ТәжіРибелік оҚу ҚҰРалы

19
жүргізу ерекшеліктері: 
халықаралық стандарттар және ұлттық тәжірибе
Қазақстан Республикасында балалардың қатысуымен қылмыстық және азаматтық сот ісін
бақылауды күшейту үшін тиісті шаралар қолданған 
(үй қамағы немесе өзге бір амал), ал бала әйелге 
кешірім хатын жазады және өзінің қажетіне 
арналған ақшасына сатып алынған гүлді сыйлайды. 
Бала қазір мектепке баруда әрі үлгерімі де жақсы, 
ол алғаш рет қылмыс жасаған болып шықты.
Осы деректерді ескеріп, егер оған бір жыл арнайы 
жабық мекемеде отыру үкімі кесілсе (оқудан ұзақ 
уақыт қол үзуіне әкеледі), оның мүдделері сақталар 
ма еді? Дұрысы, оны қоғамдық жұмыстар атқаруға 
міндеттеу (мысалы, 100 сағат жұмыс істеп, оны де-
малыс және каникул кездерінде атқаратын болса, 
бұл едәуір бос уақытынан айыру ретіндегі жаза 
болмақ) болса немесе зардап шегуші мен құқық 
бұзушы арасында бітімге келу /медиация/ рәсімі 
(қалпына келтіру әділсоты) жүргізілсе ше?
40-бапта баланың мүдделерінің сақталуы ата-
аналардың сот талқысына қатысуына тікелей бай-
ланысты екені атап көрсетілген. Егер ата-ананың 
қатысуы баланың мүддесіне сай келмесе, одан бас 
тартуға болады (4.4.-бөлім).
Бұдан бөлек, 37 (с)-бапта «егер баланың басым 
мүдделері үшін бұлай жасауға болмайды деп есеп-
телмесе ғана», бас бостандығынан айырылған 
балалардың ересектерден бөлек болуға тиіс екені 
атап көрсетілген. Қазақстан сияқты үлкен елдерде 
құқық бұзған жасөспірімдерді бас бостандығынан 
айыру үшін барлық аудандарды жеке мекемелер-
мен қамтамасыз ету күрделі жайт. 37 (с)-баптың 
ережесі балаларды үйінен жырақтағы мекеме-
де ұстап, ата-аналарының оған келу мүмкіндігін 
жоққа шығару дегенді білдіруі ықтимал. Осылай-
ша, баланың өз үйіндегі ересектерден ажыратылу 
құқығын іске асыруы оның ата-анасымен/отбасы-
мен тығыз байланыста болу құқығына айтарлықтай 
шектеу жасауы мүмкін (37 (с)-бап). Сондықтан, 
елдің шалғай өңірлерінде балалар бостандығынан 
айыруға арналған мекемелерді жергілікті полиция 
учаскесінде немесе балалар үйлерінде орналастыру 
ұсынылады.
24
Тыңдалу құқығы (12-бап)
Сонымен, қылмыс жасады деп айыпталған неме-
се қылмыстық заңнаманың бұзылуына кінәлі деп 
танылған немесе қылмыс бойынша куәгер неме-
се қылмыстың құрбаны ретінде тартылған әрекеті 
заңмен қайшы келген бала үшін тыңдалу құқығына 
ие болу әділетті сот талқысын жүргізу үшін және 
заңның ұлықтығын сақтау үшін негіз болып табы-
лады. Сондай-ақ, егер ол баланың мүдделеріне сай 
келсе, өкіл немесе тиісті ұйым арқылы емес, оның 
жеке өзінің тыңдалу құқығына ие болуы да әбден 
анық жайт. Бұл құқық баланың жауап бермеу 
құқығы сақталатын алдын ала қамаудағы кезінен 
бастап, полицияның, прокурордың және судьяның 
алдында тыңдалуы құқығы секілді, процестің барлық 
кезеңінде сақталуға тиіс. Бұл үкімнің шығарылып, 
іске асырылуына да қатысты қолданылады. 
Басқаша айтқанда, кәмелетке толмағандардың 
істері бойынша соттағы тыңдаулар барысында 
балаға өз пікірін еркін білдіру мүмкіндігі берілуге 
тиіс әрі бұл пікірге баланың жасына және есею 
дәрежесіне сәйкес мән берілуі қажет. Бұл сот оты-
рысына баланың белсенді қатысуы үшін тек өзіне 
тағылған айыппен ғана емес, сонымен қатар, сот 
талқысының мәні, үкім туралы да хабардар етілуге 
тиіс екенін білдіреді. 
Балаға жазаның басқа (балама) түрлеріне қатысты 
өз пікірін білдіру мүмкіндігі берілуі тиіс, сондай-
ақ, осыған байланысты оның өзіндік тілектері мен 
басым қалауы ескерілуге тиіс. Балаға қылмыстық 
жауапкершіліктің жүктелуі деген сөз, оның 
қылмыстық заңнаманың бұзылуына кінә тағу 
барысында неғұрлым лайық жауапқа қатысты 
шешім шығаруда хабардар болуын және оған бел-
сене қатысуын білдіретін болады. Осындай сот 
процестеріне қатысатын судьялар қылмыстық іс 
бойынша баланың неғұрлым басым мүдделерінің 
сақталуы, оның тыңдалу құқығы және мемлекеттің 
мүдделері арасындағы тепе-теңдіктің сақталуы 
үшін жауапкершілік арқалайтыны анық. Про-
цесте балаға пассив нысан ретінде қарау оның 
құқықтарының сақталуына мүмкіндік бермейді 
және шектен шыққан әрекеттеріне тиісті де 
тиімді жауап ретіндегі шараларды қабылдауға 
жәрдемдеспейді. Бұл шығарылған үкімді іске 
асыруға да қатысты. Зерттеулер баланың проце-
ске белсене қатысуы, көп жағдайда, оң нәтижелер 
беретінін көрсетіп отыр. 
4.4. сот ісін жүргізу 
қағидалары
БҚК-нің 40-бабы «Кәмелетке толмағандардың 
істері бойынша әділсотты жүргізу»:
«2. Қатысушы мемлекеттер осы мақсатта және 
халықаралық құжаттардың ережелерін назарға 
ала отырып. атап айтқанда, мыналарды:
(a) қылмыс жасалған кезде ұлттық заңнамада не-
месе халықаралық құқықта тыйым салынбаған 
әрекет жасаудың немесе керісінше әрекетсіздіктің 
салдарынан бір де бір бала қылмыстық заңнаманы 
бұзған, айып тағылған және оны бұзғаны үшін 
кінәлі болып танылмауын; 
(b) қылмыстық заңнаманы бұзған немее оның 
бұзылуына кінәлі деп танылған әрбір баланың ең 
кем дегенде мынадай кепілдіктерінің болуын: 
24 Бала құқықтары жөніндегі комитеттеі Австралияға арналған 
Қорытынды ескертпелеріндегі ұсынымдарды қараңыз.

20
Бала құқықтары туралы БҰҰ конвенциясы және басқа да халықаралық құжаттар
1-тарау. Халықаралық стандарттар: 
(i) оның кінәсі заңға сәйкес дәлелденбейінше, 
кінәсіздік ақиқатының сақталуын;
(ii) оған қатысты айыптаулар туралы оның 
еш кідіріссіз және тікелей және қажет болған 
жағдайда ата-аналары немесе заңды қорғаншылары 
арқылы хабардар болуын, әрі өзіне қорғаныс 
дайындаған және жүзеге асырған кезде құқықтық 
және өзге де қажетті көмек алуын; 
(iii) егер бұл, атап айтқанда, баланың жасын неме-
се ата-анасының немесе заңды қорғаншыларының 
жағдайын ескере отырып, оның басым мүдделеріне 
қайшы келетіндей болмаса, онда заңға сәйкес әділ 
тыңдау барысында адвокаттың немесе басқа да 
тиісті адамның қатысуымен білікті, тәуелсіз 
және әділ органның қаралып отырған мәселе бой-
ынша іркіліссіз шешім қабылдауын;
(iv) куә ретінде жауап беруге немесе кінәсін 
мойындауға мәжбүрлеуден азат болуын; 
куәгерлердің жауаптарын өздігінен не болма-
са басқа да адамдардың көмегімен зерделеу және 
қорғау куәгерлерінің процеске тең қатысуын және 
олардың жауаптарын зерделеуді қамтамасыз 
етуді;
(v) егер бала қылмыстық заңнаманы бұзған деп 
есептелсе, онда ол заңға сәйкес қабылданған 
шешімді және осыған орай қабылданған кез-келген 
шаралардың жоғары тұрған білікті, тәуелсіз және 
әділетті органда немесе сотта қайта қаралуына 
құқығы болады;
(vi) егер бала қолданылатын тілді түсінбесе не-
месе ол тілде сөйлемесе, онда аудармашының тегін 
көмегін;
(vii) сот талқылауының барлық кезеңінде 
оның жеке өмірінің толықтай құрметтелуін 
қамтамасыз етеді». 
40(2)-бап қылмыстық заңнаманы бұзған не-
месе оның бұзылуына кінәлі деп саналатын 
бала үшін оған әділетті қарау және әділ сот 
талқысын қамтамасыз етуге арналған құқықтар 
мен кепілдіктердің аса маңызды тізімінен тұрады. 
Бала құқықтары жөніндегі комитет полиция 
қызметкерлері, прокурорлар, баланың заңды 
және басқа да өкілдері, судьялар, шартты түрде 
босатылғандарды қадағалаушы инспекторлар, 
әлеуметтік қызметкерлер және тағы басқалары 
сияқты ювеналды әділсотты жүргізетін адамдардың 
біліктілігі аталған құқықтар мен кепілдіктерді 
тиісті түрде тиімді іске асырудың басты шарты бо-
лып табылатынын атап көрсетеді. 
Сот ісін жүргізудің осы қағидаларына бірнеше 
қысқаша ескертулер:  
Ретроспективтік әділ сотқа тыйым 
салу (40, 2 (a)-бап)
Қылмыстық соттың негізгі қағидаларының 
бірі – жасалған сәтінде, ұлттық заңнамаға және 
халықаралық құқыққа сәйкес қылмыстық қылық 
болып табылмайтын іс-әрекеттері үшін ешкімге 
үкім шығарылуы мүмкін еместігі болып табыла-
ды (сондай-ақ МПГПП 15-бабын қараңыз). Бұл 
қағида балаларға да қолданылады. 
Кінәсіздік ақиқаты (40-бап, 2 (b) (i) – 
тармақтары)
Бала құқықтары жөніндегі комитет №10 Жал-
пы ескертудің 42-параграфында мыналарды атап 
көрсеткен: 
«Қылмыстық заңнаманы бұзған немесе оның 
бұзылуына кінәлі деп табылған бала күдік туғызған 
мәселелердің өз пайдасына шешілуіне құқығы 
бар және күдік туғызатындай айқын дәйектер 
болмаған кезде ғана тағылған айыптаулардың 
негізділігі толық дәлелденген болса, кінәлі деп та-
нылады. Бала осы кінәсіздік ақиқатына сәйкес, 
өзіне тиісті түрде қарым-қатынас жасауына 
құқығы бар, барлық мемлекеттік органдар және 
басқа да осыған қатысушы құрылымдар (проку-
рорлар, полиция қызметкерлері, судьялар) сот 
процесінің аяқ алысын айқындаудан қалыс қалуға 
тиіс. Прокурорлар кінәсіздік ақиқатының іс 
жүзінде сақталуын қамтамасыз ету мақсатында 
баланың дамуы туралы ақпаратты ұсынуға тиіс. 
Бала рәсімдерді жеткілікті түсінбегендіктен, 
қорыққанынан немесе өзге де себептер бойынша 
өзін күмәнде ұстауы мүмкін, бірақ билік орында-
ры күдік туғызатындай айқын дәйектер болмаған 
кезде баланың кінәсі дәлелденбей тұрып, оны кінәлі 
деп тануға тиіс емес».
Осы бапта Адам құқықтарының жалпыға ортақ 
декларациясы (11-бап), Азаматтық және саяси 
құқықтар туралы халықаралық пакті (14 (2-бап), 
Адам құқықтарын қорғау туралы Еуропа кон-
венциясы (АҚЕК) (6 (2-бап) ережелері көрініс 
тапқан. Заңнама, саясат және практика қылмыстық 
заңнаманы бұзған немесе оның бұзылуына кінәлі 
деп танылған кез келген баланың құқығына, кінәсі 
заңға сәйкес дәлелденбейінше, кінәсіздік ақиқаты 
құқығына кепілдік беруі тиіс. 
Кейде тәжірибеде полицияда қойылған сұрақтарға 
жауап берілмеуі кінәні мойындаудың дәлелі 
ретінде пайдаланылуы мүмкін жағдайлар кездеседі. 
Адвокат жауап бермеудің кінәні мойындау ретінде 
қаралуына жол бермеуге тиіс. Бұл мәжбүрлеп 
куәгер ретінде жауап бергізу мен кінәні мойында-
ту жағдайларына да қатысты болады.