A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына

48
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II  Б¤ЛIМ
риотип деп аталады. Тiрi а¬заларды¦ кЈпшiлiк тЇрлерiнде карио типтегi 
хро мосомалар саны жµп болады. Бµл Ўрбiр соматикалыє жасушада 
пiшiнi мен Јлшемi бiрдей екi хромосома бар екендiгiмен тЇсiндiрiледi. 
Бµларды¦ бiреуi еркек жЎне екiншiсi µр¬ашы а¬заны¦ хромосомалары 
болып саналады. Пiшiнi жЎне Јлшемi бiрдей жiптерi бар хромосомалар 
гомоло гикалыє  хромосомалар  деп аталады. Соматикалыє жасушаны¦ 
хромосома жиынты¬ында¬ы Ўрбiр хро мо соманы¦ Јз жµбы бар жЎне 
жµп (яки диплоид) деп аталады. Диплоид жиынтыє 2n-мен белгiленедi. 
Жыныстыє жасушалар¬а жµп гомологикалыє хромосомалары‚¦ бiреуi 
¬ана Јтедi, сол Їшiн гаметаны¦ хромосома жиынты¬ы тає (яки гапло-
ид) делiнедi. Жасушаны¦ бЈлiнуi аяєтал¬ан со¦, хромосомалар оралма 
кЇйiнен айырылады, я¬ни жайылады жЎне жа¦адан пайда бол¬ан жас 
жасушаларды¦ ядро ларында хроматин тЇйiршiктерi немесе торлары 
та¬ы кЈрiне бастайды.
Жасуша ядросына тЎн Їшiншi єасиет — ядрошыєты¦ болуы. Ол 
ядро шырынына батып кiрген ты¬ыз денешiктен єµрал¬ан. Ядро-
шыєтар тек бЈлiнбейтiн жасушаларда болады, олар митоз кезiнде 
жойылып кетедi. БЈлiну аяєтал¬ан со¦ та¬ы пайда болады. 
Ядрошыє ядроны¦ тЎуелсiз єµрылысы емес. Ол хромосоманы¦ рибо-
сома РНј (r-РНј)-н жасау¬а жауап беретiн бЈлiмiнi¦ айналасында дЇ-
ниеге келедi. Оны¦ єµрамында  р-РНј молекулалары Јте кЈп кездеседi. 
Бµдан тыс ядрошыєта рибосомалар да єалыптасады жЎне цитоплазма¬а 
Јтедi. СЈйтiп, ядрошыє — єалыптасу дЎрежесi Ўр тЇрлi рибосомалардан 
жЎне р-РНј-ны¦ жиынты¬ынан єµрал¬ан.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Ядрошыє жЎне хроматин дегенiмiз не?
Хромосоманы¦ єµрамы мен єµрылысын жазып бер.
Соматикалыє жЎне жыныстыє жасушаларда хромосомалар саны 
єан дай  болады?
Гомологикалыє хромосомалар деген не?
Кариотип дегенiмiз не?
Бактерия хромосомаларын еске тЇсiр. Эукариот жасуша хромосо-
малардан єалай ерекшеленедi?
Негiзгi бЈлiмдер јµрылысында¬ы Јзiне тЎндiк Химиялыє єµрамы
Мiндеттерi
1. Ядро шырыны
 
2. Хроматин
3. Ядрошыє
1.
2.
Эукариот жасушаны¦ єµрылысын кЈрсет.
Ядроны сипаттап, тЈмендегi кестенi толтыр. 
 

49
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II  Б¤ЛIМ
§­15.­­¤сiмдiк­жасушасыны¦­Јзiне­тЎн­єµрылысы
4-Биология,  9-сынып
¤сiмдiктер  жасушасында  жануарлар  жасушасына  тЎн  барша  орга-
ноидтар: ядро, митохондрия, Гольджи жиынты¬ы,  рибосомалар бар 
(40-беттегi 23-суретке єара). Сонымен єатар оларды¦ єµрылысында 
бiрнеше єаси еттер мен жануар жасушаларынан Јзгешелiктер: 1) едЎуiр 
єалы¦ жасуша єабы ¬ы; 2) арнайы органоидтар — пластидалар бар. 
Бµларда кЇннi¦ жарыє энергиясы есебiнен бейорганикалыє заттардан 
ал¬ашєы органи калыє заттарды¦ пайда болуы iске асады; 3) жаєсы 
дамы¬ан вакуоль єµры лымы бар, ол жасушаны¦ осмотикалыє єасиет-
терiне байланысты.
Жасуша єабы¬ы. ¤сiмдiк жасушасы сыртєы жа¬ынан єалы¦ жасуша 
єабы¬ымен орал¬ан. Жасуша єабы¬ы арєылы Ўрбiр жасуша Јзiнi¦ 
пiшiнiн саєтап єала алады.
Жасуша єабы¬ы полисахаридтерден єµрал¬ан. јабыє арєылы су 
жЎне кiшi молекулалы заттар о¦ай ¬ана Јте алады. Сонымен бiрге 
єабыє бiршама берiк бол¬андыєтан, Јсiмдiкке тЎн єµрылымын саєтап 
тµрады. Ол желдi¦ Ўсерiнен Јсiмдiктердi¦ иiлуiн єамтамасыз етедi, 
бiрає сынып кетуiне жол єоймайды.
Пластидалар — Јсiмдiк жасушаларыны¦ органоидтары. Олар 
бей органикалыє заттардан  кЈмiрсуларды тЇзуге єатысады. Плас-
тидаларды¦ Їш тЇрi бар:
1. Лейкопластар — тЇссiз пластидалар, моносахарид жЎне дисахарид-
терден крахмал жасау¬а єатысады.
2. Хлоропластар — жасыл пигменттер, фотосинтез Їдерiсiн жЇзеге 
асырады.
3. Хромопластар — тЇрлi тЇстi пластидалар. Олар гЇлдер мен же-
мiстерге ре¦ беретiн каротиноидтардан єµрал¬ан.
Пластидалар бiр-бiрiн єоршай орналасады. Оларды¦ єµрамында 
РНј жЎне ДНј болады. КЈбеюi екiге бЈлiну жолымен жЇредi.
КЈптеген Јсiмдiк жасушасында басєа пластидалар да µшырайды. 
Олар єызыл, сары жЎне єыз¬ыш пигменттi болады. КЈптеген гЇлдер, 
жемiстер жЎне кЇз маусымында¬ы жапыраєтарды¦ тЇстерi осы 
пигменттер арєылы пайда болады. ТЇссiз пластидалар¬а крахмал, май, 
аєуыздар єор заттары ретiнде жиналады. Мµндай пластидалар тамырда, 
тЇйiндерде, тамыр жемiстерде, µрыєтарда кЈп µшырайды.
Вакуольдер де Јсiмдiк жасушаларына тЎн органоид болып табылады, 
олар жар¬аєшамен орал¬ан. Олар эндоплазмалыє торды¦ бос жар¬ає-

50
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II  Б¤ЛIМ
шаларыны¦ есебiнен пайда болады. Вакуоль єµрамында Ўр тЇрлi орга-
никалыє єосын дылар мен тµздар кездеседi. Вакуоль шырыны ту¬ыза-
тын осмотикалыє єысым жасуша¬а суды¦ Јтуiн єамтамасыз етедi жЎне 
оны¦ єатты керiлген, я¬ни тургор кЇйiн туындатады Бµл Јсiмдiктердi¦ 
механи калыє Ўсерлерге шыдамдылы¬ын єамтамасыз етедi. 
Бiз Жерде тiршiлiктi¦ єалай бастал¬аны яки ал¬ашєы жасуша єа-
шан пайда бол¬анды¬ы туралы аныє мЎлiметтерге ие емеспiз. Бiрає 
Жерде жЎне оны¦ айналасында¬ы атмосферада сан алуан химиялыє 
жЎне физикалыє Їдерiстер нЎтижесiнде єарапайым органикалыє зат-
тар пайда бол¬анды¬ы туралы болжамдар жасау¬а мЇмкiндiк беретiн 
дЎлелдер Јте кЈп. Бµл єарапайым органикалыє заттарды¦ Јзара Ўсерi 
нЎтижесiнде кЇрделi заттар жЎне олардан тiршiлiк деп атал¬ан єµрылым 
пайда бол¬ан. Сондыєтан тiршiлiктi¦, оны¦ iшiнде жасу шаларды¦ да 
Јзiнi¦ даму тарихы бар. Палеонтология дЎлелдерiне єарай прокариот 
жасушалар бµдан 3,5 млрд. жыл бµрын пайда бол¬ан деп жорамал жа-
салады.
Бiршама кЇрделi єµрылымды эукариот жасушалар прокариоттардан 
келiп шыєєан деп жорамалданады. Бµл жорамалдарды тЇсiндiретiн 
бiрнеше гипотезалар бар.
Симбиоз гипотезасы. Симбиоз — екi жЎне одан кЈп тЇрлердi¦ бiрiгуi. 
Мµнда олар бiр-бiрiмен ынтымаєтастыєта жасайды. Жасушаларда жЎне 
жасуша iшiнде де симбиотикалыє єарым-єатынастар бар. Хлорелла 
деп аталатын жасыл балдырлар кейбiр инфузория кебiсшелерiнi¦ цито-
плазмасында фотосинтез Їдерiсiн жЇргiзiп, «єожасы» бол¬ан жасушаны 
єоректiк заттармен єамтамасыз етедi. 
1.
2.
3.
4.
¤сiмдiк жасушасыны¦ жануар жасушасынан айырмашылы¬ы єан-
дай?
Пластидалар єандай мiндеттердi атєарады?
Жасушаны¦ керiлуiне не себеп болады?
¤сiмдiк жасушасыны¦ єµрылысын сипатта
.
§ 16.  Жасушалар эволюциясы
¤сiмдiк жасушасыны¦ Јзiне тЎн єасиетi  
ТЈмендегi сызба бойынша Јсiмдiк жЎне жануар жасушаларыны¦ 
айырмашылы¬ын аныєта.
жасуша єабы¬ы
пластидалар
вакуоль