A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына


ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы



жүктеу 3,65 Mb.
Pdf просмотр
бет9/45
Дата25.11.2018
өлшемі3,65 Mb.
#24565
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   45

29
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Са¦ырауєµлаєтарды¦ Јзiне тЎн єандай єасиеттерi бар?
Гифа, мицеллий жЎне жемiстi денешiктер дегенiмiз не?
Са¦ырауєµлаєтар єандай Ўдiстермен кЈбейедi?
ТЈмен жЎне жо¬ары сатылы са¦ырауєµлаєтарды¦ бiр-бiрiнен айыр-
машылы¬ы єандай?
Тiршiлiкте ашытєы са¦ырауєµлаєтарын пайдалану єандай єµбы-
лысєа негiзделген?
јозыєµйрыє са¦ырауєµла¬ыны¦ даму кезе¦i єалай Јтедi?
Паразит са¦ырауєµлаєтарды¦ Јзiне тЎн єасиеттерi нелерден єµра лады?
јыналарды єандай а¬за деп есептеуге болады?
Селбестiк (симбиоз) тiршiлiк етудi¦ ма¦ызы єандай?
јыналар єандай жа¬дайларда тарал¬ан?
1.
2.
3.
ТЈмендегi кестенi толтыр:
¤зi¦ жасап тµр¬ан жерде єандай єыналар Јседi? Оларды 
сипатта жЎне суретiн сал.
јыналарды атмосфера ауасыны‚¦ ластану дЎрежесiн аныєтауда  
пайдалану¬а бола ма?
Са¦ырауєµлає
¤сiмдiктер
Жануарлар
µєсасты¬ы
Жасушаны¦ єµрылысы
јоректенуi
КЈбеюi
айырмашылы¬ы
µєсасты¬ы
айырмашылы¬ы
§ 7.  Жануарлар дЇниесi
Жануарларды¦ єµрылысы, тiршiлiгi, сан алуанды¬ы, жеке жЎне та-
рихи дамуы, Жер бетiнде таралуы сияєты за¦дылыєтармен єызыєты 
зоология пЎнiнде танысєансы¦. 
Жануарлар мен Јсiмдiктер жалпы шы¬у тегi ортає тiрi а¬залар бо-
лып есептеледi. Мµны¦ дЎлелi ретiнде оларды¦ єµрылысы мен тiршiлi-
гiндегi бiрнеше µєсастыєтарды кЈрсетуге болады. 
Жануарлар Јсiмдiктер мен са¦ырауєµлаєтар¬а µєсас жасушалы єµры-
лысєа ие. Химиялыє єµрамы мен басєа кЈптеген єасиеттерiнде (зат 
алмасуы, тµєым єуалаушылы¬ы  мен Јзгергiштiгi, єоздыр¬ышты¬ы) 
жалпы µєсастыє бар. Сонымен бiрге жануарларды¦ Јсiмдiктерден ерек-
шеленiп тµратын бiрнеше єасиеттерi де мЎлiм. Оларды¦ е¦ негiзгi айы-
рмашылы¬ы — єоректенуiнде. КЈптеген Јсiмдiктер автотрофты а¬залар 
болып есептеледi. Ал жануарлар гетеротрофтылар¬а жатады. Кейбiр жа-
нуарлар жылдам єоз¬алу єасиетiмен де ерекшеленедi. Ал Јсiмдiктердi¦ 


30
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
єимылы кЈзге тЇспейдi. Жануарлар жасушасында Јсiмдiктердегi сияєты 
целлюлозалы єабыє пен вакуольдер жоє. Осы єасиеттi¦ Јзiн де барлыє 
жануарлар¬а тиiстi деуге болмайды. ¤сiмдiктер мен жануарлар арасын-
да¬ы салыс тырмалы айырмашылыєтар оларды¦ ата-тегi бiр екендiгiн 
бiлдiредi. Жануарларды¦ таби ¬атта¬ы ма¦ызын Јсiмдiктер тiршiлiгiнен 
кЈру ге болады. ГЇлдi Јсiмдiк  тердi¦ тоза¦дануында немесе µрыєтар мен 
жемiс тердi¦ таралуында жа нуарлар Їлкен рЈл ойнайды. Жануарлар Ўр 
тЇрлi єоректену тiзбектерi єµрамына єатысады, Јсiмдiктермен єорек-
тенетiн тЇрлер басєа жыртєыш жануарлар Їшiн єорек ретiнде єызмет 
атєарады. 
Жануарлар топыраєты¦ пайда болу барысында да ма¦ызды. Жа-
уынєµрттар, єµмырсєалар мен басєа майда жЎндiктер топырає 
єµрылысыны¦ єалыптасуына, оны¦ єµнарлылы¬ын арттыру¬а, топы-
раєты¦  сумен  жЎне  ауамен  єамтамасыз  етiлуiне  єатысады.  ¤сiмдiк 
єалды¬ын жЎне жануар Јлекселерiн ыдыра татын а¬заларды¦ ерекше 
санитарлыє ма¦ызы бар. Суда тiршiлiк ететiн кЈптеген жануарлар суды 
тазалайтын — биосЇзгi а¬залар болып саналады.
Жабайы жЎне Їй жануарлары адамды Ўр тЇрлi азыє-тЇлiк Јнiм-
дерiмен єамтамасыз етуде єажеттi шикiзат болып есептеледi. Жабайы 
жануар ларды¦ тЇрлерi Їй жануарларыны¦ тµєымдарын жаєсарту Їшiн 
єызмет ететiн генофондты саєтайды. КЈптеген жыртєыш жануарлар 
ауыл жЎне орман шаруашылыєтарында тЇрлi зиянды жЎндiктердi 
жоюда Їлкен рЈл ойнайды. Бiрає жануарларды¦ кейбiреулерi зиянды. 
МЎселен, Јсiмдiк зиян кестерi ауыл шаруашылы¬ына Їлкен зиян кел-
тiредi: олар азыє-тЇлiк Јнiмдерi єорларын кемiредi, жЇннен, терiден, 
а¬аштан дайындал¬ан материал дарды жарамсыз етедi. КЈп теген жануар-
ларды¦ тЇрлерi єауiптi ауруларды (безгек, єышыма жЎне басєалар) 
єоздыр¬ыштар жЎне таратєыштар (шыбындар, бЇргелер жЎне басєалар) 
ретiнде єатысады. Жануарлар дЇниесi екiге бЈлiнедi: 
1. Бiр жасушалылар; 2. КЈп жасушалылар. 
КЈп жасушалыларды¦ желiлiлер (хордалылар) типiнен басєа бар-
лыє типтердi¦ Јкiлдерi омыртєасыз жануарлар болып есептеледi. Бiр 
жасушалылар таби¬атта ке¦ тарал¬ан. КЈптеген єарапайым жануарлар 
те¦iздерде, тµщы су єоймаларында, ыл¬алды топыраєтарда жЎне басєа 
а¬заларда тiршiлiк етуге бейiмделген. ўдетте єарапайым жа нуарлар Јте 
µєсас болады. Денесi цитоплазмадан жЎне бiр яки бiр неше ядродан 
єµрал¬ан. Цитоплазманы¦ сырты жµєа мембранамен орал ¬ан (19-сурет). 
КЈп жасушалы жануарларда тiр шiлiк єµбылыстары арнайы мЇшелер-


31
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
1.
2.
3.
4.
Жануарлар басєа тiрi а¬залардан єандай єасиеттерiмен ерек-
шеленедi?
Жануарларды¦ таби¬атта¬ы рЈлi єандай?
Жануарларды¦ адам тiршiлiгiнде єандай ма¦ызы жЎне зияны бар?
Жануарлар дЇниесi неше топєа бЈлiнедi?
јарапайым жануарлардан эвглена жЎне инфузория кебiсшелерiнде 
таксис єµбылысыны¦ о¦ды жЎне керi кЈрiнiстерiн тЎжiрибе жЇзiнде 
кЈрсетiп бер.
ТЈмендегi кестенi толтыр

1.
2.
Амїба
¤згергiш 
вакуоль
 
јарапайым жануарлар.
Кебiсше
19-сурет.
де,  µлпа ларда  жЎне  жасу ша лар да  жЇзеге 
асы  рылса,  єара пайым  жануарларда  жа су-
шалар да¬ы  органоидтар ар єылы жЇредi. 
Олар жасанды аяєтар, талшыє тар немесе 
кiр пiкшелер  кЈме гiмен  єоз ¬алады.  КЈп-
теген  єа рапайым  жа нуар лар  органи калыє 
заттар мен  єорек  тенедi. 
Ал  автотрофтар  фотосинтез  жолы  мен 
єоректенедi.  јара пайым  жануар ларды¦ 
жасу шасы бЈлiну, жыныссыз жЎне жы-
ныстыє жол дармен кЈбейедi. Сыртєы 
орта  ны¦  Ўр  тЇрлi  Ўсе рiне  єа ра  пайым 
жа  нуар  ларды¦  беретiн  жауап  реакциясы 
не гiзiнен єоз¬алу арєылы жЇзеге асы ры-
лады, бµл таксис деп ата лады. јара пайым 
жануар ларды¦  ма ¦ыз  ды  биоло гиялыє 
єа сиет  терiнi¦  бiрi  —  єо лайсыз  жа¬дай¬а 
тЇсiп  єал ¬анда  циста жасауында. 
КЈп жасушалы жануарлар ды¦ денесi 
єµрылысы Ўр тЇрлi жЎне сан алуан мiн-
деттердi атєаратын сансыз жасу шалардан 
єµрал¬ан. Олар Јз дер бестiгiнен айырылып, жалпы а¬заны¦ кейбiр 
єµрамдыє бЈлiктерi ретiнде єызмет атєарады. КЈп жасу шалылар кЇр-
делi жеке дамуымен сипатталады. ёрыєтан¬ан жµмыртєа жасушадан 
(партено генезде µрыєтанба¬ан жµмыртєа жасушасынан) жетiлген а¬за 
єалыптасады. Мµнда µрыєтан¬ан жµмыртєа майдаланып, пайда бол¬ан 
жасушаларды¦ бЈлiнуi нЎтижесiнде µрыєтан¬ан єабаттар жЎне бастап-
єы мЇшелер єалыптасады (iv бЈлiмге єара).


жүктеу 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   45




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау