады. МЎселен, голландиялыє ¬алым А. Левенгук 1680 
жылы єанда¬ы єызыл єан тЇйiршiктерiн — эритроциттердi тапты.
КЈп жылдар барысында жасушаны¦ негiзгi бЈлiгi оны¦ сыртєы єа-
бы¬ы деп санал¬ан. Тек XiX ¬асырды¦ басында ¬ана ¬алымдар жасуша 
Ўлдеєандай сµйыє затпен толтырыл¬ан деген єорытынды¬а келген. 1831 
жылы а¬ылшын ботанигi Б. Браун жасушаларда ядроны¦ бар екенiн 
аныєтады. Чех ¬алымы Я. Пуркине 1839 жылы жасуша єµрамында¬ы 
сµйыєтыєты протоплазма деп атауды µсынды.
СЈйтiп, XiX ¬асырды¦ бас кезiнде Јсiмдiктер мен жануар а¬залары 
жасушалардан єµрал¬ан деген єорытынды дЇниеге келдi. 1838—39 жыл-
дары немiс ¬алымдары: ботаник М.Шлейден мен зоолог Т.Шванн сол 
уаєытєа шейiн ¬ылымда жинаєтал¬ан мЎлiметтерге сЇйенiп, жасуша 
теориясыны¦ негiзiн жасады. Бµдан кейiн жасуша теориясын кЈптеген 
¬алымдар дамытты. Немiстi¦ дЎрiгер ¬алымы Р.Вирхов жасушасыз тiр-
шiлiк болмайтынын, жасушаны¦ єµрамдыє бЈлiгi ядро екендiгiн жЎне 
жасуша тек єана жасушалардан кЈбейетiнiн дЎлелдеп бердi.
Микроскоп техникасыны¦ одан Ўрi жетiлдiрiлуi, электронды 

34
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II  Б¤ЛIМ
микрос коптарды¦ жасалуы жЎне молекулярлыє биология тЎсiлдерiнi¦ 
пайда болуы жасушаны¦ кЇрделi єµры лымдарын бiлуге, оларда бола-
тын ЎртЇрлi биохимиялыє єµбылыстарды аныєтау¬а мЇмкiндiк ту¬ыз-
ды. јазiргi кезде жасуша теориясыны¦ негiзгi ережелерi тЈмендегiдей: 
1. Барлыє тiрi а¬заларды¦, я¬ни микроа¬заларды¦, Јсiм дiктер мен 
жануарларды¦ денелерi жасушалардан єµрал¬ан. 2. Жа¦а жасушалар 
тек алды¦¬ы пайда бол¬ан жасушаларды¦ бЈлiнуi арєылы дЇниеге ке-
ледi. 3. А¬заларды¦ жасушалардан єµралуы оларды¦ келiп шы¬уы ны¦ 
бiркелкi екендiгiн дЎлелдейдi. 4.  Жасуша тiрi а¬заларды¦ єµрылысы 
мен функционалдыє бiрлiгi болып есептеледi. 5.  ўрбiр жасуша дер-
бес тiршiлiк етуге єабiлеттi.
Жасуша теориясы биология ¬ылымыны¦ дамуына Јте Їлкен Ўсерiн 
тигiздi. Бµл теория арєылы а¬заларды¦ бiрдей морфологиялыє негiз-
ге ие екендiгi дЎлелдендi. Тiршiлiктегi єµбылыстарды биологиялыє 
тµр¬ы дан тЇсiндiруге мЇмкiндiк жасалды. Жасуша биологиясын 
зерттеуде мемле кетiмiз ¬алымдарыны¦ да Їлкен Їлесi бар. Академик 
К.Зупаров, Ж.Хами дов жЎне оларды¦ шЎкiрт терiнi¦ бµл салада сi¦iр-
ген е¦бегi орасан зор.
Тiрi а¬заларды¦ жасушалыє єµрамын зерттеуде єолданылатын тЎсiл-
дерге жарыєтыє жЎне электрондыє микроскопия жатады.
Жарыє микроскобы объективтен жЎне окуляр дан єµрал¬ан. Микрос-
копты¦ е¦ ма¦ызды бЈлiгi — объектив, ол баєыланатын затты Їлкейтiп 
кЈрсетедi. Окулярлар линзалар жЇйесiнен єµралып, зерттелетiн затты¦ 
кескiнiн Їлкейтуге єатысады. Ал¬ашєы микроскоптар объект кескiнiн 
10—40 есеге шейiн Їлкейткен. ўдетте жарыє микроскоптары кескiндi 
10—2000 есеге шейiн Їлкейтедi. Микроскопты¦ ма¦ызды жа¬ы — Їл-
кейту емес, кЈру кЇшi, яки кЈру єасиетi болып есептеледi. Микроскоп-
ты¦ кЈру кЇшi екi нЇктенi ажырату¬а єажеттi минимум аралы¬ымен 
       § 10.  Жасушаны¦ зерттелу Ўдiстерi
1.
2.
3.
Ал¬аш рет жасушаны кiм тапєан?
Ядроны кiм жЎне єашан тапєан?
Жасуша теориясы биологияны¦ дамуына єандай Їлес єосты?
1.
2.
Жасушаны¦ табылу тарихын Ў¦гiмелеп бер.
Жасуша теориясыны¦ негiзгi ережелерiн айт.