ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI

57
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
VI  тарау
 
 
Жасуша єµрамына енетiн органикалыє єоспалар
  § 21.  Биомолекулалар
Тiрi а¬за жасушасыны¦ орташа 20-30%-ын органикалыє єоспалар 
єµрайды. Олар Їлкендi-кiшiлi молекулярлыє салмаєєа ие болады 
да,  биомолекулалар деп аталады. Кiшi молекулалы єарапайым 
органикалыє молекулалар мономерлер деп аталады. КЈп санды 
мономерлер бiр-бiрiмен єосылып, Јте Їлкен молекулаларды єµрайды. 
Олар  макромолекула яки полимерлер деп аталады. Барша тiрi а¬залар 
єµрамында, негiзiнен, тЈрт тЇрлi макромолекулалы органикалыє 
єоспалар: кЈмiрсу, аєуыз, нуклеин єышєылы жЎне липидтер кездеседi. 
Бµларды¦ iшiнен аєуыз, нук леин єышєылы жЎне кЈмiрсулар 
биополимерлер деп аталады. Себебi олар бiр-бiрiне µєсас єµрылымды 
монополимерлерден, я¬ни аминєышєылдардан, нуклеотидтерден жЎне 
моносахаридтерден єµрал¬ан. Липидтер олар¬а кiрмейдi. 
ўрбiр тiрi а¬за жо¬арыда¬ы мономерлер негiзiнде тек Јзiне 
¬ана тЎн биополимерлердi жасай алады. Биополимерлер тiрi а¬за-
ларда Ўр тЇрлi мiндеттер атєарады. Бµларды Їш топєа бЈлу мЇмкiн. 
Бiрiншi топ — єµрылым жасайтын полимерлерден, полисахаридтер 
мен кейбiр аєуыздардан тµрады. Екiншi топ — биологиялыє функ -
цияларды, мЎселен, Јршiткiлiк яки тасымалдау мiндетiн атєа ратын 
биополимерлер, олар¬а негiзiнен аєуыздар кiредi. °шiншi топ — 
аєпарат саєтайтын аєпарат полимерлерi, олар нуклеин єышєыл-
дарынан єµрал¬ан.
Бµларды¦ арасынан е¦ ма¦ыздылары — аєуыз бен нуклеин єыш-
єылы. КЈмiрсу мен липидтер жасушаны энергиямен єамтамасыз ететiн 
биомолекулалар  болып  есептеледi.  Биомолекулаларды¦  єµры лысы    
мен атєаратын єызметiне арнайы тоєталайыє. Олар тiршiлiктi¦ барлыє 
Їдерiстерiнде шешушi мiндеттердi атєарады. 
Сонымен єатар жасушаларда бiрнеше кiшi молекулалы орга-
никалыє элементтер — гормон, пигмент, єант, аминєышєыл, нуклео-
ўр тЇрлi а¬заларда суды¦ Ўр тЇрлi мЈлшерде болуын тЇсiндiр.
Нелiктен барлыє химиялыє єµбылыстарды¦ сулы ортада iске аса-
тынын айт. 
1.
2.

58
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
тид жЎне басєалар кездеседi. ўр тЇрлi типтегi жасушалар сан алуан 
мЈлшердегi органикалыє єоспаларды саєтайды. Мысалы, Јсiмдiк 
жасушаларында кЈмiрсу кЈп болады. Ал жануарларды¦ жасушаларында 
керiсiнше аєуыздар кЈп кездеседi. Жасушаны¦ єай типке тиiстiлiгiне 
єарамай, мµнда¬ы органикалыє элементтер µєсас мiндеттердi атєарады.
Жасушада¬ы органикалыє заттарды¦ iшiнде аєуыздар кЈлемi мен 
ма¦ызы жа¬ынан бiрiншi орында тµрады. Аєуыздар жо¬ары молекулалы 
коллоидтыє єоспа ретiнде аминєышєылдардан єµрал¬ан. Олар 
гидролизденсе, аминєышєылдар¬а ыдырайды. Аєуыздарды¦ элементтiк 
єµрамы кЈмiрсу, сутегi, оттегi, азот жЎне кЇкiрттен тµрады. Оларды¦ 
єµрамында кейде фосфор да кездеседi. Аєуыздарды¦ єµрамында¬ы 
азотты¦ мЈлшерi тµраєты — орта есеппен 68%-ды єµрайды. 
Аєуыз єµрамында¬ы аминєышєылдарды¦ аталуы
Саєиналы (ациклдi)  аминєышєылдар
Саєиналы (циклдi) аминєышєылдар
1. Глицин
8. Лейцин
15. Фенилаланин
2. Аланин
9. Изолейцин
16. Тирозин
3. Серин
10. Треонин
17. Триптофан
4. Цистеин
11. Лизин
18. Гистидин
5. Цистин
12. Аргинин
19. Пролин
6. Метионин
13. Аспарагин єышєылы
20. Оксипролин
7. Валин
14. Глютамин єышєылы
Жо¬арыда¬ы кестеден таби¬и аєуыздарды¦ єµрамында бiр-бiрiнен 
ерекшеленетiн 20 тЇрлi аминєышєылдар кездесетiндiгiн кЈрiп тµрмыз. 
1.
2.
3.
4.
5.
Биомолекулалар деп єандай заттарды айтады?
Мономер деген не? 
Биополимерлерге єандай єоспалар енедi? 
Биополимерлер єандай мiндеттердi атєарады? 
Жасушаларда єандай кiшi органикалыє єоспалар кездеседi?
§ 22.  Аєуыздар. Аминєышєылдар
1.
2.
Тiрi а¬заларда¬ы биополимерлердi¦ топтарын кЈрсетiп бер. 
¤сiмдiк пен жануарды¦ а¬засына тЎн органикалыє єоспаларды 
ата.

59
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
А м и н  є ы ш є ы л дар  пеп т и л  саба ¬ ы 
арєылы Јзара бiрiгедi жЎне полипептид 
тiзбектердi єµрайды. Тiрi а¬заларды¦ 
єµрамында кездесетiн аєуыздар Јте 
кЈп жЎне Ўр тЇрлi, Ўрбiр аєуыз Јзiне 
тЎн амин єышєылдар кезектiлiгiнен 
єµрал¬ан. Аєуыз молекулалары жiп 
секiлдi яки домалає пiшiндерде болады 
(30-сурет).
Аєуыздарды¦ мiндеттерi. Жасушада 
аєуыздар Ўр тЇрлi мiндеттердi атєарады. 
Оларды¦ е¦ ма¦ыздысы — єµрылымдар 
(латынша — єµрылыс) жасау. Аєуыздар 
барлыє органоидтар мен жасуша жар-
¬ає шаларыны¦ єµрылысында єатысады. 
Аєуыздар¬а тЎн ма¦ызды єасиет тердi¦ бiрi — катализатор 
(Јршiткi) мiндетiн атєаруы. Барлыє биологиялыє катализаторлар, 
я¬ни ферменттер аєуыз таби¬атына ие. Оларды¦ бейорганикалыє 
Јршiткiлерден айыр машылы¬ы — химиялыє реакциялар жылдамды¬ын 
он мы¦, тiптi жЇз мы¦ есе арттырады.
Тiрi а¬заларды¦ єоз¬алу єасиетi де єысєаратын аєуыздар єаты-
суымен болады. Бµл аєуыздар жасушалар мен а¬залар¬а байланысты 
барлыє єоз¬алыс тЇрлерiне єатысады.
Аєуыздарды¦ тасымалдыє мiндетi — олар¬а тЎн та¬ы бiр ма¦ызды 
єасиетi. Мысалы, гемоглобин аєуызы оттегiнi дене мЇшелерi мен 
µлпаларына тасымалдау мiндетiн атєарады. Аєуыздар тiрi а¬заларды 
єор¬ау мiндетiн де Јтейдi. А¬за¬а бЈгде элемент яки микроа¬залар 
кiрсе, лейкоциттер, я¬ни ає єан тЇйiршiктерi арнаулы аєуыздарды — 
анти денешiктердi шы¬арады. Олар бЈгде элементтердi (антигендер)  
байлап, оларды зиянсыздандырады. 
Аєуыздар гормон мiндетiн де атєарады. Мысалы, инсулин гор-
моны аєуыз таби¬атына ие, єанда¬ы глюкоза мЈлшерiн реттейдi. 
Жалпы ал¬анда, тiрi а¬залар¬а тЎн барлыє мiндеттердi атєару аєуыз 
молекулалары тара пынан жЇзеге асырылады.
30-сурет.
Гемоглобин аєуызыны‚¦ 
молекуласында¬ы полипептид 
тiзбегiнi¦ орналасу сызбасы.
Fe
Fe