A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына


ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы



жүктеу 3,65 Mb.
Pdf просмотр
бет7/45
Дата25.11.2018
өлшемі3,65 Mb.
#24565
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   45

22
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
єор¬ау, соны¦ iшiнде Јсiмдiктер дЇниесiнi¦ сан алуан дылы¬ын саєтау 
мемлекет жа¬ынан єамєорлыєєа алын¬ан жЎне бiрнеше за¦дар єабыл-
данып, iс-шаралар жасал¬ан.
Эукариоттыє а¬заларды¦ Јзiне тЎн єасиеттерi єандай?
Эукариоттар¬а єандай а¬залар жатады?
¤сiмдiктер  дЇниесiнi¦  басєа  тiрi  а¬залардан  єандай  айырма-
шылы¬ы бар?
¤сiмдiктер дЇниесi єандай топтар¬а бЈлiнедi?
ТЈменгi сатылы Јсiмдiк тер деп єандай єµрылыста¬ы Јсiмдiктердi 
айтамыз?
Жо¬ары сатылы Јсiмдiктердi‚¦ єандай белгiлерi‚ бар?
¤сiмдiктердi¦ таби¬ат пен адам тiршiлiгiндегi рЈлi єандай?
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
1.
2.
3.
¤зi¦ бiлген тЈменгi сатылы Јсiмдiктердi атап Јт.
МЇктер нелiктен жо¬ары сатылы Јсiмдiктерге жататынын дЎлелдеп 
бер.
¤зi¦ жасайтын жердегi жо¬ары сатылы Јсiмдiктердi ата. 
 
11-сурет.
1-ўзiм шырыны; 2-Грейг єыз¬алда¬ы; 3-ає нарцисс; 4-мЎдени Їйе¦кi; 5-ає тал; 6-єара терек; 
7-ає терек; 8-еменн
i¦ жапыра
¬
и мен жем
iсi
 
 1
 2
 3
 4
 7
 6
 5
8
ГЇлдi 
Јсiмдiктер:


23
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
§ 6.  Са¦ырауєµлаєтар дЇниесi
КЈп 
жасуша-
лы пени-
силл
Бiр жасу-
шалы ає 
кЈпiр-
шiк
Са¦ырауєµлає мицелиiнi¦ 
микроскоппен єара¬анда¬ы 
кЈрiнiсi.
12-сурет.
Са¦ырауєµлаєтар пластидалары жоє гетеротрофтыє а¬залар¬а жа-
тады. Олар кЈне а¬залар болып есептеледi. Са¦ырауєµлаєтар паразит 
жЎне сапрофит кЇйiнде тiршiлiк етедi. Сапрофиттер — Јлi органикалыє 
затпен єоректенетiн а¬залар. Кейбiреулерi суда жасайды. Са¦ырау-
єµлаєтарды¦ 100 мы¦¬а жуыє тЇрлерi бар, єµрлыєта Јте ке¦ тара¬ан. 
Олар су балдырларынан хлорофилiнi¦ болмауыi, ал бак териялардан 
ядро¬а ие болуы жа¬ынан ерекшеленiп тµрады. Са¦ырау єµлаєтарды¦ 
вегета тивтiк  денесi  мицеллий  деп аталады, ол айрыєша жiптер, я¬ни 
гифалар  жиынты¬ынан тЇзiлген (12-сурет). Са¦ырауєµлає мицеллиi 
єоректiк заттарды бЇкiл денесiмен сорып алады. Мицеллийде спора 
жасайтын мЇшелер пайда болады. 
КЈбеюi вегетативтiк, жыныстыє жЎне 
жы ныссыз жолдармен жЇзеге асады.
Вегетативтiк кЈ  бею — бЇршiк-
тену немесе ми целлидi¦ бЈлiк терге 
бЈлi  нуi арєылы, ал жыныссыз кЈ-
бе ю Ўр тЇрлi спо ра ларды¦ пайда бо-
луы арєылы жЇр ген. ТЈменгi саты-
лы  са¦ырауєµлає тар ды¦  жыныс тыє 
кЈбеюi су бал дыр ла ры на  µє сайды,  ал 
жо¬ары сатылы са ¦ырау єµлаєтарда ар-
найы жыныс тыє мЇшелердi¦ єосылуы, 
бiр жасуша Јнiмiнi¦ екiншiсiне кЈшiп 
Јтуi жЎне ядроларды¦ жµп-жµбымен 
єосылуы сияєты кЈрi нiстерде жЇзеге 
асады. Мицел лидi¦ єµрылысы мен кЈ-
бею тЎсiлiне єарай са¦ырауєµлаєтар тЈменгi сатылы са¦ырауєµлаєтар 
жЎне жо¬ары сатылы са¦ырауєµлаєтар болып екiге бЈлiнедi.
 ТЈменгi сатылы са¦ырауєµлаєтар мицеллиiнде кедергiлер бол-
майды, жыныстыє кЈбею де су балдырларында¬ыдай болады. Жо¬ары 
сатылы са¦ырауєµлаєтар мицеллиi тосєауылды, я¬ни  кЈп жасушалы 
болады (24-беттегi 13-сурет).
Ашытєы са¦ырауєµла¬ы — на¬ыз Јз мицеллиiне ие емес, денесi 
бЈлек-бЈлек жасушалардан єµралады. Жасушасы бiр ядролы, сопаєша 
пiшiнде болады. Бµл са¦ырауєµлає бЇршiктену арєылы кЈбейедi. БЇр-
шiктену нЎтижесiнде пайда бол¬ан жас жасушалар Їзiлмей тµрып тiзбек 


24
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
жасайды (14-сурет). Олар єантты ортада тiршiлiк етедi. Ашытєы са¦ы-
рау єµлаєтары єызметiнi¦ нЎтижесiнде єант спирт пен кЈмiрєышєыл 
газына ыдырайды. Бµл єµбылыс сыра мен  шарап Јндiрiсiнде жЎне 
наубайшылыєта айрыєша ма¦ызды. Спирттi ашытєанда бЈлiнiп 
шыєєан энергия ашыт єыларды¦ пайда болуы Їшiн аса єажет. Наубай-
шылыєта єамыр¬а ашытєы єосып араластыр¬анда бЈлiнiп шы¬атын 
кЈмiрєышєыл  газы єамырды¦ кЈтерiлуiн, я¬ни же¦iл де кеуектi бо-
луын єамтамасыз етедi.
јозыєµйрыє са¦ырауєµла¬ыны¦ таби¬атта кЈбiрек тарал¬ан тЇрi єал-
паєшалы єозыєµйрыєтар болып саналады. Оны¦ iшi бос, жемiс денесi 
10—15 см, аяєша мен єалпаєшадан єµрал¬ан (15-сурет). јозы єµйрыє 
єарашiрiгi мол топыраєтарда сапрофит кЇйiнде тiршiлiк етедi. Топы-
рає астында¬ы кЈп жылдыє мицеллиi жаз маусымында єор ретiнде 
єоректiк заттарды жинап, кЇз маусымынан бастап жемiс дене шiктерi 
єалыптаса бастайды.
Ашытєы са¦ырау-
єµла¬ыны¦ кЈбеюi.
јозыєµйрыє 
са¦ырауєµла¬ы.
14-сурет.
15-сурет.
Споралар
Мицелий
Аяєшасы
јалпаєша
 
јалпаєшалы са¦ырауєµлаєты¦ єµрылысы.
13-сурет.


25
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
ДЎндi Јсiмдiк жапыра¬ында¬ы 
тотыєтырыл¬ан са¦ырауєµлає.
16-сурет.
Олар келесi жылы кЈктемде жетiлiп, топырає бетiне шы¬ады да, 
спо раларын шашады. Споралар єалпаєшаны¦ Їстi¦гi бЇрмелi жа¬ында, 
я¬ни бЇрмелердегi са¦ылауларда пайда болады. јозыєµйрыє кЎдiмгi же-
уге болатын са¦ырауєµлаєтар тобына жатады. Жеуге болатын са¦ырау-
єµлає тар¬а ає са¦ырауєµлає, єо¦ыр са¦ырауєµлає жЎне та¬ы басєа 
са¦ырауєµлаєтар жатады. Олар аєуыз¬а бай, сонымен бiрге єµрамында 
майлар, минералдыє заттар, ал микроэлементтерден: темiр, кальций, 
мырыш жЎне та¬ы басєалар бар.
Паразит са¦ырауєµлаєтар. Са¦ырауєµлаєтарды¦ iшiнде паразит 
тЇр лерi де Јте кЈп. Олар Јсiмдiктерде, жануарлар мен адамдарда тЇрлi 
аурулар ту¬ызады. ўсiресе паразит са¦ырауєµлаєтар ауыл жЎне орман 
шаруашы лы¬ына Їлкен зиян келтiредi.
Зе¦ са¦ырауєµла¬ы кЇрделi жетiлу кезе¦iмен, я¬ни ЎртЇрлi спора-
лар¬а жЎне аралыє “єожасына” ие болуымен ерекшеленiп тµрады.
КЈктемде зе¦ са¦ырауєµла¬ы аралыє “єожасы” болып саналатын 
бЈрiєараєат Јсiмдiгiнде Јсiп-дамуды бастайды. Ал содан со¦ бидай 
Јсiмдiгiнде тiршiлiгiн жал¬астырады. БЇкiл жаз бойы паразит са¦ы-
рауєµлає сар¬ыш-єызыл (тот басєан) ре¦дегi спораларды тЇзедi. Олар 
бидай Јсiм дiгiнi¦ сабаєтары мен жапыраєтарына зиян келтiредi (16-су-
рет). Саба¬ы мен жапыраєтарында¬ы даєтар спораларда¬ы пигменттерге 
байланысты, олар  темiрдегi тотыєєан даєєа µєсап тµрады. Сондыєтан 
мµны  зе¦ са¦ырауєµла¬ы деп атайды. Зиян кЈрген Јсiмдiк масаєсыз, 
яки дЎнде рiнi¦ iшi бос болып калады. Паразит са¦ырау єµлаєтар¬а 
єарсы кЇрес жЇргiзу де о¦ай емес, себебi оларды¦ же¦iл спо ралары 
соєєан желдi¦ кЈмегiмен жайылып, Їлкен ауданда¬ы егiстiк терге 
зиян келтiредi. Зе¦ са¦ырауєµлаєтарына єарсы кЇресудi¦ е¦ тиiмдi 
тЎсiлi — осы са¦ырау єµлає тар¬а шыдамды жа¦а бидай тЇрлерiн табу 
болып саналады.
Вертицилл.  Ає сабає — оны¦ спо ра жасаушы Јсiндiлерi саєина 
тЎрiздi сабаєтал¬ан. Бµл са¦ырауєµлає Ўр тЇрлi Јсiмдiктердi¦   µлпала-
рында паразит кЇйiнде тiршiлiк етедi. Са¦ырауєµлає Јсiмдiктердi Јзi-
не тЎн «вилт» немесе «вертициллїз» 
деп атал¬ан солу ауруына шалдыє-
тырады. Ауруды¦ негiзгi белгiсi: жа-
пырає  жа сушаларында  созыл¬ыш тыє 
жа¬да йыны¦ жойылуы болады да, е¦ 
алдымен оларда сар¬ыш-єо¦ыр тЇстi, 
ал содан со¦ єо¦ыр тЇстi даєтар пай-


жүктеу 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   45




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау