35
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II Б¤ЛIМ
1
м
µ (миллимикрон), микронны¦ (µ) мы¦нан бiрi 1µ, (микрон) миллиметрдi¦ мы¦нан бiрi.
1.
2.
3.
4.
Жарыє микроскобы нысанды єалай Їлкейтедi?
Жарыє микроскобыны¦ Їлкейтетiн бЈлiгiне нелер жатады?
Электрондыє микроскоп кескiндi неше есе Їлкейтедi?
Цитохимия Ўдiсiмен нелер аныєталады?
1.
2.
Жасушалар єандай Ўдiстермен зерттеледi?
Микроскоптар нысанды єалай Їлкейтетiнiн тЇсiндiр.
аныєталады. Осы нЇктелер бiр-бiрiне Јте жаєын бол¬анда, олардан
шы¬атын жарыє толєындары бiр уаєытта єайтады жЎне адамны¦ кЈзi
екi кескiндi емес, тек бiр кескiндi ¬ана кЈредi.
Бiрдей Їлкейтетiн микроскопты¦ кЈру кЇшi єаншалыєты Їлкен бол-
са, зерттелетiн объектiнi¦ кiшi бЈлшектерiн соншалыєты
аныє зерттеу-
ге болады.Заттарды¦ микроскопия теориясы бойынша микрос копты¦
кЈру кЇшiнi¦ шекарасы жарыє толєыны µзынды¬ыны¦ жартысына
те¦, я¬ни 200— 300 м
µ
1
. СЈйтiп, жарыє толєыны µзын ды¬ыны¦ жар-
тысынан кiшi нысандарды єарапайым жарыє микрос кобымен кЈруге
болмайды. Жарыє микрос коптары нысанды 2000 есеге дейiн Їлкейтедi.
Электрондыє микроскоптар. јазiргi заманда кЈру єабiлетi е¦ жо¬ары
аспаптарды¦ бiрi — электрондыє микроскоп. Олар кескiндi 200000
есеге шейiн Їлкейтiп бередi. Мµнда зерттелетiн нысанны¦ кескiнi
жарыє сЎулесi арєылы емес, электрон а¬ымы жЎрдемiмен жЇзеге асады.
Электрондыє микроскопты¦ жЎрдемiмен жасушаны¦ Јте нЎзiк
єµ-рылымдарын аныєтау¬а мЇмкiндiк бар. Оны¦ кЈмегiмен рибосома-
лар, эндоплазмалыє тор, микротЇтiкшелер табыл¬ан.
Кейiнгi жылдар-
да электрондыє микроскопты¦ жетiлдiрiлуi нЎтижесiнде Їш Јлшемдi
кескiндердi, я¬ни єµрылымдарды¦ ке¦iстiк бейне кескiндерiн алу¬а
єол жеткiзiлдi. Жасуша єµрамында¬ы сан алуан химиялыє заттарды
аныєтау Їшiн ци тохимиялыє (цитос — жасуша) Ўдiстерi пайдаланылады.
Ол Їшiн Ўр тЇр лi бояулар єолданылады. Оларды¦ кЈмегiмен жасуша
єµрамында¬ы аєуыз дарды, нуклеин єышєылдарын, майлар мен кЈмiр-
суларды аныєтау мЇмкiн.
Тiрi а¬заларды¦ мЇшелерi мен µлпаларын бЈлшектеп (бiркелкi мас-
са пайда бол¬анша), олардан центрофугалау Ўдiсi арєылы жасушаны¦
органоидтары жеке-жеке (ядро, хлоропласт, митохондрия, рибосома)
бЈлiп алынады жЎне оларды¦ єасиеттерi зерттеледi.
36
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II Б¤ЛIМ
Барлыє тiрi а¬залар жасушаны¦ єµрылысына
єарай екi Їлкен топєа
бЈлiнедi: ядросыз а¬залар — прокариоттар жЎне «ядролылар» — эука-
риоттар. Прокариоттар тобына барлыє бактериялар мен кЈк жасыл бал-
дырлар (сианобактериялар), ал эукариоттар тобына са¦ырауєµлаєтар,
Јсiмдiктер мен жануарлар кiредi. СЈйтiп, єазiргi кезде жасушалар
єµрылысына єарай екi сала¬а бЈлiнген жЎне осы¬ан сЎйкес екi iрi топ:
прокариоттар жЎне э
укариоттар деп аталады.
Прокариот а¬залар бµрын¬ы єасиеттердi Јзiнде саєтап єал¬ан: олар-
ды¦ єµрылысы Јте єарапайым. Осы негiзде олар айрыєша дЇниеге
бЈлi недi.
Эукариот жасушаларда єосєабат єабыєпен орал¬ан ядро, кЇрделi
єµрылысты «єуат станциялары» — митохондриялар; Јсiмдiктерде
бµлардан тыс хлоропластар болады.
Прокариот жасушаларды¦ ерекше Јкiлi ретiнде бактерияларды
мысал етiп кЈрсетуге болады. Олар барлыє жерде: суда, топыраєта жЎне
азыє-тЇлiк Јнiмдерiнде тiршiлiк етедi.
Бактерия жасушаларыны¦ єµрылысы 20-суретте кЈрсетiлген. Про-
кариот жасушаларда єалыптасєан ядро болмайды. Оларды¦ ДНј-сы
цитоплазмада орналасєан жЎне мембранамен (жар¬аєшамен) оралма¬ан.
Бактерия жасушаларыны¦ Їлкендiгi Ўр тЇрлi: 1-ден 10—15 мкм-
ге дейiн жетедi. Бактерияларды¦ єµрылысына тЎн
негiзгi ерекшелiк
— ядроны¦ болмауы. Оларды¦ тµєым єуалайтын аєпараты бiр ¬ана
ше¦бер пiшiнiндегi ДНј молекуласында болады, ол
цито плазмада
орналасєан. Бактерия ДНј-ы аєуыздармен бiрге кешендер жасамайды.
Сондыєтан хромосома єµрамына енетiн барша гендер «жµмыс iстеп
тµрады», я¬ни олардан Їздiксiз тµєым єуалайтын аєпарат алады. Бакте-
рия жасушасы мембранамен (жар¬аєшамен) оралады, ол цитоплазманы
жасуша єабыр¬асынан бЈлiп тµрады. Цитоплазмада мембраналар аз.
Онда рибосомалар аєуыз синтезiн жЇзеге асырады.
Бактерияларды¦ тiршiлiк єµбылыстарымен байланысты ферменттерi
цитоплазма бойлап таралып кеткен яки жар¬аєшаларыны¦ iшкi жа¬ы-
на жабысып ал¬ан болады.
IV тарау
Жасушаны¦ єµрылысы мен єызметi
§ 11. Прокариот жасуша
37
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II Б¤ЛIМ
Жасуша єабы¬ы;
Цитоплазмалыє мембрана;
Хромосома (ДНј-ны¦ саєина
молекуласы);
Цитоплазмалыє жар¬аєшаны‚¦
(мембрананы¦) ойыс жасауы;
Вакуоль;
Мезосома (сыртєы жар¬аєша
єоры);
Фотосинтез жасайтын жар -
¬аєша (мембрана) жиынты¬ы;
Рибосома;
Талшыєтар.
Прокариот жасушаны¦ єµрылысы:
20-сурет.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1
4
5
6
7
8
2
9
3
КЈпшiлiк микроа¬заларды¦ жасушасында єордалан¬ан заттар — по-
лисахаридтер, майлар, полифосфаттар жиналады. Бµл заттар энергия-
ны¦ сыртєы єайнар кЈздерi тоєтап єал¬ан кезде алмасу¬а єатысады
жЎне жасуша тiршiлiгiнi¦ жал¬асуына жа¬дай жасайды.
ўдетте бактериялар жасушасыны¦ екiге бЈлiнуi арєылы кЈбейедi.
Бактериялар споралар жасайды. Споралар єоректiк заттар жетiспегенде
немесе айналасында зат алмасу Јнiмдерi кЈбiрек жинал¬анда
бактерия
жасушасынан пайда болады. Спораны¦ пайда болуы аналыє жасу-
ша цитоплазмасыны¦ бiр бЈлiгiнi¦ бЈлiнуiмен басталады. БЈлiнген
бЈлiк хромосома¬а ие болады да, мембранамен жЎне єалы¦ жасуша
єабы¬ымен оралады (21-сурет).
Бактерияларды¦ споралары µзає жасайды. јµр¬ає кЇйде олар µзає
жаса¬ышты¬ын жЇздеген, тiптi мы¦да¬ан жылдар бойы саєтап єалады.
Тем ператураны¦ кЇрт Јзгеруi де споралар¬а Ўсер етпейдi.
Бактерия жасушасыны¦
жетiлген спорасы.
21-cурет.
1.
2.
3.
4.
Прокариоттар¬а єандай а¬залар жатады?
Прокариот а¬заларды¦ тµєым єуалаушылыє аєпараты жасу шаны¦
єайсы бЈлiгiне байланысты?
Бактерияларды¦ споралары єалай пайда болады?
Прокариот жасушаларда єандай ма¦ызды органоид болмайды?
