А. И. Хасанова Әлеуметтік экология және тұрақты даму

1 Денсаулыққа анықтама берініз

2 Адамдардың денсаулығы неменеге байланысты?

3 Адам денсаулығы деген не?

4 Қоғам денсаулығы деген не?

5 Денсаулық денгейлері деген не?

6.Аллергия , аллергенді заттар деген не?

7 Тақырып: Табиғи ортаның қазіргі жағдайы

Мақсаты: Ғаламдықэкологиялық проблемаларының негізі құраушыларың аңықтау.

Жоспар:

1. Атмосфераның қасиеттері және оның адамға әсері

2. « Парниктік» немесе «жылулық» эффект мәселесі

3. Озон мәселесі

4 Қышқылдық жауын –шашындар мәселесі

5 Адамзат және топырақ мәселесі

Атмосфераның маңызды қасиеттеріне оның жылдам араласуы мен үлкен ара қашықтыққа орын ауыстыруы, басқа сфералармен ,әсіресе мұхитпен байланысы жатады.

Ерте кезден –ақ ауаның ластануына қарсы шаралар қолға алына бастаған. 19 ғасырда Англияда ірі қалаларда,Лондонда көмірді отын ретінде пайдалануға шектеу қойды. Адам ауаның құрамына кіретін негізгі химиялық элементтер – азот пен оттегінің концентрациясына елеулі әсер етпейді. Бұл газдардың концентрациясының өзгермеуі олардың концентрациясының жоғары болуына байланысты. Адамның атмосфераға әсерінің байқалуы, оның биосфералық процестерге белсенді түрде араласа бастауынан, ормандарды жою, жерді жырту, эрозия, құрғату, суару, қалалар мен өндіріс орындарын және т.б салу нәтижесінде басталды.

Атмосфераға шығарылатын химиялық заттардың ішінде бірінші орында көмірқышқыл газы тұр. Бұл қосылыс ұзақ өмір сүреді және атмосферада жиналуға қабілетті.

Көміртегі оксидінің көп мөлшері өте қауіпті бірақ ол тұрақсыз.

Химиялық белсенділігінің жоғары және тұрақты көп мөлшерде 150-200 млн т шығарылуына байланысты күкірт диоксиді немесе күкіртті ангидридтің қауіптілігі зор. Оның сумен қосылыстары адам мен жануардың тыныс алу жолдарын тітіркендіріп ,зақымдайды. Ұзақ уақытқа созылған улану қан айналымының бұзылуы мен өлімге әкеліп соқтыруы мүмкін.

Күкіртті газ әсіресе өсімдіктер үшін қауіпті. Олар адам мен жануарларға қарағанда бұл газға өте сезімтал.

Күкіртті ангидридтен басқа атмосфераға күкірттің басқа да зиянды қосылыстары келіп түседі. Оларға күкіртсутек жатады. Бұл газдың жоғары концентрацияларымен улану өкпенің ісуіне, тыныс алу параличне және өлімге әкеліп соқтырады. Табиғатта ол көбінесе су қоймаларда, шайынды суларда, ақуыздардың бактериалды ластану өнімі ретінде минералдық бұлақтарда кездкседі.

Күкірт пен оның қосылыстары атмосфераға табиғи және антропогенді әсер нәтижесінде шығарылады.

Күкірт пен оның қосылыстарының атмосфераға табиғи жолмен шығарылуының 3 негізгі көзі бар. Атмосфераға антропогенді күкірттің келіп түсуі отынды жағумен байланысты.

Атмосфераның басқа ластаушыларының ішінен азот тотықтарының, көмірсулардың, бинзо пирен, хлор, фтор және басқа қосылыстардың маңызы зор. Бұлардың көпшілігі жылу балансының өзгеруі немесе озонның бұзылуы арқылы әсер етеді.

2.Парниктік газдардың әсерінен жылулық баланстың өзгеруі нәтижесінде мүмкін болатын жер шарының температурасының ғаламдық артуын – парниктік эффект деп атайды. Негізгі парниктік газ көмірқышқыл газы болып табылады. Көмірқышқыл газының парниктік эффектіге қосатын үлесі әр түрлі мәліметтер бойынша 50%-дан 65%- ға дейін жетеді. Басқа парниктік газдарға метан, фреон, азот оксидтері, озон және т.б. газдар жатады.

Жер бетіне негізінен жылулық жылулық емес, көрінетін сәулелер ағыны түседі . Бұл сәулелер парниктік газдар арқылы өзгермей өтеді.

Мәліметтер бойынша парниктік газдардың әсерінен соңғы жүз жылдықта Жердің орташа жылдық температурасы 0-0,3 С ға артқан. Атмосфердағы парниктік газдардың мөлшерінің екі еселенуі ХХ1 ғасырдаың екінші жартысында болуы мүмкін. Бұл ғасырда планетаеың орташа жылдық температурасы 1-3,5 С ға артуына әкеледі.

Көмірқышқыл газының атмосфераға түсуінің негізгі техногенді көзі – органикалық отынды жандыру болып табылады. Қазір тек жылу энергетикасынан атмосфераға шамамен жылына бір адамға 1 т көміртегі немесе Жер шарына жылына 6 млрд т бөлініп шығады.

Атмосферадағы көміртегінің мөлшерін кемітетін негізгі факторлар фотосинтез бен мұхиттң сіңіруі болып табылады.

Мұхит адам қызметінің нәтижесінде түзілген көмірқышқыл газының 50%-ын сіңіреді. Соңғы кездегі зерттеулер бойынша техногенді процестермен қатар, парниктік газдарды шығару көзі экожүйелердің өзі болып табылатынын көрсетті. Осыған юайланысты парниктік эффекті мәселесін шешу көбінесе табиғи-экожүйелік деңгейде қойылып отыр.

3 Атмосфераның озон мәселесіеің адам қызметіне қатысты өзара байланысты 2аспектісі бар : жоғары қабаттағы бұзылу, және жер маңы кеңістігіндегі конйентрациясының артуы .

Озон қабаты полюстерде 9-30 км, экваторда - 18-32 км. биіктікте орналасқан .Ондағы озонның концентрациясы 0,01-0,06 мг/м. Егер қабаттағы озонды таза күйде бөліп алса, оның қалыңдығы 5-3 мм құрайды . Озонның мөлшері сантиметрмен немесе Дипсон бірлігімен есептеледі.

Атмосфераның жоғары қабатындағы озон оттегі молекулаларының ультракүлгін сәулелер әсерінен ыдырауы нәтижесінде түзіледі . Бос оттегінің оттегі молекуласына қосылуынан озон түзіледі .Бір уақытта озон молекулаларының ыдырап , оттегіне айналу процесі жүреді . Реакция жүруінің шарты ультракүлгін сәулелерінің болуы және олардың инфрақызыл жылулық сәулелерге айналуы болып табылады.

Соңғы жылдары атмосфераның жоғары қабаттарындағы озон мөлшерінің кемуі байқалуда. Солтүстік жарты шардың орталық және жоғары ендіктерінде бұл кему 3% құраған .Мәліметтер бойынша озонның 1% ға кемуі терінің қатерлі ісігімен ауру деңгейін 5-7%-ға арттыруы мүмкін.

Озонның ең көп мөлшері Антарктидаүстінде жойылған . Мұнда соңғы 30 жылда озон мөлшері 40-50% кеміген . Озонның концентрациясының кемуі нәтижесінде түзілген кеңістікті « озон тесіктері» деп атайды. « Тесіктің » көлемі жылына 4% артып отыр. Сонымен қатар «көшіп жүрнтін тесіктер» пайда болуда . олар алғаш рет осы ғасырдың 80 жылдары байқалған .

Қазіргі кездегі озон қабатын бұзатын негізгі антропогенді фактор фреондар болып есептеледі.Озон қабаты интенсивті түрде көктемде бұзыла бастайды. Себебі қыстағы төмен температура мен бұлттылықтың артуы фреондардың құрамындағы хлордың бөлініп шығуына әкеледі. Озон қабатының бұзылуының тағы бір себебі ретінде атмосфераға оттегін бөліп шығаратын негізгі фактор ретінде ормандардың жойылуы аталады.

Сонымен қатар ,Антарктиданың үстінде озонның тарылуына әкелетін жоғары қарай бағытталған жерлердің болуы туралы да пікірлер бар .

Атмосфераның төменгі қабаттарында озон күшті антитоксикант және бактерисцид болып табылады. Ол жағымсыз иістерді ,кейбір концерогенді заттарды бұзуға қабілетті.Бірақ жоғары концентрацияда озон күшті у болып табылады. Адамда ол тыныс алуды қиындатады , көзді тітіркендіреді, өсімдіктердің ассимиляйиялық аппаратын зақымдап ,хлорофилді бұзады.

4 Қышқылдық жауын-шашындардың пайда болуының негізгі себебі күкірттің қос оксидімен ластану болып табылады .Қышқыл жауынның түзілуіндегі күкірт қос оксидінің үлесі 70%. Алғашқы қышқыл жауын 1907-1908 жылдары Англияда байқалған.Қышқыл жауын-шашын топыраққа ,су экожүйелеріне , өсімдіктерге , архитектур ескерткіштеріне ,ғимараттарға және т.б. зиянды әсер етеді.Топыраққа келіп түскен қышқыл жауын катиондардың қозғалғыштығы мен шайылып кетуін арттырады , редуценттердің , азотфиксаторлардың және басқа да топырақ ортасының ағзаларының белсенділігін төмендетеді.

Су қоймаларына түскен қышқыл жауын судың қышқылдығы мен кермектігін арттырады . Көптеген гидробионттар аталған көрсеткіштердің өзгеруіне өте сезімтал.

Қышқыл жауын –шашын мен оның компонеттері әсіресе ормандарға орасан зор зиян келтіреді . Қышқыл жауын –шашын өсімдіктерден биогендерді, қанттар ,ақуыздар , аминқышқылдарын ығыстырып , зақымдайды.

Олар қорғаныш ұлпаларды зақымдап , ағзаға потогенді бактериялар мен саңырауқұлақтардың ену мүмкіндігін арттырады. Мұның нәтижесінде фитоценоздардың өнімділігі төмендеп ,кейде толық жойылып кетуі мүмкін.

Қышқыл жауындардың өсімдіктер үшін зиянды әсері топырақ арқылы да байқалады.Бұл әсер алюмений мен ауыр металдардың қозғалғыштығының артуы нәтижесінде болады. Бос алюмений жас тамырларды зақымдайды. Оларда инфекциялардың ену ошақтарын түзеді, ағаштардың уақытынан бұрын қартайуына әкеледі.Әсіресе қылқан жапырақты ормандар күшті зақымданады. Атмосфераның ластануына жоғары дәрежеде сезімталдығымен қыналар сипатталады. Олар әдетте ең бірінші болып ,экожүйеден жойылады және қоршаған ортаның қолайсыз әсерінің индикаторы болып табылады.

Жер бетінің үстіңгі қабатын топырақ деп атайды. Топырақ бұл ауа райының ,өсімдіктердің ,жануарлардың ,жергілікті жер бедерінің күрделі өзара әрекеттестігі нәтижесінде қалыптасқан

Дене.Топырақтың ең маңызды қасиеттерінің бірі оның құнарлылығы .Яғни өсімдіктерді органикалық және минералды заттармен қамтамасыз ету қабілеті.Топырақ 3 фазадан:

Қатты,сұйық ,газ тәрізді заттардан тұратын орта .

Топырақтану ғылымының негізін қалаушы орыс ғалымы В.В Докучаев Ол бірінші рет топырақ және топырақ құрылымы ұғымдарының анықтамасын берді .

Топырақтағы заттардың миграциясы мен трансформациясына байланысты топырақ құрамы бірнеше қабаттарға немесе горизонттарға бөлінеді.

Ең жоғарғы, органикалық заттардың шіруінен пайда болған өнімнен тұратын қабат ең негізгі құнарлылығы жоғары горизонт болып маналады . Оны гумус немесе Қара шірік деп атайды.

Гумус немесе қарашірік жиынтығы деп крахмал, йеллюлоза, ақуыз қосылыстарын ыдырататын микроорганизмдер әсерінен пайда болатын өсімдіктекті және жануартекті қалдықтарды айтады.Гумус жинақталған үстіңгі құнарлы қабат қалыңдығы көбіне 20см –ден аспайды.Топырақтың физикалық ,химиялық қасиетінің қалыптасуында ерекше қызмет атқаратын жәндік-жауынқұрт.Жауынқұрттың массасы шамамен 0,5 гр .1 шаршы метр топырақта олардың саны 50 –ге жуық болады .Бір жылдың 200 күнінде олар өз денелері арқылы 50 тоннадай топырақты, құрғақ шөптерді , жапырақтарды ,көңді т.б. заттарды өткізіп топырақты құнарландыра түседі.Жерді жырту ,тырмалау т.б. әрекеттер зат айналым тепе-теңдігіе бұзып, топырақтың құнарсыздануына себебін тигізеді.

2 Адамдар және олардың шаруашылығы жер бетіне тікелей немесе жанама түрде өз ықпалын тигізіп келеді.Топырақты ластайтын компоненттерге қарай топырақ ластануының түрлері:

Физикалық, химитялық және биологиялықө болады. Физмкалық ластану радиоактивті заттарға байланысты. Биологиялық ластану деген ауру туғызатын микроорганизмдердің қоршаған ортада болуы.Химиялық ластану топырақта тірі ағзаларға қауіп туғызатын химиялық заттектердің жиналуы. Түсті металл кендерін ашу, таза металлдар алу процестерінен шыққан өнімдер және қалдықтармен топырақ көп ластанады. Ауылшаруашылығында улы химикаттар көп қолданылған және өндіріс дамыған аймақтарда улы заттектер ана сүтінің құрамында , қан құрамында болатыны байқалған.

Жер ресурстарын ең негізгі тұтынатын саланың бірі ауылшаруашылығы.Ауылшаруашылығында құрлықтың 30% дан астамы игерілген .Ауылшаруашылығында жер ресурстарын жарамсыз түрге айналуына себеп болатын жағдайлар:

1.Топырақ эрозиясы-су немесе жер қыртысының түгелдей немесе жартылай бүлінуі, топырақ құнарлылығының төмендеуі.

2. Агротехниканы дұрыс қолданбағандықтан негізінде ауыспалы егіс болмауынан .

3.Құрғатымсыз жерді суландыру ,топырақтың су астында қалуы , екінші ретті тұздану,

4. Топырақтың техникада қолдануда бүлінуі , төсенәш қабаттарындағы жыныстардың араласуы.

5. Топырақтың химиялық ,радиациялық ластануы.

Жел эрозиясы 2-ге бөлінеді: шаңды дауыл ; күнделікті жел эрозиясы.

Су эрозиясы: су тасқын апаты, беттік эрозия, жыралық эрозия, айғыздық эрозия

Жерді қайта құнарландыру деп бүлінген жерлердің өнімділігін және қоршаған ортаның жағдайын қалпына келтіруге бағытталған жұмыстардың жиынтығы .

Жерді қайта құнарландырудың мақсаты : жер мен оның қойнауын ұтымд ыпайдалану, табиғат ресурстарын сақтау , өндіріс дамыған аудандарда халықтың санитарлық –гигиеналық жағдайларын қамтамасыз ету .

Жерді қайта құнарландырудың обьектлері мыналар : жер асты және жер үсті тау кен жұмыстарын жүргізгенде пайда болатын ойпаңдар , қазба жұмыстар мен өндіріс орындарының

қалдықтары , құрылыс салып жатқан аудандардағы құбырлар ,т.б. жұмыстарды жүргізгенде бұзылған жер беті жатады.

Жерді қайта құнарландыру 2 саты арқылы жүргізіледі : техникалық және биологиялық .

Адам үшін қажетсіз ағзаларды жоюға және санын кемітуде қолданылатын заттарды пестицидтер днп атайды. Бұл заттардың барлығы ксенобиотиктер , яғни тірі ағзалар мен тұтас алғандағы биосфера үшін бөгде заттар болып табылады. Пестициттерге мына препараттар жатады: өсімдіктерді жою үшін қолданылатын – гербицидтер , бунақденелер – инсек-

тицидтер , саңырауқұлақтар - фунгицидтер , кенелерге-акарицидтер , балдырларға- альгицидтер және т.б. Пестийидтерге сонымен қатар , ағзалардың физиологиялық функцияларын өзгертетін немесе оның жекелеген мүшелеріне әсер ететін заттар да жатады.Дефолианттар - өсімдіктердің жапыоағын түсіретін , дефлоранттар- өсімдіктердің гүлдерін жою үшін , репеллент- жануарларды қорқыту үшін ,аттрактанттар – жануарларды өзіне тарту үшін ,фумиганттар – дизенфекция мақсатында ауыл шаруашылық танаптары немесе ғимараттарлы түтіндету үшін қолданылады.

Соңғы жылдары улық дәрежесі жоғары ,бірақ тіршілік периоды қысқа пестицидтерге сұраныс артуда . Пестицидтерді мәдени шаруашылықтың нәтижесі деп қарастыру қажет. Оларды адам қолдан жасаған жасанды жүйелерде немесе өздігінен реттелу механизмдері бұзылған табиғи экожүйелерде қолданады . Оларды қолдану толығынын дерлік мына ауруларды безгек ,кене энцефалиті,туляремия және т.б. жоюға мүмкіндік береді

. Қоршаған ортаның радиациялық ластануы.

Казiргi кезеңнің өзектi мәселелерiнің бiрi- радиациялық ластану болъш қалып отьтр. Радиоактивтi ластанумен күресу тек алдьин алу сипатында ғана болады. Себебi табиғи ортаның мұндай ластануын нейтралдайтын биологиялық ыдырату әдiстерi де, басқа да механизмдерi де жоқ. Қоректiк тiзбек бойынша тарала отырып (өсiмдiктерден жануарларға) радиоактивтi заттар азық-түлiк өнімдерiмен бiрге адам ағзасына түсіп, адам денсаулығына зиянды мөлшерге дейiн жиналуы мумкiн. Қазвқстан территориясында қуатты ядролық сынақтардың ең көп мөлшерi жасалды. Семей полигонында 1949-дан 1989 жылға дейiн 470 ядролық жарылыс, оның 90-ы ауада, 354-i жер астында және 26-ы жер бетiнде жүргiзiлген. Олар Қазақстан территориясының бiраз бөлiгiнiң радиациялық ластануына әкелдi. Шығыс Қазақстан тұрғындары Хиросима-Нагасаки мен Чернобыльдан кейiнгi ең үлкен иондаушы сәулелену дозасын алған. Радиациялық әсерге байланысты туған аурулар туралы мәлiметтер 1989 жылға дейiн құпия сақталып келдi. Ресми емес көздердiң мәлiметтерiне сүйенсек лейкемиядан қайтыс болғандар саны ондаған мың адамды құрайды. Қазақстан территориясында радиациялық ластану себетттерiне мыналар жатады: Семей ядрлық полигонында жасалған жарылыстардың салдары, радиоактивтi материалдарды пайдаланатын атомдық өнеркәсiп орындары, ғаламдық жауындар, халық шаруашылық мәселелерiн шешу мақсатында жасалған жер асты ядролық жарылыстар, табиғи радиоактивтiлiк, радиоактивтi қалдықтар

1 Экологиялық мәселелер қоршаған ортаға қандай өсер етеді?

2Жылулық эффект мәселесі неде?

3 Адам денсаулығына қандай әсер етеді?

4. Озонның тіршілікке қандай манызы бар?

5 Қышқыл жауындар қандай әсер етеді?

6. Адам денсаулығын сақтау үшін экологиялық қандай іс - шаралар жасау керек?

7. Топырақтың адамзатқа манызы қандай?

экономикалық және әлеуметтік-экологиялық алғышарттарың анықтап танысу.Міндеттерімен проблематикасың анықтап талдау.

1.Тұрақты даму идеологиясының қалыптасуы.

2 Дамудың философиялық түсініктемелері.

3Орнықты қоғамның моделі, оның белгілері және қызмет атқару принциптері мен міндеттері.

«Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі стратегиялық даму» мемлекттік бағдарламасында қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік саясатының және табиғатты орынды қолданудағы басты мақсаттары: қоршаған орта сапасының тұрақтануы, адамның өмір сүруіне қолайлы ортаны қамтамасыз ету, келешек ұрпақтар үшін табиғи қорларды сақтау.

Қоршаған орта сапасының тұрақтану саласындағы саясаты бағытталған:

• 
  мемлекетті табиғи қорлармен қолдану, басқару және иелікке алу функцияларымен қамтамасыз етуге;
  
• 
  өнімнің бірлігіне табиғи қорлардың шығының қысқарту және экономиканың қорларсыйымдылығын азайтуға;
  
• 
  табиғи қорларды орынды қолдану арқылы тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз етуге;
  
• 
  қоршаған ортаның күй жағдайын талдауға, себепті-тергеулі және объективті өлшемдерді табуға.
  

Елде биологиялық әр түрліні үйлестіріп қолдану және сақтау бойынша әрекет жоспары және Ұлттық стратегиясы жасалынған.

Елдің қоршаған ортаны қорғау мәселелердің шешуіне комплекстік келудің демонстрациясы ретінде, Қазақстандағы БҰҰДБ қолдауымен өнделген, Тұрақты даму концепциясы және 21 Қазақстандық Шақыру қағазы болуға тиісті. Осы бағытта қызметті белсендіру мақсатымен, 2000 жылы ҚР Үкіметі БҰҰДБ-мен бірге «2003-2004 ж.ж. тұрақты даму үшін басқаруды күшейту» ұзақмерзімді Бағдарламаны қабылдады. Бағдарламаның мақсаты - мекемеаралық және сектораралық тосқауылдарды жою, интеллектуалды, ақпаратты және эксперттік потенциалды өсіру болады.

«21 Жергілікті шақыру қағаздары» «21 Қазақстандық Шақыру қағазының» компоненттері бола алады - тұрақты даму принциптерінде негізделген, бөлек әкімшілік аудандары (обылыстар, қалалар, аймақтар) үшін, өнделген және бекітілген экономикалық және әлеуметтік даму жоспарлары.

2.Дамудың философиялық түсініктемелері.

Орнықты даму концепциясының дамуы «адамзаттың қазіргі заманға мұқтаждықтарын өтей отырып, келешек ұрпақтардың сыбағасына нұқсан келтірмеу, олардың өзінің өмірлік қажеттіктерін өтеу мүмкіншіліктеріне қауіп төндірмеу», - деп түсінеді. Мұны, қоршаған ортаның кейбір параметрлерінін, мысалы негізгі физикалық константалардың /ауаның, судың, топырақтың құрамы, жер бетінің механикалық қасиеттері және т. б.\, биосфераның генофондының, өзінің байырғы келбетін өзгертпеген негізгі экожүйелердің ауқымды бөліктерінің, халық денсаулығынын, уақыт өткен сайын өзінің тұрақты мәндерін сақтауы, деп түсіну қажет.

3. Орнықты қоғамның моделі, оның белгілері және қызмет атқару принциптері мен міндеттері.

Орнықты дамудың принциптері, дүниетаным мен құндылықтар жұйесің қалыптастыру, экономиканы экологияндыру , сала аралық әріптестікті дамыту, түтынүды шектеу, кедейшілікті жою. Орнықты даму саласындағы негізгіміндеттер және қимылдардың бағыты: Экономикалық өсуді нығайту ; кедейшілікті жою және тіршілікке қажетті сенімді қаражат көздерін қамтамасыз ету: түтыну мен өндірудің орнықсыз модельдерін өзгерту: халықтың денсаулығың нығайту: экологиялық проблемалардың ауқымын тарылту: энергия ресурстарына қол жеткізу және энергияны нәтижелі пайдалану: қаржы мен технологиялар беру: халықаралық басқару жұйесің нығайту.

1.Тұрақты даму деген не?

2.Тұрақты дамудың принциптері мен міндеттері қандай?

3.Дамудың философиалық түсініктемелерің анықта.

• 
  Қоршаған ортаның сапасын тұрақтандыру;
  
• 
  Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғауды басқарудың тиімді жүйесін құру;
  
• 
  Табиғи қорларды теңестірілген пайдалану негіздерін қалау.
  

Қазіргі кезең адамның ерекше биосфералық қызметі-биосфераны қорғау мен сақтап қалу қызметімен анықталып отыр.

• 
  Кедейлікпен күрес. Еңбек ақыны қамтамасыз етуі, кедейлердің өзін- өзі қамтасыз етуі мен бай елдердең тәуелділігін кеміту. Еңбекке жарамды халықтың санын арттыру. Табиғат ресурстарын сақтау және тұрақты даму. Білім беру жүйесін жетілдіру. Отбасын жоспарлау.
  
• 
  Тұтынудың құрылымын өгерту: Энергетикалық және шикізаттық пайдалануды қысқарту, экологиялық таза технологияларды дамыту.
  
• 
  Халық және тұрақтылық: 1993 жылы дүниежүзіндегі халық саны 5,5 миллиард астам болды. Ғалымдардың болжауынша 2020 жылы 8 млрд.-қа жетеді.
  
• 
  Адам денсаулығын сақтау мен жақсарту: Халықтың денсаулығы қоршаған ортаның жағдайына байланысты болады.
  

• 
  Атмосфераны қорғау: Атмосфераға қалдықтарды шығарудың негізгі көзі- энергияны өндіру мен тұтыну;
  
• 
  Ормандарды жоюмен күрес: Топырақ пен суды, атмосфераны қорғауда, өсімдіктер мен жануарлардың биологиялық алуан түрлілігін сақтауда маңызды роль атқарады. Үкіметтерге ормандардың тұрақты дамуына арналған ұлттық бағдарламаларды жасап, оларды жүзеге асыру қажет.
  
• 
  Шѳлдену мен құрғақшылықпен күрес;
  
• 
  Мұхиттарды қорғау мен тиімді пайдалану;
  
• 
  Тұщы суды қорғау мен тиімді пайдалану;
  

• 
  Қатты қалдықтар мен шайынды суларды жою;
  
• 
  Радиоактивті қалдықтарды жою;
  
• 
  Балалар мен жастардың тұрақты дамудағы ролі;
  
• 
  Тұрақты даму мақсатындағы ғылым мен білім беру.
  

Жалпы тұрақты дамуды тежейтін, экологиялық қауіп төндіретін табиғатқа антропогенді әсер ету. Қазіргі кезде адам мен оны қоршаған орта арасындағы қарым - қатынасы күрделене түскені мәлім. Жер шарындағы халық санының жедел өсуі мен өндіргіш күштердің күрт дамуы, адамның табиғатқа жүргізетін ықпалын күшейтті. Әсіресе XX ғасырдың екінші жартысынан бастап, адам мен табиғат арасында жаңа жағдай қалыптаса бастады. Адамзат қажетіне керек шикізатқа сұраныс материалдық өндірістің көлемін арттырды, жер қойнауы мен мұхит байлығы жедел игерілді. «Табиғат заңына бағынбаймыз, оны өз игілігімізге қолданамыз, бермесін тартып аламыз» деген көзқарас пайда болды. Мұның барлығының жер бетіне тигізген әсерін табиғаттың өзіне тән құбылыстардан – табиғи өзгеріс пен, су тасқыны, жер сілкінісі әсерінен әлдеқайда асып түсті.

1. 
   Шикізат көзі
   
2. 
   Адам күші
   
3. 
   Су ресурстары