A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына

42
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II  Б¤ЛIМ
Са¦ырауєµлаєтарды¦ жасушалары да дЎл Јсiмдiк жасушалары 
сияєты жасуша єабы¬ымен орал¬ан. Дегенмен олар целлюлоза емес, 
талшыє тЎрiздес заттардан єµралады.
Жо¬арыда атап Јткенiмiздей, цитоплазмада бiрнеше органоидтар бар 
жЎне олар Ўр тЇрлi мiндеттердi атєарады.
Эндоплазмалыє тор кЇрделi  жар¬аєшалар жЇйесiнен єµрал¬ан, ол 
барлыє эукариот жасушаларды¦ цитоплазмасын єамтиды. Олар Ўсiресе 
зат алмасуы жедел iске асатын жасушаларда дамиды. Эндоплазмалыє 
торды¦ кЈлемi жасушаны¦ жалпы кЈлемiнi¦ орташа 30%-дан 50%-¬а 
дейiнгi бЈлiгiн иелейдi. Эндоплазмалыє тор екi тЇрлi: тЇйiршiктi жЎне 
тегiс болады.
Тегiс эндоплазмалыє торды¦ негiзгi  мiндеттерiнi¦  бiрi — липидтер 
мен кЈмiрсуларды синтездеу. Тегiс эндоплазмалыє тор май бездерiнде 
(майлар синтезi), бауыр жасушаларында (гликоген синтезi), єор заттары 
жиналатын жасушаларда (Јсiмдiк µры¬ы) кЈп болады.
ТЇйiршiктi эндоплазмалыє торды¦ негiзгi  мiндетi — аєуыз  синтезi 
жЎне оны тасымалдау, мµны рибосомалармен бiрге жЇзеге асыра-
ды. Рибо сомалар эндоплазмалыє торды¦ ны¬ыздал¬ан жар¬аєша 
єапшыєтарыны¦ Їстi¦гi жа¬ында тЇйiр-тЇйiр болып орналасады. ТЇ-
йiршiк деп аталу себебi де сол єµрылым¬а байланысты.
СЈйтiп, эндоплазмалыє тор жасушаны¦ жалпы iшкi айналым жЇйесi 
болып табылады, оны¦ тЇтiкшелерi арєылы заттар тасымалданады. 
§ 13.  Эндоплазмалыє тор, рибосома, Гольджи жиынты¬ы, 
лизосома, митохондрия, жасуша орталы¬ы
1.
2.
3.
4.
5.
Эукариот жасушалары єалай пайда бол¬ан?
Эукариот жасушаларыны¦ сан алуанды¬ына мысал келтiр.
Жасушаларды жай кЈзбен кЈруге бола ма?
Сыртєы цитоплазмалыє жар¬аєшаны¦ єандай мiндеттерi бар?
Цитоплазмада¬ы Ўр тЇрлi заттар жиынты¬ы єалай аталады?
1.
2.
3.
Жасуша кiрмелерiнi¦ жасуша органоидтарынан єандай айырма-
шылы¬ы бар?
Жасушаны¦ жар¬аєшалы єµрылысын сипаттап бер.
Шала Јткiзгiштiк дегенiмiз не?

43
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II  Б¤ЛIМ
Гольджи 
жиынты¬ында 
лизосомаларды¦ пайда 
болуы.
Лизосома
25-сурет.
ТЇтiкшелердi¦  жар¬аєшасында кЈптеген ферменттер орналасєан, олар 
жасушаны¦ тiршiлiгiн єамтамасыз етедi.
Рибосомалар диаметрi 15,0—35,0 нм бол¬ан екi, я¬ни Їлкендi-кiшiлi 
бЈлшектерден єµрал¬ан жалпає денешiктерден тµрады. Рибосомаларда 
шамамен те¦ мЈлшерде аєуыз бен нуклеин єышєылы бар. Рибосома 
РНј-ы ядрода¬ы ДНј молекуласы кЈмегiмен пайда болады. Сол жерде 
рибосомалар да єалыптасады жЎне ядродан тысєа шы¬ады.
Цитоплазмада рибосомалар еркiн яки эндоплазмалыє торды¦ сыртєы 
бетiнде тiркескен кЇйiнде орналасуы мЇмкiн. Рибосомалар дерлiк бар-
лыє жасушаларда: прокариоттарда жЎне эукариоттарда кездеседi.
Гольджи жиынты¬ыны¦  (аппаратыны¦)  негiзгi єµрылым элементi 
— тегiс жар¬аєшадан, ты¬ыз  орналасєан єапшыєшалар (цистерна) 
тiзбегiнен, вакуольдерден жЎне кЈпiршiктерден єµралады (25-су-
рет). Эндо плазмалыє тор жар¬аєшаларында пайда бол¬ан аєуыздар, 
полиса харидтер мен майлар Гольджи жиынты¬ына тасымал данады. 
Оны¦ iшiнде бµл єоспалар Јзгерiске µшырайды жЎне бЈлi нуге дайын 
шырын ретiнде ора лып, керектi жерлерге жiберiледi, яки жасушаны¦ 
тiршiлiгi Їшiн пайда ланылады.
Лизосомалар  (грекше: «ли зис» — ерiтемiн), онша Їлкен емес жал-
пає денешiктер. Диа метрi 0,4  мкм, бiр єабат жар¬ає шамен (мембра-
на) орал ¬ан. Олар ды¦ iшкi бЈлегi єо ректердi ыдырататын фермент-
терге толы. Бµл фер менттер аєуызды, 
кЈмiр суларды,  нуклеин  єыш єыл-
дарын, май ларды жЎне бас єа заттарды 
ыдыратады. Лизосомалар Гольджи 
жиынты¬ынан яки эндо плазмалыє 
тордан пайда болуы мЇмкiн.
Митохондрия  (грекше — «митос» 
— жiп жЎне «хондро» — тЇйiршiк) 
бiр жЎне кЈп жасушалы а¬заларды¦ 
бар лыє эукариот жасушала ры¦да бар. 
Митохондрияларды¦ жануарлар мен 
Јсiмдiктер дЇниесiнде мµндай ке¦ 
тара луы оларды¦ жасушада зор ма¦ы-
зы бар екенiн дЎлелдейдi. 
Митохондриялар Ўр тЇрлi пiшiн-

44
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II  Б¤ЛIМ
дерде: домалає, жалпає, цилиндр тЎрiз дес, тiптi жiп тЎрiздес кескiнде 
де кездеседi. Олар 0,2-ден 15-20 мкм мЈлшерде болады. Жiп тЎрiздес 
пiшiннi¦ µзынды¬ы 15-20 мкм-¬а дейiн жетедi. ўр тЇрлi µлпаларда¬ы 
митохондрияларды¦ саны бiркелкi емес жЎне жасушаны¦ функ-
ционалдыє єызметiне байланысты. Оларды¦ саны синтез барысы 
жедел жЇзеге асырылатын (бауыр) яки Їлкен энергия жµмсалатын жа-
сушаларда кЈп болады. МЎселен, µшатын єµстарды¦ кЈкiрек бµлшыє 
еттерiнде митохондриялар саны µшпайтын єµстар¬а єара¬анда бiршама 
арты¬ырає. 
Митохондриялар єµрамында ДНј моле куласыны¦ болуы оларды¦ 
бЈлiну жолымен тез кЈбеюiне мЇмкiндiк бередi. Мито хондрияларда екi 
єабат: сыртєы жЎне iшкi жар¬аєшалар бар. Сыртєы жар¬аєша тегiс, ал 
iшкiсi бЇрмелi болады да, кристалдар деп аталады. Кристалдар жар¬ає-
шасында Јте кЈп ферменттер орналасєан. Олар энергия алмасуына 
єатысады. Митохондрия ларды¦ негiзгi мiндетi энергияны¦ Ўмбебап 
єоры есептелген АТФ-тi синтездеу болып есептеледi.
Жасуша орталы¬ы цилиндр пiшiндегi екi денешiктен єµрал¬ан, 
бiр-бiрiне тiк бµрыш жасай отырып орналасады жЎне олар центриоль 
деп аталады. То¬ыз байламнан єµрал¬ан барша центриоль єабыр¬алары-
ны¦ Ўрєайсысы Їшеуден микротЇтiкшенi  єамтиды. Цент риоль цито-
плазманы¦ Јзiнен-Јзi кЈбейетiн органоиды болып есеп теледi. Оларды¦ 
кЈбеюi аєуызды¦ кiшi бЈлшектерiнi¦ Јзiн-Јзi жи нау барысында iске 
асырылады. Жасуша орталы¬ы жасушаларды¦ бЈлiнуiнде зор ма¦ыз¬а 
ие. 
Жасуша орталы¬ынан бЈлiну арєылы µрыєтарды¦ Јсуi басталады. 
КЈптеген Јсiмдiктер мен балдырларда жасуша орталы¬ы болмайды, 
сондыєтан бЈлiну µршыє тары арнайы фермент орталыєтарынан пайда 
болады.
Цитоєа¦єа  — эукариот жасушалар¬а тЎн єасиеттердi¦ бiрi. Олар-
ды¦ цитоплазмасында микротЇтiкшелер мен аєуыз талшыєтарынан 
єµрал ¬ан тiрек єа¦єасы єµрылымдары болады. Цитоєа¦єаны¦ эле-
менттерi ядро єабы¬ымен жЎне сыртєы цитоплазмалыє жар¬аєша-
мен ты¬ыз  бiрiккен, цитоплазмада кЇрделi тiзбек жЇзеге асы рылады. 
Ци топлазманы¦ тiрек элементтерi жасушаны¦ пiшiнiн аныє тайды, 
жасушаны¦ iшкi тiзбектерiнi¦ Ўрекетiн жЎне бЇкiл жасушаны¦ орын 
алмасуын єамтамасыз етедi.