Смс(ҚХҚ)-хабарламаларындағы ықшамдалу

жүктеу 4,86 Mb.

бет	6/23
Дата	13.05.2018
өлшемі	4,86 Mb.
	#12193

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 23

Kadının toplumdaki yeri
Профессор С.М. Исаев және грамМатика теориясы мәселелері
Пайдаланылған әдебиеттер
ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР СЕМАНТИКАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ЖӘНЕ ТАНЫМДЫҚ СИПАТ

Литература:

1. Новиков Л.А. Антонимия в русском языке.М., 1998

2. Булаховский Л. А. Курс русского литературного языка. Т.1. Киев., 1965

3. Реформатский А.А. Введение в языкознание. М., 1967

4. Большая советская энциклопедия. Изд.3-е. Т.2. М., 1970

5.Иванова В.Ф. Трудные случаи употребления и правописания частиц Не и Ни. М., 1972

6. Бондаренко Л.И. Русско-английский разговорник. М., 1990

7. БАС – Словарь современного русского литературного языка в 17 томах.-М.-Л.1968

8. Золотова Г.А. Коммуникативные аспекты русского синтаксиса. М. 1998

9. Уфимцева А.А. Лексическое значение. М.,1978

10. Комиссаров В.Н. Проблема определения антонима (О соотношении логического и языкового в семасиологии). ВЯ, 1984, №7

11.Ожегов С.И. Толковый словарь русского языка. М.,1995

12.Словарь синонимов русского языка. Гл. ред. А.П. Евгеньева. Т.1-2. 1971

13. Введенская Л.А. О взаимодействии антонимии и синонимии. В кн. Вопросы лексики и фразеологии современного русского языка. М., 1996

Түйіндеме

Мақалада лексика-семантикалық жүйе мен оның қазіргі орыс тіліндегі антонимдер мен синонимдердің функционалдық ерекшеліктерінің негізімен байланысты мәселелер қарастырылады.

Kadının toplumdaki yeri
Д. Ержуманова, ҚазМемҚызПУ,

«Шетел тілі: екі шетел тілі» мамандығының 4-курс студенті

Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.к., профессор м.а. Г.Қ.Рысбаева

Ben üniversitede son sınıf öğrencisiyim. Son günlerde kadınlar, onların eğitimi, toplumdaki yeri hakkında çok düşünüyorum.Yer yüzünde yaşayan canlıların en gelişmiş, ustun vasıflı olanı insandır. İnsanın en buyuk ozelliği düşünebilmesidir. Düşünmenin temelinde akıl ve irade yatar. İnsanoğlunun en üst, en nazik kısmı olan hanımlar hakkında bahsetmek istiyorum.Yakında üniversitemin müzesini gezerken, kazak kadınının dört mevsimini seyrettim.Onlar çocukluk,gençlik, annelik, ninnelik çağı.Oradaki kahraman kızın üslübü dikkatımı çekti.Kadın bir eliyle beşiği sallasa, ikinci eliyle dünyayı sallıyor.Yani, ailenin dayanağı, çocuklarının sevgili annesi, kocasının sevimli eşi olabiliyor.Aynı zamanda tarihte erkeklerle beraber omuz omuza savaşan, cesurluk gösteren kahraman da oldu. Benim için model olan hanımların biri Shamsha Kopbaikyzy Berkımbaeva.O Kazak Devlet Kızlar Pedagoji Üniversitesinden mezun olduktan sonra hayat ve eğitim tecrübesini okuldaki öğretmen olarak başlayıp, eğitim ve bilim bakanı olarak tayın olabildi. Bunun dışında okul müdürü, belediye başkanı olarak ta çalıştı.Yakında Shamsha Kopbaikyzynın ”Әлі де ізгілікті іздеп келемін” adlı kitabının açılış törenine gittim.Törene gelen misafirlerin, aydınların Shamsha Kopbaikyzy hakkındaki konuşmaları bana bir devlet insanın, bir vatanseverin, gerçek bir kazak hanımının nasıl bir insan olması gerektiğini anlattı .

Kazak kadını her zamanda milletin dayanağı oldu.Kazakların Tumar, Zarina gibi cesur kızları olduğunu da tarihtan biliyoruz.On altı Aralık olayındakı kazak kızlarının davranışları da gerçek kahramanların cesurluğunu gösterdi .

Aşk şiirlerindeki Bayan Sulu, Kız Jibek gibi kızlarımız kendi güzelliliğiyle, saflılığıyla şimdiki ve gelecek nesile ebediyen model olarak kaldılar. Tarihta kahramanlığıyla ünlü olan erkeklerle beraber milleti koruyan kızlarımızın cesurlukları dünkü SSR devrindeki Manshyk, Aliyaların kahramanlığıyla ulaştı.Ozan Sara, şarkıcı Maira, domduracı Dina, dansçı Shara ve “kazak milletinin bülbülü olan” Kylash gibi sanat yıldızlarımıza halk tarafından ayrıca değer verilen, verilmektedir ve daima verilecek.

Ulu önder Mustafa Kemal Atatürk “Kadının en büyük görevi analıktır.” diyerek kadının analık görevinin kutsallığını vurgulamıştır.Kızlar devlet insanı olsa da, millet kahramanı olsa bile biz onun öncelikle anne olduğunu hiçbir zaman unutmamamız gerek.

Merhaba anne,
Yine ben geldim.
Merak etme okuldan çıktımda geldim.
Annelerde babalar gibi merak eder mi bilmiyorum ama
Ali "Okula gitmezsem annem çok kızar, merak eder" demişti de
Onun için söylüyorum.
Geçen hafta öğretmen,
Sağ elimde sarımsak, sol elimde soğan dedirte dedirte
Öğretti sağımı solumu.
Ben biliyorum artık anne sağım neresi, solum neresi
Ağrıyan yanımın neresi olduğunu
Şimdi iyi biliyorum anne.
Hani geçen geldiğimde
Şuram acıyor işte şuram demiştim de
Bir türlü söyleyememiştim ya acıyan yanımı anne
Bak şimdi söylüyorum
Şuram işte,
Sol yanım çok acıyor anne.
Hem de her gün acıyor anne her gün.
Dün sabah annesi Ayşe'nin saçlarını örmüştü.
Elinden tutup okula getirdi.
Yakası da danteldi.
Zil çalınca öptü, hadi yavrum sınıfa dedi.
Bende ağladım,
Ağladım hiç de utanmadım.
Öğretmen ne oldu dedi.
Düştüm dizim çok acıyor dedim.
Yalan söyledim anne.
Dizim acımıyordu ama sol yanım çok acıyordu anne.
Bugün bende saçım örülsün istedim.
Babam ördü ama onunki gibi olmadı.
Dantel yaka istedim.
Babam "Ben bilmem ki kızım" dedi.
Bari okula sen götür dedim.
"kızım, iş" dedi.
Bende banane dedim, ağladım.
"kızım, ekmek" dedi babam.
Sustum ama okula giderken yine ağladım anne.
Ha bide sol yanım yine çok acıdı anne.
Herkesin çorapları bembeyaz, benimkiler gri gibi.
Zeynep "annem beyazlara renkli çamaşır katmadan yıkıyormuş" dedi.
Babam hepsini birlikte yıkıyor.
Babam çamaşır yıkamasını bilmiyor mu anne?
Uff babam, her gün domates peynir koyuyor beslenmeme.
Üzülmesin diye söylemiyorum ama
Arkadaşlarım her gün kurabiye, börek, pasta getiriyor.
Biliyorum babam pasta yapmasını bilmez anne.
Hava kararıyor, ben gideyim anne.
Babam bilmiyor kaçıp kaçıp sana geldiğimi.
Duyarsa kızmaz ama çok üzülür biliyorum.
Kim bozuyor toprağını,
Çiçeklerini kim koparıyor.
İzin verme anne ne olur toprağına el sürdürme.
Eve gidince aklıma geliyor bide bunun için ağlıyorum anne. >>
Bak kavanoz yanımda, toprağından bir avuç daha alayım.
Biliyor musun anne her gelişimde aldığım topraklarını
Şu kavanozda biriktirdim.
Üzerine de resmini yapıştırıp başucuma koydum.
Her sabah onu öpüyor kokluyorum.
Kimseye söyleme ama anne
Bazen de konuşuyorum onunla.
Ne yapayım seni çok özlüyorum anne.
Ha unutmadan,
Öğretmen yarın anneyi anlatan bir yazı yazacaksınız dedi.
Ben babama yazdıracağım.
Öğretmen anlarsa çok kızar ama banane kızarsa kızsın.
Ben seni hiç görmedim ki neyi, nasıl anlatacağım anne.
Senin adın geçince sol yanım acıyor anne.
Hiç bir şey yutamıyorum.
Bazen de dayanamayıp ağlıyorum.
Kağıda da böyle yazamam ya anne.
Ben gidiyorum anne,
Toprağını öpeyim, sende rüyama gel beni öp.
Mutlaka gel anne,
Sen rüyama gelmeyince sol yanımın acısıyla uyanıyorum anne. >>
Sol yanım acıyor anne.
İşte tam şurası,
Sol yanım çok acıyor anne.
Seni çok özledim,
Anne çook...

Kazakistanın farklı yerlerinde olan Rusya doktoru Zeland Omby şehrindeyken kazakların ruhu temiz, samimi olduklarını ve her zaman neşeli, uyanık yürüdüklerinden, özenmeye, taklit etmeye hazır olduklarından bahsetmiş. Kazak erkekleri ve kadınlarının aydın ve insansever olduklarını söyleyerek, kadınların hem imanyüzlü, hem de akıllı olduklarını fark etmişti.Kazak kızlarıyla tanışan farklı insanlardan şu fikri çok duymuş.XIX asırda kazak kadınına veren yabancının değeri şöyleyidi.

Kazak kadını her zamanda milletin dayanağı oldu.Tarihtan biliyoruz ki, sak devrindeki kökünü Tumar, Zarinalardan çıkan kızlardın cesurluk ruhu kaybedilmedi.Şunu ünlü Aralık olayındakı kazak kızlarının cesur davranışlarından gördük.

Sözsüz ki ulusal yaşantımızı saklamakta kadın-annenin yeri ayrı.

Elbette, insanın yaşam problemleri çoğaldıkça, onun karakteri de değişir. Dışarıda çalışan kadının ev işine, çocuk eğitimine zamanı yetmiyor. Erkeğin yapacak işlerini kendi omzuna alması tabiyat kanunına karşılıktır. Evlenip, çocurık doğurmayı hayal etmeyen kız yoktur.evlenemeyen, çocuksuz kalan kadınlar da az değil.Onların hesabını çıkarıp, listesini yaptığımaızdan ne değişiecek? Demografiyi düzeltmek için kadınların hallerini iyileştirmek gerek.

Halkı düşünmeleri, aktivliliği, yeni hayata bağlı hevesleriyle övünmeye denkli.Şu dizgini kazak kızlarının bugünkü nesili devam etti.Milletimizin ilmi ve ekonomiği, edebiyatı ve kültürü, sanatını, siyasatını, yöneticilik işinin başında oldular.Halkımızın ovgüye denkli kızlarımız hayat tecrübesinde dayanıklılıkları arttı, daha yürekli olabildiler.Tarihte geçen birey annelerimizin, ablalarımızın ömürleri, ömürlük tecricrübeleri, bırakan mirasları – biz, kazak kızları için terbiye kitabı olmaktadır.

Milli problemlerin çözümünü bulabilen, hayatsal tecrübeye zengin ve gördükleri çok, “Neslim sana söylüyorum ”, “Terbiye hakkında düşünce”, “Yavrularım benim” adlı kitapların yazarları Dılda anneannemiz Tasmağambet geliniyle, yıllarca yüksek görevlerde olan Bizhamal anneannemiz Ramazanovayla, Emek Kahramanı, saygılı Zılika anneanne Tamshıbaevayla, meşhür alim, büyük eğitimci, devlet adamı akademisyen Aliya Beisenovayla, kazakın ozan kızları Fariza Ongarsınova, Kylash Ahmetova, Baktıgereevalar oldu.

Kızlar devlet insanı olsa da, millet kahramanı olsa bile biz onun öncelikle anne olduğunu hiçbir zaman unutmamamız gerek. Ulu önder Mustafa Kemal Atatürk bir kızı yetiştirmekmek, bir milleti yetiştirmek demiştir.

Профессор С.М. Исаев және грамМатика теориясы мәселелері
С.Жағашова, ҚазМемҚызПУ 4-курс студенті.

Ғылыми жетекшісі ф.ғ.к., доцент Ж.К. Отарбекова

«Қазіргі қазақ тілі» курсының морфология саласы мектепте, жоғары оқу орындарында көп жылдардан бері оқытылып келе жатқан, ғылыми негіздері айқындалған, тілдің өзге салаларымен ұқсастықтары мен айырмашылықтары белгілі, қалыптасқан сала. Дегенмен, ғалымның өзі айтқандай, «бұл ғылыми курстың шеңбері анықталып, обьектісі айқын болса да, талай жылдар бойы жоғары оқу орындарында тұрақты түрде өтіліп жүрсе де, қалыптасқан оқу жоспары мен бағдарламасы, тұрақты оқулықтары мен негізгі ғылыми тұжырымдары орныққан болса да, оның кейбір жалпы теориялық мәселелерімен бірге жеке немесе нақтылы бір проблемаларында, сондай-ақ практикалық жүйелерінде әлі де болса даулы, талас туғызатын, кейде тіпті қайта қарауды қажет ететін де жәйттер жоқ емес.» [1, 3].

Оның бір жағы, біздіңше, сөзжасам саласының морфологиядан бөлініп шығуымен байланысты болса, екінші жағынан негізгі грамматикалық категориялардың мәнін ашуда тіл білімінде бірізді тұжырымның жоқтығы. Соның салдарынан сөз тудыру мен форма тудыруға байланысты пікір алшақтықтары, қосымшаларды жіктеудегі, олардың атауларындағы айырмашылықтар, етіс, шырай түрлерін көрсетудегі қайшылықты пікірлер, нольдік формаға байланысты тұжырымдар, т.б. жүйелеуді, бір ізге түсіруді керек етеді деп ойлаймыз. Осы тұрғыда біз филология ғылымдарының докторы, профессор Сейілбек Мұхамеджарұлы Исаевтың ғылыми мұрасын, грамматика саласындағы соны да тың тұжырымдарын басшылыққа ала отырып, морфологияның өзекті мәселелері туралы ой қозғауды қажет деп білеміз.

С.М.Исаев - морфологияның көлемді мәселелері туралы дәстүрлі талдау ауқымынан шығып, тосын ой тастап, сындарлы көзқарас танытқан ғалым. Ол өзекті мәселелердің басын ашуда ғалымдардың көпшілігі мойындайтын тың ойлар тудырған еді. Жеке мақалаларымен бірге бұл салада автордың жеке кітап болып шыққан мына еңбектерін атауға болады: «Грамматикалық талдаудың тәсілдері» (1985, Ш.Бектұровпен бірге), “Қазіргі қазақ тілі” (морфология) курсы бойынша теориялық және практикалық сабақтардың мазмұны. (1991), “Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар” (1992). “Қазақ тілі” (практикалық курс, 1993,1996), “Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты” (1997), “Қазақ тілінде сөз тіркестерінің дамуы мен лексикалану процесі” (1996, Ә. Әбілақов, Е. Ағмановпен бірге). Бұл еңбектерінде ғалым сөз мағынасы, лексикалық мағына мен грамматикалық мағынаның ара қатынасы, анықтамалары, сөздің дыбыстық комплекс жағы мен ішкі мағыналық жағының байланысы, грамматикалық мағынаның түрлері мен берілу жолдары, грамматикалық формамен арақатынасы, грамматикалық категорияның мәні мен шеңбері сияқты мәселелерді жаңа қырынан қарастырады. Мысалы, грамматикалық мағыналар сөздің лексикалық мағынасының жалпылануы (абстракциялануы) арқылы пайда болатын, жалпы грамматикалық мағына, әр түрлі грамматикалық тұлғалардың (формалардың) жалғануы арқылы үстелетін категориялық грамматикалық мағына, сөздің басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсуінен туындайтын қатыстық грамматикалық мағына болып үшке бөлінуі және грамматикалық тұлғамен байланысты болып, диалектикалық бірлікте тұратыны, сол сияқты бір жағынан тұлғалық, парадигмалық жүйе құрып, екінші жағынан, біртектес, бірыңғай әрі бір-біріне қарама-қайшы оппозициялық қайшылықта тұратын грамматикалық мағыналар жиынтығы грамматикалық категория жасайтыны және солардың жүйесін нақты мысалдар арқылы талдап беруі қазақ тілі білімі, оның грамматикалық құрылысы саласындағы үлкен теориялық жаңалық болып табылады.

Ғалым еңбектеріндегі үлкен жаңалықтың бірі - грамматикалық мағынаның осындай түрлерін сөздерді топтастыру принциптерімен байланыстыруында. Жалпы грамматикалық мағына семантикалық принципке, категориялық грамматикалық мағына морфологиялық (сөздердің түрлену жүйесі) принципке, қатыстық грамматикалық мағына синтаксистік принципке негіз болады [2.297].

Морфологияда грамматикалық мағынаның берілу тәсілдері мен жолдары мағынаның түрлерін көрсетуге, жоғарыдағыдай үш топқа жіктеуге негіз болғаны болғаны. Алайда бұл мәселе де тілде бірден қалыптаса қойған жоқ.

Негізгі оқулық ретінде ұзақ жылдар қолданылып келген А.Ысқақовтың «Қазақ тілі» оқулығында грамматикалық мағынаның берілу тәсілі деп аффиксация, дербес сөздер мен көмекші сөздердің тіркесі, қосарлану, орын тәртібі, екпін тәсілдерін көрсетсе [3.13-18], К. Аханов аффиксация, ішкі флексия, қосарлану, бірігу, сөздердің орын тәртібі, екпін, интонация тәсілдері бар [4.304] деп көрсеткен. Ал Н.Оралбай оны екіге бөледі:

1.Қосымшалар арқылы (жалғау, нөлдік қосымша, грамматикалық жұрнақ).

2.Көмекші бірліктер арқылы (шылаулар, көмекші есім, көмекші етістік, модаль сөз, күшейткіш көмекшілер, көмекші күшейткіш буындар) [5.16].

Ал С.М. Исаевтың бұл мәселеге қатысты зерттеуінің ерекшелігі – мағына білдіру тәсілдері мен оның жолдарын бөліп көрсетуінде. «Ең алдымен грамматикалық мағынаның берілу тәсілдері деген ұғым мен жолдары деген ұғым бір ме, бөлек-бөлек пе? Осыны нақтылап түсініп алу қажет» - дейді [3.22].

Грамматикалық мағынаның берілу тәсілдері деген ұғым белгілі бір мағына типтерінің (түрлерінің) не арқылы және қалай берілуінің тілдік қабат негіздері жиынтығы, тобы болып табылады да, ол өз ішінде жекелеген түрлерден тұрады. Грамматикалық мағынаның белгілі бір берілу тәсілінің бірнеше түрлері болуы мүмкін. Сол түрлер ол тәсілдің немесе мағына берілудің жолдары деп аталады.

Грамматикалық мағынаны білдірудің ең бірінші тәсілі – семантикалық тәсіл. Ол - сөздің лексикалық мағынасының абстракцияланып жалпылануы арқылы іске асады. Сөйтіп, жалпы грамматикалық мағына пайда болады. Екінші – синтетикалық тәсіл. Грамматикалық мағынаның синтетикалық тәсіл арқылы берілуінің тіл білімінде бірнеше жолы бар. Олар: қосымша қосылу жолы, яғни грамматикалық тұлғалардың (формалардың) үстелуі арқылы грамматикалық мағынаның берілуі, префикс қосылу жолы, яғни сөзге префикс - приставка қосылу арқылы грамматикалық мағынаның берілуі; ішкі флексия жолы, яғни сөздің ішкі кейбір дыбыстарының өзгеруі, алмасуы, қосылуы арқылы грамматикалық мағынаның берілуі; екпін арқылы, яғни екпіннің өзгеруімен грамматикалық мағынаның берілуі; супплетивті жол, яғни грамматикалық мағынаның жеке-жеке сөздер арқылы берілуі. Үшінші – аналитикалық тәсіл. Аналитикалық тәсілдің бірнеше түрі, жолы бар. Олар: негізгі сөздердің тіркесуі арқылы грамматикалық мағынаның берілуі (мысалы, алтын сағат, темір күрек, ағаш үй, шәкірт бала сияқты тіркестерде алғашқы зат атаулары алтын, темір, ағаш, шәкірт, екінші зат атауын білдіретін сөздермен тіркесу арқылы заттық мағынада емес, қатыстық-сындық мәнде қолданылған) негізгі сөз бен көмекші сөздің (көмекші етістік, шылау, т.б.) тіркесуі арқылы грамматикалық мағынаның берілуі, сөздердің қосарлануы арқылы грамматикалық мағынаның берілуі, сөздердің орын тәртібі арқылы грамматикалық мағынаның берілуі, дауыс ырғағы, интонация арқылы грамматикалық мағынаның берілуі. Сондай-ақ, ғалым «аралас тәсілдер де болуы мүмкін, яғни грамматикалық мағынаның берілуінде бір емес, бірнеше тәсілдің элементі болуы мүмкін» деп көрсетеді.

Жоғарыда көрсетілген ғалымдардың талдауларында грамматикалық мағынаны берудің тәсілдері мен жолдары араласып кеткен. Аталған тәсілдерді профессор С.М.Исаев көрсеткен үш тәсілдің жолдары ретінде топтастыруға болады. Сонымен қатар К.Аханов зерттеуіндегі бірігу тәсілі грамматикалық мағына берудің бір жолы бола алмайды. Сондай-ақ қосарлаудың да түгелдей грамматикалық мағына бермейтінін, оның қайталама түрінің ғана грамматикалық мағынаға негіз болатынын ескерген жөн. Н. Оралбай атап көрсеткен екі тәсілде мағына берудің барлық жолы көрініс таппағаны әрі бірқатар ойланарлық мәселелердің бар екені байқалады. Мәселен, көмекші есімдер мен күшейткіш көмекшілер (өте, тым, аса) грамматикалық мағына білдіре ме? Олардың лексикалық мағынасынан толық айрылған сөздер емес екенін ескерсек, аталған топқа қосу керек пе деген сұрақ туындайды. Осы секілді бір қарағанда ұсақ-түйек секілді мәселердің басын ашып алу да керек-ақ.

Тіліміздің грамматикасындағы осындай түйткілді мәселелерге үңілген сайын ғалым С.М. Исаевтың еңбектері ең басты жол сілтеуші болып қала берері анық.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Қазіргі қазақ тілі (морфология) курсы бойынша теориялық және практикалық сабақтардың мазмұны. А.1991.

2.Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. А.,1998.

3.Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. А.,1991.

4.Аханов К. Тіл білімінің негіздері. А.,1993.

5. Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. А.,2007

ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР СЕМАНТИКАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ЖӘНЕ ТАНЫМДЫҚ СИПАТ
Жаңабаева Н.А., ҚазМемҚызПУ магистранты

Ғылыми жетекші: ф.ғ.д., профессор Т.Н.Ермекова

Әрбір ұлттың ұлттық дүниетанымы мен мәдениетін танып білу мақсатына сол ұлттың құндылықтарының жиынтығын зерттеу арқылы қол жеткізуге болатынын соңғы кездері орындалған ғылыми жұмыстар дәлелдеп отыр. Бұл құндылықтар ұлттың тілінде, сөздік қорында сақталған.

Антропоцентристік және экспансионистік бағыттардың тіл білімінде кеңінен өркен жаюы тілдің ұлттық шынайы табиғатын тілдік емес, яғни экстралингвистикалық факторлармен байланыстыра зерттеуімен түсіндіріледі. Бұл бағыттардың аясында қалыптасқан тіл білімінің салаларының бірі – лингвомәдениеттану.

Лингвомәдениеттанудың қалыптасып, дамуына сүбелі үлесін қосқан ғалымдар: жалпы тіл білімінде В.фон Гумбольдт, Я.Гримм, Р.Раск, А.Потебня, Г.Штейнталь, В.А.Маслова, Е.С.Кубрякова, В.Н.Телия, ал қазақ тіл білімінде Ә.Қайдар, Е.Жанпейісов, Ж.Манкеева, Б.Хасанов, Г.Смағұлова және т.б.

Ұлттық мәдениеттегі символдық, бейнелік-метафоралық мәнге ие және мифтерде, аңыздарда, салт-дәстүрде, халықтық және діни шығармаларда, поэтикалық және прозалық мәтіндерде, фразеологизмдер мен метафораларда, символдар мен мақал-мәтелдерде сақталып қалған адамның архетиптік және прототиптік танымының нәтижелерін біріктіретін тіл бірліктері лингвомәдени бағыттағы зерттеулердің пәні болып табылады[1; 36].

«Тілдің фразеологиялық қоры – халықтың, ұлттың ділі мен мәдениетінің қайнар көзі, ұлттың өзіндік ерекшелігі мен рухы, қайталанбастай бейнеленетін кез келген ұлттық тілдің жаны» деп ғалым В.А.Маслова фразеологиялық бірліктердің ұлттың болмысын тануда, ұлттың ұлттығын сақтауда аса маңызды екендігін атап көрсетеді[2; 82].

Тілдерді салыстыра-салғастыра зерттеу әр тілдің өрнек бояуын, ұлттық ерекшелігін, қайталанбас қасиетін танып білуге мүмкіндік береді. Осындай зерттеулер халықтардың бір-бірімен түсінісу барысын жүзеге асыруға кеңінен ат салысады.Зерттеу жұмысын жүргізу барысында қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі фразеологизмдерді салыстыра отырып, олардағы әр халықтың дүниетанымы мен өмірлік тәжірибеде қалыптасқан түсініктердің көріністерін ашып, ұлттық және танымдық сипатын айқындауға талпыныс жасалды.

Үш тілдегі фразеологизмдер мен мақал-мәтелдерді салыстыру кезінде сөзбе-сөз қайталанатындарын, түрлі сөздермен берілсе де, мағыналары ұқсас болып келетіндерін айқындадық.

Аз да болса, көптей көру[3;20 ]
Довольствоваться малым
Be content with very little [4;57]

Аз нәрсеге қанағатшыл болу керектігі жайлы үш тілде бірдей айтылып тұр. Қанағатшыл болған адамдар өмірде көп жетістіктерге жете алатынын, қай кезде қандай жағдай болса да, сабыр мен қанағатқа жол беру керектігін насихаттайтын ертегілерді, аңыз-әңгімелерді осындай тіркестермен түйіндеп аяқтау көптеген халықтардың салтында бар құбылыс.

Екі шоқып, бір қарау
Глядеть в оба
Keep one’s eyes open

Жоғарыда келтірілген фразеологизмнің беретін мағынасы – сақ болу. Бұл мағынаның қазақ тілінде берілуіндегі ерекшелікке мән берер болсақ, «шоқу» деген сөзді қазақ халқы құсқа қатысты қолданатыны белгілі. Яғни құстың сақтығындай сақтықта болу керек деген мағынада қолданылып тұр. Орыс тіліндегі нұсқада екі көзді ашып тұрып, бар назарды сонда аудару деген мағынаны беріп тұр. Ағылшын тіліндегі нұсқаның сөзбе-сөз аудармасы – «өзіңнің көзіңмен қоса өзге біреудің көздерін ашып, сақ болу». Бұл жерде байқайтынымыз, сақ болу мағынасы үш халықта да көз сөзімен қатысты берілуі. Көздің сақтық үшін, қырағылық үшін орны ерекше мүше екендігін үш халықтың тілінде де көрініс беріп тұр. Мұның себебін әлемді, шындық өмірді ортақ түсініп, қабылдау әрекетімен түсіндіруге болады. Лингвомәдениеттанудың ең негізгі басты категориясы – әлем бейнесі ұғымы. Әлемнің тілдік бейнесінің екі типі болады, олар: универсалды және идиоэтникалық. Сонымен бірге әлемнің тілдік бейнесінің жалпы ұлттық, ұжымдық және жеке, мифтік-діни деген түрлері бар. Әлемнің тілдік бейнесінің екі типі жекелеген ұлттар мен адамзат ұғымымен байланысты.

Әлемнің тілдік бейнесінің универсалды типіне жалпы адамзаттық тәжірибенің тілде бекітілуін жатқызамыз. Яғни жалпы адамзаттың дүниені қабылдап, тұжырымдауы нәтижесінің тілдегі көрінісі.

Қолды ету
Прибрать к рукам
Lay hands on

«Ұрлау», «ұрлап алу» деген мағынаны білдіретін бұл тіркесте басты әрекет етуші «тұлға», адамның дене мүшесі – қол. Қолдың алдау құралы ретінде қолданылуы бұл мүшенің адамзат үшін ең басты әрекет етуші мүше деп қабылдануымен байланысты. Қолға қатысты сөз қолданыстары әртүрлі, жағымды, жағымсыз позицияда жеткізілуі түрліше. Себебі қол жақсылықты да жасайды, жамандықты да жасайды. Осы фразеологизмде қол жағымсыз позицияда қолданылып тұр.

Екі өкпесін қолына алып жүгіру
Брать руки вноги и бегом
Grab one’s legs

«Бар күшімен жүгіру», «қатты жүгіру» деген мағынаның үш тілде берілуінде кішкене өзгешелік бар. Қазақ халының адам тәнінің сырын түсіне білгендігі осы тіркестен көруімізге болады. Өкпе – тыныс алу мүшесі, яғни ағзанының тыныс алуын қамтамасыз етіп отыратын басты мүше. Егер өкпе болмаса, өмір сүру мүмкін еместігін жақсы түсіне білген. Жүгірер кезде де өкпенің маңызы зор екендігін тілге тиек етеді. Сонымен бірге, қазақ тілінде «өкпесі өшу» - шаршады деген мағынаны білдіретін қолданыс та бар. Яғни өкпе болмаса еш әрекет болмайтындығын айтады. «Екі өкпесін қолына алып жүгіру» деген тіркесте бар күшін, демін жинап жүгіру мағынасы беріліп тұр. Орыс тіліндегі нұсқада жүгіруде аяқпен қоса қолды да іске қосу арқылы екпінмен жүгіру делінсе, ағылшын тіліндегі нұсқада біреудің аяғын қоса алып жүгіру делінген. Өзіңмен қоса тағы басқа адамдарды іске қосу арқылы іс-әрекетті күшейту, екпіндету мәнінде қолдану ағылшын халқының сөз қолданысында жиі кездесетіні байқаймыз.

Бір оқпен екі қоянды ату
Убить сразу двух зайцев
Kill two birds with one stone

Бір іс-әрекет арқылы екі мақсатқа не екі олжаға қол жеткізу мүмкіндігі сөз болады, қазақ және орыс тіліндегі нұсқада сөзбе-сөз ұқсас беріліп тұр. Бұл сөз өрнегінен тұрмыс-тіршіліктен хабар алуымызға болады. Аңшылық кәсібімен екі халық та айналысқаны белгілі. Аңшылықтан олжамен оралу, табысты болу – қуаныш, мерей. Сол қуаныш, табысты болу, олжалы болу ұғымымен байланысты қалыптасқан сөз өрнегі халықтың тілінде осылай көрініс беріп тұр. Ағылшын тіліндегі нұсқада екі құсты бір таспен атып түсіру деген тіркес қолданылған. Бұл да қолға түсуі қиын екі табысқа бір әдіспен жету мәнін білдіреді.

Оқ бойы озу
Остаться в выигрыше
Win by a neck

Ұлттық спорт ойындарында немесе жарыстарда алда келе жатқан жеңімпаздың іс-әрекетін сипаттауда қолданылады. Яғни, жеңу, алға шығу мәнін білдіреді. Қазақ халқының ұлттық ойындары – бәйгеден, көкпардан озық нәтиже көрсеткендердің жеңісін айтуда оқ бойы озып келді деп қолданылады. Ағылшындықтардың ат жарысында осы сөз өрнегі жиі қолданылады екен.

Тырнағын батыру
Показать когти
As hard as nails

Күш көрсету мәнін білдіреді. Мұнда басты мәнді ашуға тірек болып тұрған сөз – тырнақ. Тырнақ сөзі озбырлықтың, қатыгездіктің символы ретінде қалыптасқанын әр елдің, әр ұлттың халықтық әдеби мұрасынан да, наным-сенімінен де, сөз өрнектерінен де байқауымызға болады. Шығыс халықтары мен батыс халықтарына ортақ ертегі, аңыз кейіпкері жез тырнақ жалмауыз екендігі белгілі. Тырнақ алапат күштің, сиқырдың иесіне тиісті деп түсіну жалпы адамзаттық мифологиялық түсінік болып табылады. Сол түсініктің көрінісі тілде қалыптасқан тұрақты тіркестерден байқалады.

Үш тілдің фразеологизмдерін салыстыра талдау арқылы әлемнің тілдік бейнесінің әр халықтағы көріністері, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары көрсетілді. Осы зерттеуді жүргізу барысында фразеологизмдерді лингвомәдени аспектіде қарастыру арқылы олардың бойында көрініс табатын ұғым-түсініктерде халықтың танымдық білімдері жинақталғанын білеміз. Осындай фразеологизмдерді экспансионистік және антропоцентристік бағыттарда зерттеу жұмыстарын жүргізу арқылы олардың ұлттық және танымдық сипатын ашып көрсетуге болады.

жүктеу 4,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 23