54
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III Б¤ЛIМ
жЎне азот єµрайды. Олар
макроэлементтер деп аталады. Бµл барлыє
органикалыє єоспаларды¦ негiзгi єµрамдыє бЈлiктерi болып есептеледi.
Бµлардан тыс биологиялыє полимерлер (грекшеде: «поли» — кЈп, «ми-
рас» — бЈлiм) болып саналатын аєуыздар мен нуклеин єышєылдары
єµра мында фосфор мен кЇкiрт те кездеседi.
Жасуша єµрамында бiршама аз мЈлшерде алты элемент: калий,
натрий, кальций, магний, темiр жЎне хлор да бар. Оларды¦ Ўрбiрi
жасушада ма¦ызды мiндеттердi орындайды. МЎселен, nа, К жЎне Cl
жасуша жар¬аєшалары арєылы Ўр тЇрлi заттарды Јткiзудi єамтамасыз
етедi. ЖЇйке жасушаларында пайда болатын єоз¬алыстарды¦ Јтуi де
осы элементтер арєылы iске асырылады. Са жЎне Р сЇйек µлпаларын
жасау¬а, оларды¦ берiктiгiн єамтамасыз етуге єатысады.
Бµдан тыс Са єанны¦ бiрєалыпты еруiн єамтамасыз ететiн фак-
тор болып саналады. Fе элементi эритроциттер аєуызы — гемоглобин
єµра мына кiредi жЎне оттегiнi Јкпеден µлпалар¬а жеткiзуге єатысады.
Сон дай-ає Мg Јсiмдiк жасушаларында фотосинтезге єатысатын пиг-
мент — хлорофилл єµрамына жатады,
ол жануарларда биологиялыє
катализаторлар єµрамында биохимиялыє реакцияларды¦ жылдамдауын
єамтамасыз етедi.
јал¬ан басєа элементтер (мырыш, мыс, йод, фтор, кобальт, марга-
нец, молибден, бор жЎне басєалар) жасушада Јте аз мЈлшерде µшы-
райды, я¬ни жасуша массасыны¦ 0,02%-¬а жаєын бЈлiгiн єамтиды.
Сол Їшiн олар
микро элементтер деп аталады.
Бiрає олар да тiршiлiк
Їшiн аса ма¦ызды. Микроэлементтер биологиялыє белсендiлiгi жо¬ары
гормондарды‚¦, ферменттер мен дЎрумендердi‚¦ єµрамына кiредi. Мы-
салы, єалєанша без шы¬аратын тироксин гормоныны¦ єµрамына йод
элементi енедi. Оны¦ жетiспеушiлiгi тироксиннi¦ пайда болуын азай-
тады, оны‚¦ салдарынан без гипофункция¬а µшырайды жЎне жемсек
(зоб) ауруы дамиды. Мырыш бiр неше ферменттердi¦ єµрамына енiп,
жыныстыє гормондарды¦ белсен дiлiгiн арттырады. Кобальт — В
12
дЎруменiнi¦ єажеттi єµрамдыє бЈлiгi. Бµл дЎрумен єанны¦ кЈбеюiнде
зор рЈл атєарады.
1.
2.
3.
4.
Биоген элементтерi деген не?
Макроэлементтерге нелер жатады?
Нелердi микроэлементтер деп атайды?
Йод элементi єандай заттар єµрамында кездеседi?
55
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III Б¤ЛIМ
§ 20. Жасуша єµрамына енетiн су мен бейорганикалыє заттар
Су диполдарыны¦
арасында¬ы химиялыє
сабаєтарды¦ пайда болу
сызбасы.
29-сурет.
Су — тiрi а¬залар єµрамында кездесетiн жЎне таби¬атта аз тарал¬ан
бейорганикалыє зат. Оны¦ Јлшемi ке¦ ше¦берде Јзгерiп тµрады: тiс
эмалы жасушаларында 10%-¬а жуыє, ал Јсiмдiк жасуша ларында 90%-
дан кЈбiрек су болады. КЈп жасушалы а¬зада суды¦ орташа мЈлшерi
80%-ды єµрайды.
Жасушада суды¦ ма¦ызы Јте зор. Тiрi а¬залар Їшiн су тек оларды¦
жасушаларыны¦ єажеттi єµрамдыє бЈлiгi ¬ана емес,
сонымен бiрге тiр-
шiлiк ортасы да. Суды¦ мiндеттерi оны¦ химиялыє жЎне физикалыє
єасиеттерiмен аныєталады. Бµл єасиеттер су молекуласыны¦ кiшiлiгi,
оларды¦ полярлы¬ы жЎне бiр-бiрiмен
сутегiлiк байланысы арєылы
жЇзеге асырылады.
Полюстену дегенде молекулада¬ы зарядтарды¦ є µбылма лы
Їлестiрiлуi тЇсiнiледi. Су молекуласыны¦ бiр шетi єуатсыз терiс зарядєа
ие болса, екiншiсi — о¦ болады. Мµндай молекула
дипол деп аталады.
Оттегiнi¦ электртерiс атомы сутегi атомыны¦ электрондарын Јзiне
тартуы нЎтижесiнде электростатикалыє Јзара Ўсер туындап, су моле-
кулалары «жабысєандай» болады (29-сурет).
Ма¦ызды саналатын элементтердi¦ мiндеттерiн жаз.
Элементтер
Жасушада¬ы (а¬зада¬ы) мiндеттерi
Натрий
Калий
Кальций
Магний
Темiр
56
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III Б¤ЛIМ
Бµл Јзара Ўсер ион сабаєтарына єара¬анда бiраз Ўлсiздеу болады да,
сутегi сабаєтары деп аталады. Су полюстенген заттар Їшiн Јте жаєсы
ерiткiш болып саналады.
Су ерiткiш ретiнде жасуша элементтерiнi¦ ыдырауын єамтамасыз
етедi. Сонымен єатар жасушаны¦ єызметi арєылы пайда бол¬ан зат-
тар суды¦ кЈмегiмен сыртєа шы¬арылады. КЈптеген химиялыє заттар
жасушаны¦ сыртєы жар¬аєшасы арєылы тек ерiген кЇйде Јтуi мЇмкiн.
Су таза химиялыє элемент ретiнде де аса ма¦ызды. Бiрнеше Јршiт-
кiлердi‚¦ Ўсерiмен су гидролиздiк реакцияларды жЇзеге асырады. Бµл
реакцияларда суды¦ ОН
–
жЎне Н
+
топтары Ўр тЇрлi молекулаларды¦
еркiн валенттiлiгiне бiрiгедi. НЎтижеде жа¦а єасиеттi жа¦а
зат пайда
болады.
Суды¦ Їлкен жылу сыйымдылы¬ы жЎне жылуды жаєсы Јткiзетiн
єасиетi де бар. Сондыєтан жасушаны¦ iшiндегi температура дерлiк
Јзгермейдi, яки жасушаны¦ єорша¬ан ортасына єара¬анда, Јте аз дЎре-
жеде Јзгеруi мЇмкiн.
Минерал тµздар. Жасушада¬ы бейорганикалыє заттарды¦ кЈпшi лiгi
тµздар ретiнде кездеседi. Олар ион кЇйiнде яки єатты ерiмейтiн тµз
кЈрiнiсiнде болады. Ион кЇйiнде кездесетiндердi¦ арасында К
+
, nа
+
,
Са
2+
тµздарыны¦ ма¦ызы зор. ¤йткенi олар тiрi а¬залар¬а тЎн єасиет
— єоздырушылыєты¦ жЇзеге асуын єамтамасыз етедi.
Жасушаны¦ буферлiк єасиетi оны¦ iшкi бЈлiгiндегi тµздарды¦
єос пасына байланысты болады. Жасушаны¦ iшкi ортасын тµраєты
дЎрежеде Ўлсiз сiлтiлiк кЇйiнде саєтап тµру єабiлетi оны¦ буфер-
лiгi деп ата лады. Жасушаны¦ iшкi буферлiгiн. Н
2
Рo
4
жЎне НРО
4
ани ондары єамтамасыз етедi. Жасушаны¦ сыртында¬ы сµйыєтыє
пен єанда¬ы
буферлiк мiндетiн Н
2
СО
3
жЎне НСО
3
атєарады. ўлсiз
єышєылдар мен Ўлсiз сiлтiлердi¦ аниондары сутегi иондарымен жЎне
гидроксил-ион дармен (ОН
−
) байланыс жасайды. СЈны‚¦ нЎтижесiнде
жасушаны¦ iшкi ортасыны¦ бу ферлiк дЎрежесi, я¬ни рН єµны ай-
тарлыєтай Јзгермейдi. Са жЎне Р-ны¦ негiзгi бЈлiгi сЇйек µлпаларын
жасау¬а єатысады. Олар єЇрделi кальций фосфат жЎне кЇрделi каль-
ций єышєылды тµздар ретiнде пайдаланылады.
1.
2.
3.
Суды¦ биологиялыє ма¦ызына байланысты су моле кулаларыны¦
ке¦iс тiк єµрылысын тЇсiндiрiп бер.
Тiрi а¬залар єµрамында кЈп кездесетiн минерал тµздарды ата.
Жасушаны¦ буферлiк єасиетi єай заттар¬а байланысты?
–
2–
–
