Қазақстанның Қызыл кітабы

1997жылы Қызыл кітаптың омыртқалы жануарларға арналған үшінші басылымы жарық көрді. Қазіргі Қызыл кітапта:

Омыртқалы жануарлардың 128 түрі, оның ішінде: 18 балық жэне дөңгелек ауыздылар түрі о 3 қос мекенділер түрі о 10 бауырымен жорғалаушылар о 57 күстар 40 сүт қоректілер түрі енгізілген. Жануарлардың Қызыл кітаптағы категориялары келесі: I категория - жойылу қаупі бар немесе жойылуы мүмкін;

II категория - апатты қысқарған;

3. 
   категория - сирек аз кездесетін;
   
4. 
   категория - анықталмаған (жеткіліксіз зерттелген);
   

Адам эрекеті тек жер бетіндегі суды ғана емес,ауаны да ластап келеді.Күн сайын өнеркэсіп орындары ауаға орасан зор улы газ жэне оларға қоса өте майда бөлшектерден түратын қоспаларды шығарып жатады.Олар ауамен бірге адам мен жануарлардың денесіне сіңеді жэне жер бетше шөгеді.Кейде оларды жел алғашқы шыққан орнына мыңдаган километр жерге айдап апарады.Міне,сондықтан да газ немесе қатты зат түрінде бөлініп шығатын заттардан ауаны қорғау адам денсаулығы үшін де,тіршілік үшін де үлкен мэн алады. Осы уақытта ауаға улы қосындыларды жібермеу,адамзат баласының алдында түрған үлкен мэселе.

Өнеркэсіп орындары атмосфераны газдармен жэне ұзақ қалқып жүретін майда шаң-тозаңдармен ластайды. Әсіресе миллиондаған тонна көмір мен мүнайдың жануы негізінде пайда болатын көмірдышқыл газының көлемі аса үлкен. Халықаралық зерттеулердің қорытындылары бойынша,бұл газдың көлемі жылына 0.3-0.5 процент өсіп отыратыны аныкталды. Ал оның табиғи мөлшері 0.003%. 1958 жылдан бері оның көлемі тағы да 1.13 процентке өсті. Егер ауаның көмір қышқыл газымен толықтырылуы жақсы нэтиже бермейтіні белгілі. Егер көмірқышқыл газы жинала берсе,онда күн сэулесінің энергиясы жерге жетпей биосферадағы сулар қатып қалып мұзға айналады,яғни, мүз Дэуірі қайтадан оралуы мүмкін деген болжам бар. Ал екінші көзқарасқа тоқталатын болсақ,онда ауада көмір қышқыл газының мөлшері көбейеді де, жер бетіндегі энергия космос кеңістігше тарамаи қалады,ауаның температура_СЬш жоғарлатып жібереді. Сол себептен жер бетіндегі мәң_Г' қарлар мен мұздар еріп кетіп теңіздер мен мү_хиттард_Ьін сулары көбейіп,деңгейлері көтеріледі, ягни жер бетін топаң суы басып кетеме деген ғылыми болжам бар. Қазіргі кезд_е ауаның жылынуы көпшілікке белгілі болып отыр, яғни 0.04 процентке дейін көмірқышқыл газының жиналуы ғалымдардың болжауы бойынша, дүние жүзінде тірі организмдерге қолайсыз «парник эффект» дейтін құбылысты тудырады.

Климат мүлдем өзгеріп кетеді,жылдық ортаіпа температура 0.8-3 градусқа дейін өседі.

Ауада кейінгі кезде оттектің азаюы байқалып отыр. Өйткені оны көптеген организмдер, неше түрлі транспорттар пайдаланады. Бір автомобиль мың километрдей жол жүргенде бір адамның бір жыл ішінде дем алуға жұмсайтын оттектің мөлшеріндей оттекті жүмсайды. Жағылған біртонна таскөмір 10 адамның бір жылда тыныс алатын оттекті жояды. Тек қана жанар маймен таскөмір ағаш,торф,газ жанғанның өзінде жер жүзіндегі оттектің сүрапыл көп бөлігі жанып,тіршілік дүниесінен жойылып жатады. Ерте кезден-ақ ауаның ластануына қарсы шаралар қолга алына бастаған. XVIII ғасырда Англияда,Лондонда көмірді отын ретінде қолдануға шектеу қойылды.

АҚШ-та жыл сайын ауаға 150-160 миллион тоннадаи зиянды заттар қосылып отырады. Яғни жыл басына шаққанда бұл эрбір адамға 400-500 килограмнан келеді, зиянды заттардың жалпы химиялық құрамында 5,2% дай көміртектің _тотығы, 18 % күкірт тотығы, 12 % көмірлі оттек, 6 % азот тотығы, 12 % эр түрлі заттар бары анықталды. Осы улы газдардың 60 проценттейі транспорттардан шығады. 150 миллионнан астам автомобильдерден бір жыл ішінде ауаға 100 миллион тоннадай зиянды газдар қосылып отырады. Ал 5кер жүзінде 300 миллиондай автомобильдерден ауаға қосылып отыратын улы газдардың көлемі 200-250 миллион тоннадай болады.

Смог деп аталатын құбылыс метеорологиялық жағдайдың эсерінен ауа сирек алмасатын қалаларда жиі кездеседі.Оны ағылшын сөзінен аударғанда- "тұман" деген мағына береді. Атмосфераның түтін жэне газ крсындыларымен ластануы адам денсаулығына зиянды осы кұбылыстар туады. Атмосфера табиғи жолмен жэне адамның іс-эрекеті нэтижесінде ластанады. Атмосфераның табиғи жолмен ластануы жанартаудың атқылауына (жерде бірнеше мың жанартау бар,олардың 500-ден астамы активті түрде), тау жыныстарының үгітілуіне,шаңды дауылдардың түруына,орман өрттеріне (найзагай түскенде), теңіз түздарының желмен аспанға көтерілуі мен ауадағы сулы ерітінді тамшыларының кұрғауына, тірі организмдердің іріп-шіру процестеріне байланысты. Атмосфераны табиғи жолдармен ластайтындарға аэропланктондар, яғни эр түрлі аурулар қоздыратын бактериялар, саңыраукұлақ споралары, кейбір өсімдіктердің тозаңдары жатады. Сонымен қатар атмосфераны ластайтындар қатарына космос шаң тозаңын жатқызуға болады.

Космос шаңы атмосферада жанған метеориттер Қалдықтарынан пайда болады. Атмосфералық ластанудың антропогендік (жасанды) көздеріне өнеркэсіптік кэсіпорындар, көлік, жылу энергетикасы, тұрғын үйлерді жылыту жүйелері, ауыл шаршылығы т.б. жатады. Тек өндірістік кэсіпорындардың ғана қоршаған ортаға эсер етіп ластауын мынадай негізгі түрлерге бөлуге болады: шикізат, Материалдар, кұрал-жабдықтар, отын, электр энергиясы, су қалықтар, өнімдер, атмосфераға таралатын шығарындылып (газ, бу, ауа тозаңы), энергетикалық шығарындылар, щу инфрадыбыс, ультрадыбыс, діріл, электромагнитті өрі_с жарық, ультракүлгін, лазерлі сэулелер,иондағьіщ

шығарындылар жэне т.б. Ауаны ластайтын компоненттердщ химиялық қүрамы отын-энергетика ресурстарының түрі_Неөндірісте қолданылатын шикізатқа, оларды өңдейтінтехнологияға байланысты келеді. Атмосфераға тасталатын 52 Гт элемдік антропогентік шығарындының 90%-ін көмірқышқыл газы мен су буы қүрайды. Техногенді

шығарындылардың қүрамында бірнеше мыңдаған қосылыстар кездеседі. Бірақ та олардың ішінде ең көп мөлшерде,яғни тонналап атмосфераға шығарылатындарға қатты бөлшектер (шаң,түтін,күйе), көміртек оксиді, күкірт диоксиді, азот оксидтері, эр түрлі үшпа көмірсутектері, фосфор қосылыстары, күкіртті сутек, аммиак, хлор, фторлы сутек жатады.

Жалпы зиянды заттардың шығарындыларында негізгі үлес автокөліктерге келеді. Мысалы: Алматыда шамамен 80-90%, Шымкентте-60-65%. Жалпы соңғы жылдары ауага автокөліктен шығарылатын зиянды заттардың көлемі 2 млн. тоннадан асып отыр.

Ауа арқылы таралып,биоталардың бэріне зиянды эсер тигізетін физикалық фактордың бірі электр магниттік өрістерэлетр тогы жүретін жүйелерден бөлініп отырады. Күн сайын электр магниттік өрістер тарататын көздер

(радиолокаторлар,радио жэне телеорталықтар,т.б.) көбеюде. Элекр магниттік аспаптардың маңындағы ауада оң зарядталған иондар көп болады. Осының эсерінен мидың істеу қабілеті төмендейді, үйқы келеді, бас айналады, ауырады. Экологтардың есебі бойынша ауаны ластайтын ластағыш заттегінің саны 2000-ға жуық. Газ тэрізді заттар атмосфераға шығарылатын ластағыштардың шамамен 90%-ін құрайды. Галымдардың есептеуі бойынша элемде жыл сайын адамдың іс-эрекеті салдарынан атмосфераға 25.5 млрд.тонна көміртек оксиді, 65 млн.тонна азот оксиді,1.4 млн.тонна

(хлорфторкөміртек),қоргасынның органикалық қосылыстары, көмірсутектер, соның ішінде канцерогенді ауру туғызатын көмірсутектер шығарылады. Ластанған аймақтарда адамдардың, эсіресе балалардың ауруы, оның ішінде тыныс алу органдары мен қан аурулары, аллергия, бронх демікпесі, х.б. едэуір көбейеді.

Қазіргі кезде өнеркэсіп өндірістері ауаны газ тэрізді және қатты қоспалардан басқа жылу шығарындыларымен, электр магнитті өрістермен, ультракүлгін, инфрақызыл, жарық жэне радиоактивті сэулелермен, басқа да көптеген физикалық факторлармен ластайды.

Атмосферада түрақты түрде химиялық қүрамы жэне пайда болған жолдары эр түрлі шаң немесе тозаң деп аталатын қатты бөлшектер болады. Түтіннен оның айырмашылығы желсіз кезде шөгетіні. Жылына атмосфераға

шамамен 2 млрд. тонна шаң,оның ішінде 200-400 млн.тон тегі антропогендік шаң. Болжам бойынша 2005 жьіл ^ антропогендік шаңның мөлшері екі еседен артық өсуі мүмқін Атмосфералық шаңға отын жанганда түзілетін,оттықт_а шығарылатын газдармен бірге негізінен үсақ бөлідектеп түрінде экелінетін көміртектің сутекпен конгломератьің күйені, күлді жатқызуға болады. Күйе негізінде жоғары дисперсті, улылығы төмен, 90-95% көміртек бөлшегінен түратын қатты заттек. Күйенің адсорбциялық қабілеті өте жоғары болгандықтан, ауыр көмірсутектерін, бензапиренді өз бойына сіңіріп адамның денсаулығына қауіптілік туғызады. Аса қауіпті болып саналатын бөлшектердің диаметрі 2.5мкм-нен төмен келеді, олар тыныс органдарына оңай өтіп отырады. Төменде атмосфераға тасталатын кейбір қатты жэне сүйық қоспалар бөлшектерін сипаттайтын шамалар (мкм) келтірілген:

Майлытүман 0.03-1.0

Атмосфералық ауаға ең қолайсыз эсер тигізетін автокөлік болып саналады. Ол көптеген қалаларда бірінші орындағы ластаушы көзге жатады. Бензин қозғалтқышымен қамтамасыз етілген көлік эр 15000 км жүргенде 4350 кг оттекті жүмсайды. Бүл жағдайда қоршаған орта көміртек диоксиді, 530 кг көміртек оксиді, 93 кг көмірсутектері, 27 кг азот оксиді шығарылады.

Карбюраторлы жэне дизельді қозғалтқыштардан шығатын пайдаланылған газда 200-ге жуық химиялык қосылыстар болады, олардың ішінде улылығы жоғарыларға қорғасын,көміртек пен азот оксидтері, көмірсутектер, бензапирен жатады.

Мүнай өнімдерін отын ретінде қолданғанда қоршаған орта жану процесінің нэтижесінде түзілген күкіртті оксидтерімен ластанады. Керосин мен бензинді мүнайдЫ айдау арқылы алғанда да күкірттің біраз мөлшері ауаға

Күкірттің оксидтері ауадагы оттекпен, су буымен эрекеттесіп, күкірт қышқылына ауысады, ауада ол тамшылардан түратын тұман түзеді. Бүл тұман металдардың

ескерткіштердің бүзылуына себепші болады, адамдарда эр түрлі аурулар (тұншығу, бронх демікпесінің үстамасы, аллергия жэне т.б.) тудырады.

Азот қосылыстарының ішінде адам организміне өте қолайсыз эсер тигізетін азоттың диоксиді.Азот диоксиді жағымсыз исі бар газ. Ол адамның көзінің қараңғыға бейімделу қабілетін төмендетеді. Осы газдың ауадағы мөлшері 0.038 мг/м³ жоғары болған кезде адам улануы мүмкін,оның салдарынан өкпесі ісінеді,сілемейлі қабығында жара пайда болады,басы ауырып,ұйқысы қашады.

Тағы да бір атмосфераның химиялық ластануының қауіпті компоненті ауа тозаңы болып табылады. Ауа тозаңы дегеніміз сұйық немесе қатты заттардың ауада қалықтаған шамасы 0.001-1000 мкм аралығында болатын бөлшектері. Адам өкпесі үшін 0.5-тен 5мкм-ге дейінгі бөлшектер өте қауіпті, бүдан ірілері мұрын қуысында қалып қояды.

Қазіргі кезде атмосферада қалықтау күйіндегі 20 млн.тоннадай бөлшектер бар деп шамаланады. Мұның көбісін өнеркэсіптік кэсіпорындар шығарындылары құрайды. Басқа ластағыш бөлшектермен салыстырғанда бұлардың химиялық құрамы эр текті. Мысалы, көмірді жаққанда ауаға бөлінетін қатты бөлшектер құрамына күл бөлшектері (кальций силикаттары),көміртек бөлшектері (күйе), металл оксидтерінің бөлшектері кіреді.

Атмосфера эр түрлі газ,су буы жэне ауа тозаңы бөлшектерінің қоспаларынан тұратын Жердің газ тэрізді қабықшасы. Ауа осы газды қабаттың жерге жақын орналасқан бөлігінде шоғырланады жэне бұл ең тығызды қабат болып саналады. Сонымен қатар атмосфера маңызды сарқылмайтын

экологиялық ресурс.Қаншылықты сарқылмайтын болса д_а к-бүл ресурсты пайдаланып,қорғай білуіміз қажет. Таза күйің_л біздің тіршілігімізге өте қажетті айырбасқа жатпайтын ресуп Ауаның тазалығымен адам баласымен Денсаулытт' байланысты. Ауаның тазалығы өсімдіктер мен жануар_Лап элеміне де, бізді қоршаған басқа да обьектілер қажет Мысалы,таза ауа болмаса металдардан жэне басқ_а материалдан конструкциялар, үйлер, ғимараттар коррозия тағы басқа процестерге үшырап зақымдалады, тез ескіріп істен шығады. Осыған байланысты атмосфераның барлық қабаттарындағы энергия мен ауаның химиялық қүрамьщ сақтауды қамтамасыз ететін шараларды жүзеге асырып,қорғап отыру эр өндірістің міндеті.

Зиянды заттардың ауадағы мөлшерін азайтудың ең тиімді жолдарының бірі - қалдықсыз немесе аз қалдықты өндірістерді жэне технологиялық процестерді іске қосу, ауа тазалайтын істегі қондырғылардың тиімділігін арттыру, ауаны жарым-жартылай рециркуляциялау арқылы түйыкты ауа айналымдарын енгізу. Осы уақытқа дейін ауаға тасталатын зиянды шығарындылардың көлемін азайту үшін негізгі эдіс газ тазалау жүйесін енгізу болып саналады.

Ауаны тазалауға арналған қүралдар 4 негізгі топқа: қүрғақ жэне ылғалды шаң үстағыштарға; маталы сүзгіштерге жэне электр сүзгіштерге бөлінеді. Шаңның түріне, оның физикалық, химиялық қасиетіне, дисперсиялық қүрамы мен жалпы ауадағы мөлшеріне, шығарындының температурасына, қажетті тазалау дэрежесінің деңгейіне байланысты осы қүралдардың ішінен белгілі бір үлесі таңдалады.

Тазалау аппараттарының ең маңызды сипаттамасы болып аэродинамикалық қарсылық шамасы (газ ағымыньш кірердегі жэне шығардағы қысымдарының арасындағы айырмашылығы) саналады. Тазалау сапалығы, электр энергиясының шығыны, газ тазалайтын агрегаттарды істетуг^ жүмсалатын қаржы көлемі жэне т.б.осы көрсеткішке тікелеи байланысты.

Газды шаңнан тазалағанда есепке алынатын шаңның ф_Изикалық-химиялық сипаттамаларына жататын

_к0рсеткіштер: оның тығыздығы, реакциялық қүрамы, адгезиялық қасиеті, дымқыл тартқыштығы, сулануы, электр касиеті, өзінен-өзі жану жэне жарғыштық қоспалар түзу кабілеттілігі.

Шаңды қүрғақ эдіспен үстау үшін шаң түндырғыш камералар, инерциялық шаң үстағыштар, жапқыш аппараттар, цнклондар, ротациялық жэне қүйын тэрізді шаң үстағыштар, сүзгіштер жэне электр сүзгіштер қолданылады.

Газ шыгарындыларын шеберлі түрде тазалау мақсатында эр түрлі сүзгіштер түрі қолданылады. Сүзгіш элементтер ретінде жүқа маталардан бастап, металдан немесе керамикадан жасалған тесілген материалдар пайдалынады. Ең кеңінен қолданылатын матадан жасалған қолғапты сүзгіш. Оны пайдаланғаннан кейін сүзгіштік қабілетін орнына келтіру үшін қолғапты сүзгіштердің тазалау нэтижелілігі 99%-ке дейін болады.

Ылғалды сүзгіштердің майда дисперсті шаңдарды тазалау нэтижелігі өте жоғары, бүл эдіспен ыстық жэне жарылғыш қауіптілік тэн газдарды тазалауға болады.

Газ шығарындыларын қышқылдың, сілтінің, майлар мен басқа сүйықтықтардың түманынан тазалау үшін ылғалды электсүзгіштер жэне талшықты немесе торлы түман үстағыш сүзгіштер қолданылады.

Өнеркэсіптік шығарындыларды тазалау үшін үш негізгі термонейтралдау жолдары пайдаланылады. Оларға жалынды тікелей жағу, термиялық тотығу жэне каталитикалық жағу жатады.

Көп сатылық тазалау жэне залалсыздандыру процесі Шығарынды газдардың қүрамы күрделі,сонымен қатар ондагы Улы заттардың көлемі өте жоғары болғанда эр түрлі эдістер Мен аппараттарды қолдану арқылы жүзеге асырылады.

Зиянды шығарындылардың қоршаған ортаға тигізетін әсерін төмендету үшін жоспарланып атқарылған шаралардың Маңызы өте зор. Бұларды қарастырғанда ластанған ауаның адам организмшде туғызатын қолаисыз жағдайлард_ь, болдырмауға бағытталған.

Адам денсаулығы мен қоршаған орта?_а химиялық,биологиялық немесе басқа обьектілер үцд_ң санитарлық сақтау белдемі міндетті түрде олардың құрамьщ_а кіретін компонентке жатады.

Санитарлық сақтау белдемі-атмосфераны ластайтьщ кэсіпорындарды елді мекеннен бөліп түратын,міндетті түрд_е ағаш егілген,зиянды заттар қауіпсіздік деңгейге дейің таралатын жэне арнайы гигиеналық талаптар орындалатьщ аумақ.

Санитарлық норманы анықтайтын қүжаттарға сэйкес барлық өнеркэсіп кэсіпорындарына олардың

қуатынадехнологиялық процестерді іске асыру

жағдайына,қоршаған ортаны ластайтын компоненттерінің зиянды класына жэне тазалау процестерінің нэтижелеріне байланысты санитарлық сақтау белдемі белгіленіп,түрғын кешеннен қандай алшақтықта орналастыруға болатыны анықталады.

Өндірістік кэсіпорындар үшін бес кластық санитарлық сақтау белдемі бар.

I класты кэсіпорын үшін -2000 м,

3. 
   кластыға-500 м,
   
4. 
   кластыға-300 м,
   

Тамақ өнеркэсіп кэсіпорындары, қоғамдык тамақтандыру, ойын-сауық пен тамақ орындары үшін ССБ-50 м.Атмосфераға зиянды заттарды артық шығармайтын

Табиғат байлықтарының ішінде судың орны ерекше. Сусыз жер бетінде тіршіліктің болуы мүмкін емес. Сондықтан «Су - өмір нэрі» деп бекер айтылмайды. Жер бетіндегі тіршіліктің барлық формасы үшін су қажет, онсыз тіршілік процесі жүрмейді. Жер бетінің 77,5 % су алып жатыр. Су корларына - өзен- көл, теңіз-мұхит, жер асты сулары, мұзды жэне қарлы аймақтағы су, атмосфералық ылғал кіреді. Жер шарының сулы қабатын, яғни өзен-көл, теңіз-мұхит, жер асты сулары, тоған, су қоймалары жэне шалшықты-батпақты жерлер жиынын - гидросфера деп атайды.

Судың жылуды аз жоғалтып, көп жинайтын қасиеттеріне байланысты, жылу тарту жүйелерінде ол кеңінен қолданылады. Сонымен қатар, өндіріс жэне ауыл шаруашылығы салаларында да, су көп мөлшерде Қолданылады. Көптеген өндірістік процестерде - кептіру, жылыту, энергия алу, жүк тасу, коммуналдық шаруашылық т.б. қажеттіліктер үшін су таптырмайтын ресурс көзі.

Су физикалық, химиялық тұрғыдан қарағанда ең күрделі заттың біріне жатады. Оны таза күйінде алу өте қиын

су барлық уақытта жеңіл су (НгО) мен аз мөлшерде ауьт жэне аса ауыр судан тұрады.

Басқа заттармен салыстырғанда судың өте қ_Өп аномалиялық (ауытқулық) қасиеттері бар.

1. 
   0°С ден 4°С дейін қыздырғанда судың көлемі көбеймейді, керісінше азаяды.
   
2. 
   Басқа деңгейлердей емес, су көлемі қатқаңд_а сығылысудың орнына үлкейіп, оның тығыздығы төмендейді.
   
3. 
   Қысым көтерілгенде судың қату температурасы көтерілмейді, ол төмендейді.
   
4. 
   Жылу сыйымдылыгының жэне жылу өткізгіштігінің жоғары болуы.
   
5. 
   Булану кезінде жылу сіңіріледі, ал будан конденсациялану мен қату кезінде керісінше жылу бөлінеді.
   

мұздықтарда, Арктика мен Антарктида мұздарында - 97%. Антарктидада мұздың ең қалың 4,78 км теңіз қабаты жэне дүние жүзі бойынша ең таза суы бар теңіз Уэддела осы Антарктидада тіркелген. Оның мөлдірлігі тазартылған судыкіндей. Жер шарындағы барлық өзендер 650-700 жыл ішінде қанша су берсе, тау мұздарында да сонша су бар. Адамзаттың өз тіршілігіне пайдалана алатын судың мөлшері тек 3% (өзен, көл жэне су қоймаларының сулары), су қөздерінің басым көпшілігін пайдалану өте қиынга түседі.

Жер жүзі бойынша мыңға жуық тұщыландыру қондырғылары бар. Олар тэулігіне 1,5 млн. текше метр су тұщылайды. Бұл эрине аз. Оған қоса тұщыланған суды қажетті мөлшерге дейін минералдандыру өте қымбатқа түседі. Сондықтан бұл эдіс жақын араның ішінде қажетті мөлшерде тұщы су береді деп айту қиын. Дегенмен техникасы жетілген жағдайда болашақта адамдарды сумен қамтамасыз етуде белгілі орын алуы тиіс.

Суды көбейтудің тағы бір жолы - мэңгілік суды еріту. Мүның эдісі көп. Мысалы полярлық мұздарды сол жерде ерітіп қажетті жерге тасу. Бұл өте қымбатқа түседі жэне еңбекті көп қажет етеді. Тау мүздарын ерітіп жэне қайтадан қолдан қар жауғызу арқылы қажет кезінде су алып түруға болады. Мұздан су алудың көптеген эдістерінің ішіндегі тиімдісі - мұзтауларды еріту болып табылады. Оның саны өте көп. Н.Н.Горскийдің деректері бойынша совет зерттеушілері Антарктидадан ғана 4165 текше км су беретін 31000 мұзтау тапқан. Оларды Африка жэне Солтүстік Америкаға жэне тағы басқа жерлерге жеткізудің жобалары да бар. Мұзтауларды ауыз су ретінде пайдаланудың экономикалық тиімділігі жэне оның тасып экелген жердің ауа райына ықпалы есептелді. Бұл эдіс адам баласын су тапшылығынан қүтқара алады, бірақ жақын арада іске аса қоятын шаруа емес.