ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы

18
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
алєаптардан, шал шыє су лардан, Ўуiздер 
мен кЈлдерден кез дестiруге болады.
Носток — топ болып тiршi лiк ететiн 
балдырлар, олар жа¦ ¬ає немесе алхоры 
жемiсiнi¦  Їл кен дi гiндей,  жабысєає  єа-
быє пен єаптал ¬ан. Бµл топта¬ы шар 
тЎ рiздес  жасуша лар  мар жан  сияє ты,  Ўр 
тЇрлi бµрал ¬ан, жiп тЎрiздес кЈрiнiстерде 
орналасады. Носток тобы кЈбiнесе таулы 
аудандарда, бµлає, сай жЎне арыєтарда 
ке¦ тарал¬ан (8-сурет).
Сыртєы кЈрiнiсi жа¬ынан єара пайым 
кЈк жа сыл балдырлар сыртєы орта ны¦ 
єолай сыз жайларына бе йiмделгiш келедi. 
Сондыєтан да олар ды тµщы жЎне ащы 
сулардан, топырає бетiнен жЎне єайнар 
бµлаєтардан кездестiруге болады.
Орталыє Азия шЈлдерiнде кЈк жа-
сыл балдырлар топыраєты¦ пайда болу 
Їдерiсiне єатысады. Олар атмо сферада¬ы 
еркiн азотты игередi жЎне топыраєты азотпен байытады. Жапония мен 
јытайда ностокты¦ кейбiр тЇрлерi єорек ретiнде єолда нылады.
1.
2.
3.
4.
Азыє-тЇлiк Јнiмдерiн бактериялар Ўсерiнен єалай саєтау¬а 
болатынын аныєта.
Бактериялар арєылы єандай аурулар келiп шы¬уы мЇмкiн екенiн 
бiлiп ал.
Бактериялар арєылы пайда болатын аурулар¬а єарсы єандай кЇрес 
шаралары єолданылатынын тЇсiндiр.
Ауыл шаруашылы¬ы Јсiмдiктерiн Јсiруде бактерияларды¦ 
атєаратын рЈлi жа йында реферат жаз.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Бактерияларды¦ єµрылысында Јзiне тЎн єандай ерекшелiктер бар?
Бактериялар єандай жолдармен кЈбейедi?
јолайсыз жа¬дайларда бактерияларда єандай Јзгерiстер байєалады?
Бактерияларды¦ адамзат тiршiлiгiнде єандай ма¦ызы бар?
КЈк жасыл балдырлар жасушасыны¦ єµрылысы єандай?
КЈк жасыл балдырларды¦ адам Јмiрiндегi жЎне таби¬атта¬ы 
ма¦ызы єандай?
A    сыртєы кЈрiнiсi; 
Б    талломны¦ Їлкейтiлген 
     бiр бЈлiгi.
8-сурет.
 
Носток.
A
Б

19
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
Эукариоттар
Эукариоттар — на¬ыз ядро мембранасына ие бол¬ан ядролы а¬за. 
Ядрода¬ы тµєым єуалау материалы хромосомаларда орналасєан. Жы-
ныстыє жолмен кЈбейедi, кейде µрыєтанбай да кЈбеюi (парте ногенез) 
мЇмкiн. Жасуша ортасы мен митотикалыє орта жiбi бар. Жасушаны¦ 
бЈлiнуi митоз жолымен жЇредi, пластидалар мен мито хондриялар¬а ие, 
сондай-ає жаєсы дамы¬ан эндоплазмалыє тор пайда болады. Талшыє-
тары кЇрделi єµрылысты. Атмосферада¬ы еркiн азот ты игермейдi. Не-
гiзiнен аэробтар, оны¦ кейбiр тЇрлерi ¬ана екiншi анаэробтар болып 
есептеледi. јоректенуi сi¦у жолымен автотрофты Ўрi голозой. Ас єоры-
т а  тын  вакуольдерi  бар.
Эукариоттар¬а Јсiмдiктер, са¦ырауєµлаєтар мен жануарлар дЇни-
есi енедi. Са¦ырауєµлаєтар мен жануарларды¦ Јсiмдiктерден айыр-
машылы¬ы сол — олар гетеротрофтыє Ўдiспен єоректенедi.
јазiргi кезде Јсiмдiктер екi тЇрлi: тЈменгi сатылы Јсiмдiктер жЎне 
жо¬ары сатылы Јсiмдiктер болып зерттеледi.
1. ТЈменгi сатылы Јсiмдiктер органикалыє Ўлемнi¦ бастапєы са ты -
ларында пайда бол¬ан. Олар сулы ортада яки  ыл¬алды жерлерде Јсуге 
бейiмделген, эволюциялыє даму барысында жаєсы жетiлмеген, єазiргi 
кЇнге дейiн кейбiреулерi єарапайым єµры лысын саєтап єал¬ан. ТЈменгi 
сатылы Јсiмдiктер бiр жасушалы, топ єµрайтын кЈп жа сушалы а¬за-
лар болып саналады, денелерi µлпалар¬а жЎне мЇшелерге бЈлiнбеген. 
Сондыєтан оларды¦ денесiн гаттана яки таллом деп атайды (20-беттегi 
9-сурет).
Бiр жасушалы Јсiмдiктерде тiрi а¬за¬а тЎн барлыє тiршiлiк єасиет-
терi бiр жасушада iске асады. Топтасєан жа¬дайларда тiршiлiк ететiн 
Јсiмдiктер бiр жЎне кЈп жасушалылар арасында тµратын а¬залар болып 
саналады. Мµндай а¬залар кейбiр жасушалар тобынан єµрал¬ан, Јз дер-
бестiгiн саєта¬ан кЇйде тiршiлiк ету тара пынан бiр-бiрiмен бай ла нысты 
екендiгi байєалады. Ал кЈп жасушалы  тЈменгi сатылы Јсiм дiктерде 
жасушалар арасында¬ы тiршiлiк мiндеттерi Јзара бЈлiнедi.
2. Жо¬ары сатылы Јсiмдiктердi эволюциялыє даму жа¬ынан бiршама 
жастау деуге болады.
§­5.­¤сiмдiктер­дЇниесi

20
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
КЈптеген жо¬ары сатылы Јсiмдiктерде сабає, жапырає жЎне тамыр 
сияєты вегетативтi мЇшелер дамы¬ан, сонымен бiрге µлпалар¬а бЈлiнуi 
де баєыла нады. Олар сабає жапыраєты Јсiмдiктер деп аталады (10-су-
рет). КЈп жасушалы Јсiмдiктердi¦ денесi тiршiлiктi¦ тЇрлi мiндеттерiн 
атєаратын бiрнеше тЇрдегi жасушалардан єµрал¬ан. Жасушалары-
ны¦ бiр-бiрiнен пiшiнi мен єµрылысы жа¬ынан айырмашылы¬ы бар. 
Жасуша ларды¦ жетiлуi мен бейiмделуi арєылы оларда барлыє тiршiлiк 
єµбылыстары, я¬ни єоректену, тыныс алу, Јсу, кЈбею жЎне та¬ы басєа-
лар жЇзеге асады.
 
КЈп жасушалы кЈк жасыл балдырлар — тЈменгi сатылы Јсiмдiктер.
9-сурет.
    
Улотрикс
јабыє
Хроматофор
Цитоплазма
Ядро
Жалпы кЈрiнiсi
°лкейтiлген
кЈрiнiсi
јабыє
Хроматофор
Ядро
Нителла
Ульва
Спирогира

21
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
ГЇлдемейтiн жо¬ары 
сатылы Јсiмдiктер.
10-сурет.
Ша¦жапырає
Мамонт     
а¬ашы
Плаун
МЇк
¤сiмдiктердi¦­ таби¬ат­ пен­ адам­ тiршiлiгiндегi­ ма¦ызы.­ ¤сiмдiктер 
єабаты биосферада тiршiлiктi басєаруда ма¦ызды рЈл ойнайды. Ол 
жердi¦ газ алмасуына, су тепе-те¦дiгiне, ауа райына Ўсер етедi, топы-
раєты¦ пайда болуына єаты сады. Оны кЇйреуден саєтайды. Жануарлар 
дЇниесiнi¦ тiршiлiгiн белгiлеп бередi. ¤сiмдiк биологиялыє ортада¬ы 
заттарды¦ айналымында, я¬ни атмосфера — топырає — тiрi  а¬за  жЇйесiне 
белсене єатысады. ¤сiмдiктер єорша¬ан ортаны¦ тазалы¬ын саєтауда 
ма¦ызды. Бiрає Јсiмдiктер айналаны¦ ластануынан зиян шегедi. Ол 
Їшiн Јсiм дiктердi уландыратын заттардан саєтауды¦ iс-шара ларын 
жЇзеге асыру керек.
¤сiмдiктер дЇниесi Ўр тЇрлi шикiзаттарды¦ (азыє-тЇлiк, жем-шЈп, 
дЎрi-дЎрмек, єµрылыс материалдары жЎне т.б.) єайнар кЈзi болып есеп-
теледi. Адамзат ежелден жабайы Јсiмдiктердi Јзiнi¦ єажетiн єана¬ат-
тандыру Їшiн пайдаланып келген. НЎтижеде таби¬и Јсiмдiктер єабаты 
бµзыл¬ан, ал пайдалы Јсiмдiктердi¦ єоры азайып кеткен (22-беттегi 
11-сурет).
јазiргi дЎуiрдегi е¦ Їлкен дiлгiрлiктердi¦ бiрi — таби¬атты єор¬ау 
жЎне оны¦ ресурстарын тиiмдi пайдалану болып саналады. Осы дiлгiр-
лiк кейбiр мемлекеттер аума¬ында ¬ана емес, барлыє мемлекеттер ара-
сында шешiлуi керек. Егемендi ¤збекстан Республикасында таби¬атты