ТәжіРибелік оҚу ҚҰРалы

13
жүргізу ерекшеліктері: 
халықаралық стандарттар және ұлттық тәжірибе
Қазақстан Республикасында балалардың қатысуымен қылмыстық және азаматтық сот ісін
біртұтас құжат ретінде қарау қажеттігін бірнеше 
рет атап көрсете отырып, оның баптарының 
өзара байланысына, әсіресе жалпы қағидаттар 
мәртебесі берілген баптары арасындағы өзара 
байланыстылыққа назар аударды. 
3-бапта «...Баланың басым мүдделерінің бірінші 
кезекте маңыздылығы» атап көрсетілген. Бұл 
тұжырым баланың тек басым мүдделерін ғана 
қарастыру үшін әрдайым бірден-бір маңызды 
фактор болып табылмайтынын білдіреді; же-
келеген балалар арасында, балалардың әр түрлі 
топтары арасында және балалар мен ересектер 
арасында, мысалы, бәсекелес немесе келіспейтін 
құқық қорғаушылық мүдделер болуы мүмкін. 
Алайда баланың мүдделері мұқият қараудың 
мәнісіне айналуға тиіс. Баланың мүдделері 
бірінші кезекте зерделеніп, назарға алынғанын 
көрсету қажет. Балаларға қатысты барлық іс-
қимылдар туралы 3-баптың қолданыс өрісі кең 
– оған үшінші тұлғалар өз мүдделерін қарау 
қажеттігі туралы хабарлауы мүмкін іс-қимылдар 
кірген
18
.
«Баланың басым мүдделері» ұғымына берілген 
кез келген түсінік Конвенцияның мазмұнына 
– әсіресе, баланың өз көзқарастары мен сезімі 
бар жеке тұлға, сондай-ақ, азаматтық және са-
яси құқықтары бар субъект болып табылатыны 
және айрықша қорғауды қажет ететіні туралы 
басымдығына сай болуға тиіс. 
Баланың мүдделері мұқият қараудың мәнісіне 
айналуға тиіс. Баланың басым мүдделеріне бай-
ланысты қағидат сотта қолданылуы тиіс.
 
2.3. Өмір сүру, тіршілік ету 
және даму
Баланың құқықтары туралы БҰҰ 
Конвенциясының «Өмір сүру, тіршілік ету 
және даму құқығы» туралы 6-бабында былай 
делінген:
1.  Қатысушы мемлекеттер әр баланың өмір сүру 
үшін ажыратылмас құқығы бар екенін таниды. 
2.  Қатысушы мемлекеттер баланың тіршілік етуін 
және дені сау болып даму деңгейін мейлінше 
қамтамасыз етеді. 
Бұл іргелі құқық құқық бұзушы баланы қолдау ша-
масына сай келетін саясат арқылы іске асырылуға 
тиіс. БҚК-ның 37(a)-бабына сәйкес мерзімінен 
бұрын босату құқығынсыз, өлім жазасына және 
өмір бойы жазаға кесуге тыйым салынған. Бас 
бостандығынан айыру жазасы баланың дамуы үшін 
зиянды салдарға соқтырып, оның қоғамға қайта 
бейімделуінде елеулі кедергілер туғызатын бола-
ды. Сондықтан бас бостандығынан айыру жазасы 
ақырғы шара ретінде пайдаланылуға және барын-
ша қысқа уақытқа пайдаланылуға тиіс, бұл ретте 
баланың даму құқығын толық сақтап, қамтамасыз 
ету үшін қоғамдық шаралар насихатталуға тиіс.  
18. Бала құқықтары туралы конвенцияны іс жүзінде қолдану 
жөніндегі практикалық басшылық, 40-бет. 

14
Бала құқықтары туралы БҰҰ конвенциясы және басқа да халықаралық құжаттар
1-тарау. Халықаралық стандарттар: 
2.4.  баланың көзқарастарын 
құрметтеу 
Бала құқықтары туралы БҰҰ Конвенциясының 
«Баланың көзқарастарын құрметтеу» туралы 
12-бабында былай делінген: 
1. Қатысушы мемлекеттер өз көзқарастарын 
білдіруге қабілетті балаға балаға қатысты барлық 
мәселелер бойынша еркін білдіру құқығын 
қамтамасыз етеді, мұнда баланың кәмелеттілігі 
мен жасына байланысты оның көзқарастарына 
тиісті назар аударылады. 
2. Осы мақсатта балаға, атап айтқанда, ұлттық 
заңнаманың іс жүргізуге қатысты нормала-
рында көзделген тәртіппен, баланың мүдделері 
қозғалған кез келген сот немесе әкімшілік 
талқылауы барысында тікелей не өкіл не 
тиісті орган арқылы оны тыңдау мүмкіндігі 
ұсынылады. 
Бала құқықтары жөніндегі комитет қатысушы 
мемлекеттерге, билік органдарына, ұйымдарға 
және жеке тұлғаларға 12-бапты түсіндіру және 
іске асыру жөніндегі басшылықты ұсыну үшін 
Жалпы ескертуді әзірледі.
19
 
4 және 5-бөлімде осы құжатқа толық сілтеме 
жасалатын болады. Мұнда Комитеттің Жалпы 
ескертудің келесі тармақтарында баян етілген 
басты көзқарастары кетірілген. 
20. Қатысушы мемлекеттер «өз көзқарастарын 
тұжырымдауға қабілетті» балаға тыңдау 
құқығын қамтамасыз етеді. Бұл пікір шектеу 
ретінде емес, қайта, қатысушы мемлекеттердің 
баланың өз пікірін өз бетімен барынша 
мүмкін дәрежеде тұжырымдай білу қабілетін 
бағалай алу міндеті ретінде қаралуға тиіс. 
Ол қатысушы мемлекеттердің баланың өз өз 
көзқарасын тұжырымдауға қабілетсіз болу-
ын басшылыққа ала алмайды дегенді білдіреді. 
Керісінше, қатысушы мемлекеттер баланың 
өз көзқарастарын тұжырымдауға қабілеттілігі 
және оны білдіру құқығын тануға туралы пікірді 
ұстануға тиіс; Бала өзінің қабілетін алдын ала 
дәлелдеуге тиіс емес. 
21. Комитет 12-бапта баланың өз пікірін білдіру 
үшін қандай да бір шектеу белгіленбегенін және 
заңнамада, іс-тәжірибеде қатысушы мемлекет-
тер тарапынан баланың өзіне қатысты мәселелер 
бойынша тыңдалу құқығына нұқсан келетін жас 
шамасы бойынша шектеулер белгіленуіне жол 
берілмейтінін атап көрсетеді. Осыған байланы-
сты Комитет мынаны атап көрсетеді:
… қатысушы мемлекеттер, әсіресе, жас ба-
лалар туралы сөз болған кезде немесе бала 
қылмыстың, нәпсілік зорлықтың және басқа 
да оғаш қылықтар түрлерінің құрбаны болған 
жағдайларда, аталған құқықтың ойластырылмай 
жүзеге асырылуының келеңсіз салдарын ұғынуға 
тиіс. Қатысушы мемлекеттер баланы толық 
қорғау жағдайында оны тыңдалу құқығының 
жүзеге асырылуын қамтамасыз ету үшін барлық 
қажетті шараларды қолдануға міндетті. 
29. 12-бапта белгіленген баланың жасы мен 
ересектік белгілері бойынша тиісті назар аудару 
талабы баланың көзқарастарының орындылығын 
айқындау үшін оның жас шамасының жеткіліксіз 
өлшем болып табылатынын білдіреді. Балалардың 
туа біткен қабілеттері олардың биологиялық жа-
сымен айқындала алмайды. Зерттеулер бойын-
ша баланың өз көзқарастарын тұжырымдай білу 
қабілеті оның ақпарат алуына, тәжірибесіне, ор-
тасына, әлеуметтік және мәдени сұраныстарына, 
сонай-ақ, қолдау деңгейіне байланысты. 
Сондықтан баланың көзқарасы әрбір нақты 
жағдайда жеке бағалануға тиіс. 
19. Баланың тыңдалу құқығы туралы №12 (2009) Жалпы ескерту; 
CRC/C/GC/12, БҰҰ құжаты, 2009 ж.1 шілде,