69
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III Б¤ЛIМ
Аєуыз биосинтезiнi¦ сызбасы.
32-cурет.
ДНј (нуклео-
тидтер кезек-
тiлiгi)
Ядро
i-РНј
ÖÈÒÎÏËÀÇÌÀ
ТРАНСКРИПЦИЯ
Аминєышєылдар
ТРАНСЛЯЦИЯ
ПОЛИПЕПТИД ТiЗБЕГi
(генотиптi аныєтайды)
ЭНЕРГИЯ
РИБОСОМА
Аєпарат
РНј
T
CT
TAC TTAA
C
A
UU
C
U
AG A
A T G
A
A
U
C
A
U
U
C
U
U
G
C
U
G
C
G
U
A
A
A
U
C
A
U
U
C
U
U
G
C
U
G
C
G
U
A
Met
Arg
Arg
Ser
Tir
Met
Arg
Arg
Ser
Tir
Tir
Ser
Arg
Glu
Тасымалдау-РНј
Аєуыз молекуласыны¦ синтезi аяєтал¬ан со¦, полипептид тiзбек рибо-
сомадан бЈлiнедi. Рибосома мен i-РНј молекуласын аєуыздар биосин-
тезiнде єайта-єайта пайдалану¬а болады.
Бµл єµбылыс 70-беттегi 33-суретте кЈрсетiлген.
Met
70
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III Б¤ЛIМ
Диссимиляция барысында тiрi а¬заларда заттар ыдырайды. Бµл —
ассимиляцияны¦ керiсi. Жо¬ары молекулалы єоспаларды¦ ыдырауы
энергияны¦ бЈлiнуiмен жЇредi. Сол Їшiн дис симиляция Їдерiсi жасу-
шаны¦ энергия алмасуы деп те єолданылады.
Тiрi а¬заларда пайда болатын негiзгi Їдерiстердi¦ бiрi — оларды¦ аэ-
робты жолмен, я¬ни оттегiмен тыныс алуы. Бµл Їдерiсте оттегi арєылы
кЇрделi органикалыє єоспалар оксидтенiп, кЈп мЈлшерде энергия бЈлiп
шы¬арады. Бµл Їдерiс жануарлар а¬заларында арнайы тыныс алу жЇйесi
арєылы жЇзеге асырылады. Ал Јсiмдiктерде тыныс алу мЇшелерi бол-
майды. Олар µлпалар, жасушалар арєылы тыныс алады.
§ 29. Энергия алмасуы. АТФ
Рибосома
i-РНј
Пайда болып келе жатєан полипептид тiзбегi
БЈлiнген
рибосома
Толыє поли-
пептид тiзбек
Б
Г
А
В
Рибосомада аєуыздарды¦
синтезделуi:
33-сурет.
A, Б, В, Г— трансляция Їдерiсiнi¦
кезе¦дерi.
1.
2.
3.
Комплементарлыє деген не?
Рибонуклеин єышєылдары єайда синтезделедi?
Аєуыз биосинтезi єай жасушаны¦ органоидында жЇзеге асады?
1.
2.
Ассимиляцияны тЇсiндiрiп бер.
Генетикалыє кодты¦ негiзгi єасиеттерiн сипатта.
71
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III Б¤ЛIМ
1.
2.
3.
4.
Диссимиляция барысында єандай Їдерiс жЇредi?
¤сiмдiктердi¦ тыныс алуы нелер арєылы жЇзеге асырылады?
АТФ єандай єоспа?
Бiр молекулалы глюкоза ыдыра¬анда єанша энергия бЈлiп шы¬ады?
1.
2.
јоректiк заттарды¦ ыдырауы нЎтижесiнде бЈлiнген энергия неге
жµм салатынын айт.
Диссимиляция єµбылысыны¦ нелiктен энергия алмасуы деп ата-
латынын тЇсiн дiр.
јоректiк заттарда жинал¬ан химиялыє энергия органикалыє єоспа-
лар молекуласында¬ы атомдарды байланыстыратын Ўр тЇрлi коваленттi
сабаєтарда орналасады. Бiр молекуланы‚¦, я¬ни 180 г глюкозаны¦ С,
Н, О атомдары арасында¬ы сабаєтарда жинал¬ан потенциалдыє энер-
гияны¦ мЈлшерi 2800 кДж-¬а те¦. Ферменттер жЎрдемiмен ыдырай тын
глюко зада¬ы энергия сатылы тЇрде бЈлiнедi:
C
6
H
12
O
6
+ 6 O
2
6 CO
2
+6 H
2
O + 2800 кДж
јоректiк заттардан бЈлiнген єуатты¦ бiр бЈлiгi жылу энергиясы
ретiнде таралып кетедi. Ал басєа бЈлiгi аденозинтрифосфат єышєы-
лыны¦ (АТФ) энергия¬а бай фосфат сабаєтарына жиналады.
Жасушада болатын барша Їдерiстер: биосинтез, механикалыє жµмыс
(жасуша бЈлiнуi, бµлшыєеттердi¦ єысєаруы), заттарды¦ жар¬аєшалар
арєылы белсендi кЈшiрiлуiн, жЇйке импульстерiнi¦ (єозу толєындары)
Јткiзiлуiн жЎне бас єаларды энергиямен єамтамасыз ету АТФ арєылы
iске асырылады.
АТФ молекуласы азот негiздерiнен: аденин мен рибоза єантынан
жЎне Їш фосфатты єышєыл єалдыєтарынан єµрал¬ан. Егер бµл кЇрделi
єоспа єµрамында тек бiр ¬ана фосфатты єышєыл болса — аденозин-
монофосфат (АМФ), екi фосфатты єышєыл бол¬анда — аденозинди-
фосфат (АДФ) пайда болады. °ш фосфатты єышєыл жинаєтайтын
(АТФ) молекуласы е¦ кЈп энергиялы болуымен ерекшеленедi.
АТФ єµрамында¬ы Їшiншi фосфатты єышєылды¦ бЈлiнуi 40 кДж
энергияны¦ шы¬уына мЇмкiндiк бередi. АТФ молекуласында энерги-
я¬а бай сабаєтарды¦ бар екендiгi жасушаны¦ кiшкене бiр бЈлiгiнде
кЈп мЈлшердегi энергияны жинау¬а жЎне оны єажетiне єарай жµм-
сау¬а мЇмкiндiк жасайды. АТФ жасушаны¦ арнайы органоидтары
— митохон дрияларда синтезделедi. Бµл органоидтар жасушаны¦ тЇрлi
бЈлiктерi Їшiн єажеттi АТФ молекулаларын жеткiзiп бередi жЎне тiр-
шiлiк єµбылыстарын энергиямен єамтамасыз етедi.
72
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III Б¤ЛIМ
Ашу барысында энергия алмасуы Їш басєышєа бЈлiнедi. Бiрiншiсi
— дайындыє басєышы, онда кЇрделi кЈмiрсулар, майлар, аєуыздар,
глюкоза, глицерин жЎне май єышєылдары — аминєышєылдар¬а;
нуклеин єышєылдарыны¦ Їлкен молекулалары — нуклеотидтерге
ыдырайды. Бµл реакцияларда аз мЈлшерде энергия бЈлiнедi жЎне олар
жылу энергиясы ретiнде таралып кетедi.
Екiншi басєыш — шала яки оттегiсiз ыдырау, ол жасуша цито плаз-
ма сында жЇзеге асырылады. Ол анаэроб тыныс алу (глюколиз) яки ашу
деп те єолданылады. «Ашу» атауы Јсiмдiктердi¦ яки микроа¬заларды¦
жасу ша ларында Јтетiн Їдерiстерде єолданылады. Бµл басєышта заттар-
ды¦ ферменттер єатысуымен ыдырауы одан Ўрi жал¬асады. МЎселен,
бµл шыєеттерде анаэробты тыныс алу арєылы глюкоза молекуласы 2
мо ле кула сЇт єышєылына дейiн ыдырайды. Глюкозаны¦ ыдырау реак-
ция ларына фосфат єышєылы мен АДФ єатысады да, ыдырау нЎ ти -
жесiнде бЈлiнген энергия есебiнен АТФ молекулалары пайда болады.
Ашытєы са¦ырауєµлаєтарында глюкоза молекуласы оттегiсiз жа¬дайда
этил спиртiне жЎне кЈмiрєышєыл газына дейiн ыдырайды. Бµл Їдерiс
спирттi ашу деп єолданылады.
Басєа микроа¬заларда гликолиз Їдерiсi ацетон, ацетат єышєылын
жЎне басєаларды тЇзумен аяєталады. Барлыє жа¬дайда гли колиз реак-
циялары нЎтижесiнде бiр молекула глюкозаны¦ ыдырауынан 2 молеку-
ла АТФ тЇзiледi. Глюкозаны¦ оттегiсiз жа¬дайда сЇт єышєы лына шейiн
ыдырауы арєылы бЈлiнiп жатєан энергияны¦ 40%-ы АТФ єµрамына
жиналады, ал єал¬аны жылу энергиясы ретiнде таралып кетедi.
Энергия алмасуыны¦ Їшiншi басєышы — аэробтыє тыныс алу яки
оттегiлi ыдырау деп аталады. Энергия алмасуыны¦ бµл басєышы фер
-
мент тер кЈмегiмен жеделдетiледi. Жасушада алды¦¬ы басєышта пайда
бол¬ан зат тар оттегiнi¦ єатысуымен сы Јнiмдерге — СО
2
жЎне Н
2
О-
¬а шейiн ыдырай ды. Оттегiмен тыныс алу барысында Јте кЈп мЈлшерде
энергия бЈлiнiп шы¬ады жЎне олар АТФ молекулаларына жиналады.
Екi молекулалы сЇт єышєы лыны¦ оттегiлi жа¬дайда толыє ыдыра-
уынан 36 молекула АТФ пайда болады. Демек, жасушаны энергиямен
єамтамасыз етуде аэробтыє тыныс алу негiзгi мiндеттi атєарады. Бар-
лыє тiрi а¬залар энергия алу тЇрiне єарай екi Їлкен топєа: автотрофтар
мен гетеротрофтар тобына бЈлiнедi.
§ 30. Энергия алмасуыны¦ басєыштары
Достарыңызбен бөлісу: | 
