Смс(ҚХҚ)-хабарламаларындағы ықшамдалу

1. 
   Жунусова В.Д. Лингвомәдениеттаным және қазақ кино тілінің ұлттық сипаты. Курстық жұмыс. Алматы, 2010.
   
2. 
   www.kuttybolsyn.kz сайты. Мақал-мәтелдер. Ырым-тыйым сөздер.
   
3. 
   Кеңесбаев І. Фразеологиялық сөздік. Алматы: «Арыс» баспасы, 2007.
   

Ғылыми жетекшісі: аға оқытушы Қ.Ш. Балабекова

Қазақ тіліне мемлекеттік дәреже беру туралы мәселе Кеңес өкіметі жылдарында бірнеше рет көтерілгені белгілі. Бірақ бұл мәселе жайында әр кезеңде әртүрлі көзқарас болды. 1920 жылы Қазақ АССР-і Кеңестерінің бірінші құрылтай съезінде республикадағы әр ұлт барлық мекемелер мен мектептерде тек ана тілін қолдануға құқылы деген шешім қабылданды. Оның қазақ тіліне қатысы бар. 1924 жылы Қазақстанның бірінші конституциясында қазақ және орыс тілдері республикада мемлекеттік тіл болып танылды. 1938 және 1978 жылдарында қабылданған Қазақстан Конституциясында мемлекеттік тіл жайында ешнәрсе ашып айтылмаған. Тек 1989 жылы қабылданған Қазақ ССР – нің «Тіл туралы » заңында, одан кейін Қазақстан Республикасының 1993-1995 жылдарында қабылданған жаңа Конституцияда қазақ тілі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі болып бекітілді. Сонымен бірге Тіл заңында қазақ тілі мемлекеттік қамқорлыққа алынатыны атап көрсетілді.

Тіліміздің мемлекеттік дәрежеге ие болуы – тәуелсіздігіміздің басты нәтижесі, оның қоғамның рухани жаңаруына, әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру талабына сай өмірдің өзі туғызды. Бұл туралы 1990 жылғы мемлекеттік бағдарламада былай делінген: ССРО – дағы басқа көптеген ұлт тілдері сияқты қазақ тілі соңғы ондаған жылдар ішінде қазақ халқының тарихи Отаны Қазақстан Республикасы территориясында іс жүзінде толық құқылы тіл болудан қалды.

Қазақ тілі өзінің шығу төркіні жағынан түркі тектес тілдерге соның ішінде Қыпшақ тобындағы тілдерге, ал сөз құрылысы жағынан жалғамалы тілдер тобына жатады. Қазақ тілі мен қазақ халқының шығу кезеңі ғалымдардың айтуы бойынша - ХV ғасыр. Қазіргі қазақ тілінің арғы тегін сан-салалы көне түркі жазба ескерткіштерінен аңғарамыз. Түркілердің көне жазуы – Орхон – Енисей жазуын алғаш Амстердам қаласының оқымыстысы Н. Бидзен 1667 жылы тапқан. Дания ғалымы Томсен 1893 жылы жазуды оқудың жолын тауып, ол түркі халықтарының жазуы екендігін айқындады. Қазақ тілі – Қазақстанда ғана емес, сонымен қатар басқа туысқан республикаларда сондай-ақ шетелдерде (Қытай, Ауғаныстан, Монғолия, т.б) де тұратын қазақтардың ана тілі.

Түркі тілдерінің туыстастығы олардың лексикалық құрамынан, фонетикалық жүйесінен, грамматикалық құрылысынан байқалады.

Қазақ тілінің мемлекеттік дәрежеге ие болуы республикада оны білудің қажеттілігінен туатын объективті жағдайларға барып тіреледі. Әлеуметтік тіл білімінің зерттеушісі Б. Хасанұлының пікірінше ондай қажеттілікті туғызып отырған себептер мынандай:

1. 
   Қазақтардың республикада үлес салмағының басым болуы және оның соңғы жылдарда үздіксіз өсіп отыруы.
   
2. 
   Республиканың барлық жерінде азды-көпті қазақ тілді ортаның қалыптасуы.
   
3. 
   Көп ұлтты ауыл - село тұрғындарының тең жартысынан астамы қазақтар болғандықтан, қазақ тілінің ұлтаралық қатынаста жұмсалуы.
   
4. 
   Қазақтардың ТМД республикасында көп екені, ондағы жүзден астам ұлт пен ұлыс ішінде бесінші орын алатыны.
   
5. 
   Қазақ тілі ғылыми тұрғыда зерттелген сөйлеушісі көп тілдердің бірі екендігі. Қазіргі дүние жүзінде 5651 тіл болса, қазақ тілі соның ішінде сөйлеушінің саны жағынан алғашқы 70 тілдің санатында екен.
   
6. 
   Қазақ тілін білу қазақтар саны жағынан басым көп ұлт аймақтарда өзге ұлт өкілдері үшін аса қажет екендігі.
   
7. 
   Қазақ тілінің қоғамдық қызмет ауқымында уақыт тілін білу қажеттілігінің себептілігін әліде нақтылау керектілігін ескертеді.
   

Қазақстанның жаңа Конституциясының 7 – бабында мемлекеттік мекемелер мен өзін – өзі басқаратын жергілікті ұйымдарда орыс тілі қазақ тілі мен бірдей қолданылатын сонымен бірге Қазақстан халықтары тілдерін уйрену және олрды дамыту үшін мемлекет қамқорлық ететіні ашып айтылған. Тіл заңын жүзеге асыру үшін 1989 жылы қазақ тілі қоғамы, 1993 Қазақстан үкіметі жанынан Тіл комитеті құрылды.

«Тіл туралы» заңының 23-бабында: « Мемлекеттік тілді белгілі бір көлемде және біліктілік талаптарына сәйкес білуі қажет, кәсіпкердің, мамандықтың және лауазымдардың тізбесі Қазақстан Республикасы заңдары мен белгіленеді» деген норма бар. Осы бір ғана норманың озін өмірге енгізудің өзі мемлекеттік тілдің жағдайын жақсартар еді.

Мемлекеттік тіл – мемлекет рәміздерінің бірі болып табылады. Мемлекеттік тіл – Қазақстан Республикасының әрбір азаматынан іс қағаздарды мемлекеттік тілде жазуды талап етеді. Әрбір ұлттық мемлекетте мемлекеттік тіл – елдің мақтанышы. Өйткені мемелекеттік тілде мемлекеттің дәрежеде маңызы бар құжаттар жазылады.

Сүйемін туған тілді – анам тілін,

Бесікте жатқанымда-ақ берген білім.

Шыр етіп жерге түскен минутымнан

Құлағыма сіңірген таныс үнін.

Ең бірінші сол тілмен сыртқа шықты

Сүйгенім, жек көргенім, ұнатқаным, -дегендей, әрбір азамат өз тілін құрметтей білуі қажет.

1. 
   Бектұров Ш. Қ. «Қазақ тілі лексика – фонетика морфология – синтаксис» Алматы – 2006.
   
2. 
   Мұса А. О. Төленов І. М. Құдайбергенов Е. Қ. Дәркенбаев Г. Қ. «Қазақ тілі» Алматы – 2003.
   
3. 
   Исаев С. М. «Қазақ тілі » Алматы – 2007.
   
4. 
   Балақаев Т. Сайрамбаев Т. « Қазіргі қазақ тілі» Алматы – 2004.
   
5. 
   Жүнісов М. « Қазіргі қазақ тілі » Алматы – 2008.
   

Ш.Әбділда, ҚазМемҚызПУ 3-курс студенті

Ғылыми жетекші: М.Қ.Қанабекова
Прагмалингвистика ғылымында басты екі бағыттың: мәтін лингвистикасы және дискурстың ғылыми тұрғыдан біршама қалыптаса түскенін бірқатар зерттеу еңбектер арқылы оқып, түсініп жүрміз. Қазіргі теориялық зерттеулерде дискурс, дискурсивті талдау сияқты ұғымдарды жиі кездестіреміз. Зерттеуші-ғалымдардың түсіндіруінше, дискурс ХХ ғасырдың 70-80 жылдарынан бастап лингвистикада алғашында «сөйлеу» мағынасында қолданылса, жалпылама түрде «коммуникативтік оқиға», «коммуникативтік жағдай» терминдерімен беріліп жүр. Аталған дискурс терминін қолдануда, оны түсіндіруде осы кезге дейін әртүрлі көзқарастар бар екендігін байқадық. Соған орай дискурске әр түрлі анықтамалар беріліп, түрліше тұжырымдар жасалуда. Зерттеушілер пікірлерін жүйелей келіп, соның негізінде дискурс терминінің бірнеше мағыналарын анықтадық:

Ауызша сөйлеу диалог

формасы

Өзара байланысты мәтін мәтін жағынан өзара байланысты

топтар

Ғалымдар танығандай, прагматика адамның коммуникативтік іс-әрекетінің ауызша (дискурс) және жазбаша (мәтін) екі формасын да қарастырады. Дискурс пен мәтіннің негізгі мәселелерінің қатарынан прагматика да орын алады. Бұл тұрғыдан ғалым З.Ш.Ерназарова «Қазіргі сөйлеу тілі синтаксистік бірліктерінің прагматикалық негіздері» деген зерттеуінде: ...мәтіннің ауызша, жазбаша да формасында сөйлеуші пен тыңдаушының сұхбаттасуы, коммуникацияға түсуі, қандай мақсатта қолданылуына, пайда болуына алып келеді. Коммуникация бейвербалды, вербалды түрде екі немесе одан да көп тұлғаның бір-бірімен ақпарат алмасуы прагматикаға қатысы арқылы жүзеге асады. Прагматиканың негізгі зерттеу саласының бірі – дискурс. Прагматика – динамикадағы мәтін – дискурсты оны дүниеге келтіруші адаммен байланысты қарастыратын ғылым деп атауға болады – деген тұжырым жасайды (1,35).

Бұл ұғымға қатысты сипаттаманың бірі мынадай: Дискурс (логически связанная речь) – связанный текст в совокупности с экстралингвистическими-прагматическими, одного индивида с учетом всех экстралингвистических факторов (ситуация, характер собеседника, кинесика и фонация). Это – односторонний дискурс. Совокупность высказываний двух коммуникантов в устной форме «погруженная в жизнь» со сменой ролей «говорящий -------- слушающий» называется двусторонним дискурсом (2,93).

Берілген түрлі анықтамаларды қарастыра келе, зерттеушілер дискурсқа төмендегідей сипаттамалар береді:

– дискурс – тілдік бірліктердің барлық қолданысын байланыстыратын атау.

– дискурс – тілдік әрекет, сөйлеудің жолы, тәсілі.

– дискурс – мәтін түзуші, мәтін, мәтін қабылдаушы үшеуінің тұтастығы негізінде қарастырылады.

– дискурс – сұхбаттасушылардың өзара қарым-қатынасы.

Қысқасы, дискурс термині айтуды, сөйлеуді сипаттайды, қарым-қатынас жасаудың негізгі түрі деп танимыз. Дискурсты сөйлеу теориясы тұрғысынан алып қарастырсақ та, сөйлеу, ең алдымен ауызша формада жүзеге асырылатыны мәлім. Сол себепті әдеби тілде сөйлеудің биік шыңы, қайнар бұлағы шешендік сөздер. Сөйлеу мәдениетінің озық үлгісі – шешендік өнер.

Шешендік сөздердің прагматикалық сипаты айрықша. Коммуникацияға түсуші сөйлеуші мен тыңдаушы сөздерінің өн бойынан прагматика орын алады. Шешендік сөздердің прагматикасы жайлы ғалым Д. Әлкебаева былайша тұжырым жасайды: «Қазіргі шешен сөздің прагматикасы иландыру мен дәлелдеу мақсатын көздейді, олардың басты мәні әр түрлі сұрақ төңірегінде стилистикалық әсер тудырады» (3,227).

Бірқатар зерттеу еңбектерде ғалымдар шешендік сөздер дискурсында сөйлеуші мен тыңдаушы арақатынасынан туындайтын прагматикалық ерекшеліктерді байқауға болатындығын айтады.

Шешендік сөздерде коммуникативтік мақсаттың типтеріне, коммуникацияға қатысушылардың өзара пікір алысуына орай тілдесім жанрлары төмендегідей болып келеді: сөйлесу (ақыл-кеңес береді, иландырады), тілдесу (екі адам арасындағы ұрыс-керіс, дау-жанжал, қақтығыс, кінәлау), пікірталас (ақиқатты айқындау мақсатындағы пікір алыс) әңгіме (монологтық сипаттағы сөз ) түрінде жүзеге асады. Бұлардың әрқайсысының шешендік сөздердегі көрінісі түрліше. Өзіміз аңғарған шешендік сипатындағы төмендегі мәтіндерге назар аударалық:

Шешендік сөздер дискурсының бір формасы диалог болып табылады. Дискурстағы диалогта шешен (сөйлеуші тұлға) өзін өзгеше күйде ерекше қолтаңбасымен танытады. Нені түгел айтып, нені бүгіп отырғаны, оның ұғымынша қандай нәрсені атамаса да түсінікті екенін сөйлеу кезінде қандай мүмкіндіктер байқалатындығын біледі. Диалог–табиғи құбылыс, шешеннің коммуникативтік тұспалын (интенциясын) тыңдаушының аңғара білуі диалогтің ойдағыдай өтуіне септігін тигізеді. Мысалы, Ғ.Мүсіреповтің “Болашаққа аманат” тарихи драмасынан үзінді келтірелік:

Хан: Тегі, бала жасынан би атанған Сырым қырыққа жете бере қартаяйын деген-ау, сірә! Ханмен жауласпаймын, хандығымен жауласамын деген сөз бола ма екен? Ханы бар, хандығы жоқ ел болғанын қайдан естіп жүрсің?

Сырым: Тегінде, екінің бірі дұрыс болар: мен қырыққа жетпей қартайған болармын, не кейбіреулер қырыққа жеткенше қырқынан шыға алмай қойған болар…». Мұнда Сырым батырдың шешендік тұлғасы анық байқалады. Ханның не айтқысы келгенін, коммуникативтік пиғылын аңғарған Сырым өткір тілмен шешендік үлгісін көрсете сөйлеген. Бұл үзіндіде шешендіктің басты көрсеткіші – дыбыстар гармониясының (ассонанс, аллитерацияның), параллель құрылымдардың айтушының ойын стилистикалық әсерлі етіп, айрықша эстетикалық қызметте жұмсалып тұрғандығын аңғарамыз.

Шешендік сөздердің прагматикалық мәні айтылар ойдың логикалылығы мен аргументінің тереңдігінен, дәлелінің мықтылығынан, тыңдаушыға әсер ететін эстетикалық қасиетінен(эмоциялық көзқарасынан, ойлантудан т.т.) нақты көрінеді. М.Мағауинның «Аласапыран» тарихи романындағы ақылгөй дана Әз-ханым әженің түйінді ойына(монологіне) назар аударалық:

Егер Тәуекел хан алаш бегін қоңыраттан, ұлыс бегін жалайырдан қойса, бар қазақты тең тұтам деп жар салғаны емес пе? Бегін белге шығарып, еліне қоныс берсе, жау қолында қалған барлық руға ұран шашқаны емес пе? Жетім қозы тас бауыр, жат болып кетсе, қайтесің... Бірақ, балам, өкпе арты өкінішке ұласатын кеп бар, наз арты түңіліске ұласатын кез бар... Мен ақылы қысқа әйелмін, көсемдігімнен емес, көргендігімнен айтам... Мұнда ел анасы атанған Әз-ханымның ой ағымы нағыз шешендік сөз үлгісінде берілген. Әлеуметтік мәселені қозғаған толғау мәніндегі сөзі шешендікке тән шарттары мен белгілері(ұйқасты параллелизмдер, дыбыстар үйлесімділігі, мақал-мәтелдер мен афоризмдер) арқылы айшықты да көркем тілмен шебер жеткізілген. Тыңдаушыға ықпал ететін, оның айрықша реакциясын туғызатын, айтылған ойдан тұжырым жасай біліп, нәтижеге итермелейтін данагөй әженің даналы ойынан (монологінен)сөйлеушінің жалпы білім-түсінігі, әлеуметтік мәселеге деген көзқарасы, түсіну қабілеті қабылдаушы тұрғысынан айрықша бағаланады.

Сөйтіп, шешендік сөздер – стилистикалық әсері айрықша, тыңдаушыға тікелей бағытталған, прагматикалық әлеуеті бар ерекше сөз өнері. Көпшілікті сөйлеу мәдениетіне тәрбиелейтін, адамның дүниетанымын, мәдени өресін танытатын тағылымы мол құрал.

1.Ерназарова З.Ш. Қазіргі сөйлеу тілі синтаксистік бірліктерінің прагматикалық негіздері. – Алматы, 2002.

2.Карлинский А.Е. Принципы, методы и приемы лингвистических исследований. – Москва: Просвещение, 1981. – С 542 с

3.Әлкебаева Д. Қазақ тілінің прагмастилистикасы. – Алматы, 2007.

Ғылыми жетекші: Қ. Ш. Балабекова

Сөз өзімізді қоршаған кең дүниедегі зат пен құбылыстың атауы болғандықтан, оларға тән телінді дербес өзіндік мағынасы болады [1, 6-7б.]. Сөз ол баста күнделікті қоғам өмірінің қажетінің салдарынан пайда болған. Мұны Ф. Энгельс: «Адамдардың біріне-бірінің бірдеме айтуы керек болды. Сондықтан маймылдың сөйлеуге ыңғайланбаған тамағы бірте-бірте дамып, ауыз ішіндегі мүшелер айырым дыбыстарды бірінің артынан бірін айтуға үйренді», - дейді. Онан әрі қарай сөз бірте-бірте дами береді.

Сөз – дыбыстық форма мен мағынаның тұтастығы, ақиқат заттың, құбылыстың жинақты бейнесінің белгісі. Адам тіл арқылы, яғни белгілі сөз арқылы ойлайды. Ойлауға қатысқан сөз мағыналы дыбыстардың жүйелі түрдегі дыбысталуы, айтылуы түрінде болады. Ал, олар айтылмаған жағдайда да, ойлау белгілі дыбыстар образы арқылы болады. Сөйтіп, дыбыстардан құралған сөздің мағынасы ұғымның мазмұны болады. Ал, ұғымның мазмұны – заттың, құбылыстың адам санасындағы бейнесі. Бұлар бір-бірімен өте тығыз байланыста.

Сөз болған жерде мағына болуы – табиғи нәрсе. Біз қандай сөзге болсын мән, мағына беріп, белгілі мазмұнда айтамыз. Сөз мағынамен тығыз байланысты. Сондықтан сөз – мағынаның тірегі. Сөзсіз мағына жоқ. Алайда, сөз бен мағына бір нәрсе емес. Өйткені тілде кейбір сөздер мағынасын жоғалтқан, сонда да олар мағынасыз сөз болып өмір сүре береді. Мысалға, шылауларды алар болсақ, дейін, шейін дегендер сөз, бірақ нақты мағыналары осы күнде жоғалып, шылау болып қалған (яғни, мағынасыз сөздер де болады). Күн сайын келем, сол үшін келдім, соған бола келдім, келген сол ғой, суға қарай беттеді, тауға таман беттеді. Осы мысалдардағы сайын, үшін, таман, бола, ғой, қарай дегендер – сөздер. Ал олардың жеке тұрғанда ешбір мағынасы жоқ.

Ол сөздердің дыбысталуы, сыртқы дыбыстық формасы ғана сақталған, ішкі мағына ажыраған. [2, 6-7б.]

Әрбір сөз – белгілі бір құбылыстың аты. Сол себептен олардың әрқайсысына тән белгілі мағынасы бар. Бірақ бұл мағыналар өзі білдіретін зат пен құбылысты табиғи жолмен емес, сол ұғымды білдіретін белгі ретінде жұмсалады да, бір тілде сөйлейтін халықтың бәріне бірдей түсінікті болып тұрады.

Сөз болған жерде ұғым бар. Ұғым бар жерде мағына бар. Ұғым мағынамен ұштасып, ойлаумен қабысып, өзара тығыз байланысып отырады. Ойлау мен сөзді бір-бірінен бөліп алуға келмейді. Екеуін нақ бірдей тепе-тең деп санау да ағаттық. Ойлау да, ұғым да сөз арқылы көрінеді. Бір сөзден де, көп сөзден де бір ұғым жасалады. Бір сөз бірнеше ұғымды да білдіреді.

Кез-келген сөзде ұғым бола бермейді. Бірақ сөз біткеннің бәрінде де белгілі мағына болады. Мәселен, Шіркін, Танабай үйінің қазысы мен қартасы, сары қымызы еске түсті-ау (С. Сейфуллин). Осындағы шіркін, мен, ау деген сөздердің сөйлемде ешбір ұғымды білдіре алмағанымен, әр түрлі мағынасы болады. Сөз мағынасында адамның жағымды-жағымсыз көзқарасы, көңіл-күйі көрініп, сезімге әсер етерлік бояуы болады. Мысалы, тәй-тәй, қаз-қаз, қарағым, түй, ой, ойбай тәрізді сөздер қалыптасқан арнаулы мағыналарының үстіне адамның қуанышты, сүйінішті, күйінішті, таңырқау, таң қалу сезімдерін білдіріп, сан алуан эмоциялық әсер етіп тұр. Бұған қарағанда сөз мағынасы ойды ғана білдірмейді, сонымен бірге сезім мен ерікті билеу үшін де жұмсалатындығын аңғарамыз.

Қазақ тілінде жалғыз дыбыстан тұратын (а, е, ә, о), я болмаса, бір әріппен берілетін (у, и, я) бірді-екілі сөздер бар. Сөздер әдетте бірнеше дыбыстардың тіркесінен құралады да белгілі бір мағынаны білдіреді. Тілдегі сөздердің дыбыстық құрамының зәредей өзгеруі олардың мағыналарының азды-көпті өзгеруіне әкеп соғады. Мәселен, ал, әл, ол, өл, іл, ұл немесе аз, ақ, ал, аң, ас, ат, ау, аш деп белгілі бір дыбыстың өзгеруінен басқа-басқа сөз жасауға болады. Тілде белгілі бір дыбыс алмасып айтылғанымен сөдерді сыртқы түр-тұрпаты, мағынасы да оншалықты өзгеріске ұшырамай, үнемі ұқсасып келе беретін жағдайлары да болады. Мысалы, айғай-айқай, бау-бақ, сұрау-сұрақ, шұқыр-шұңқыр, ауа-әуе, бәйге-бәйгі, үлгеру-үлгіру, түгендеу-түгелдеу, жұдырық-жұмырық, жаңқа-жоңқа т.б. дыбыс тіркестері – сөздің сыртқы қабығы, киімі, сөздің мағынасы – оның мазмұны, ұғымы болып есептеледі. [1, 12-13б.]

Әрбір сөзді қолданғанда оның сыртқы мазмұнымен қатар ішкі мағынасын терең түсініп барып қолданған абзал. Сөз өте күрделі құбылыс.

1. 
   Ә. Болғанбаев «Қазақ тілінің лексикологиясы», Алматы «Мектеп», 1988.
   
2. 
   І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев «Қазіргі қазақ тілі», Алматы «Мектеп»,1975.
   

М.Ж.Әбдімұрат, Қызылорда обылысы Қазалы ауданы

№24 орта мектептің 11 сынып оқушысы

Жетекшілері: Сүйімбай Р.Н., Сүлейменова Ж.Н.

Нұртуған ұлы Абайды пір түтып, Ақ Кете Шернияз, Кердері Әбубәкір, Құрмантай Төремұрат, Жақайым Еспенбет, молда Бәйімдерді үстаз санаған. Балқы Базар, Қарсақал Ерімбет, Шораяқтың Омары сияқты өз замандастарының қадамдарын қалт жібермей қадағалап отырған. Небәрі 41-жыл ғана өмір кешіп, оның соңғы 6-жылын сырқатпен өткізген ақын. «Қарасай-Қази», «Тағаймұрат», «Қобыланды», «Ақ Кете Шернияз», «Ақтабан шұбырынды» сияқты дастандарын, терме-толғауларын қоса есептегенде 30-40 мың жыр жолдарын қалдырған.

Нұртуған өлеңдері шешендікке толы. Шешендік сөздер қай елде болсын, мазмүнының терең, құрлысының көркем болуын талап етеді. Нұртуған сөздері бұл жағынан шек келтірмейді. Нұртуған жырау-өткен ғасырлардағы билердің, шешендердің сөздерін де, сол шешендікке жататын мақал сөздерін де жақсы біліп,оларды мейлінше меңгерген. Нұртуған сөздерін оқығанда бұл ең алдымен көзге түседі. Мысалы:

Шекпенің жұқа болса, жел өтеді,

Білмеген асыл затты жүн етеді.

Жігіттер жас кезіңде өнерлі бол,

Айналмай өмір қызық тез өтеді.

т.б. осы секілді нақыл сөздер оның жырларында көп кездеседі. Оның қай сөйлемін алсақ та, мазмүны терең, түрі көркем болып келеді. Әр сөйлемі шешендікке, ақыл айтуға лайықталып қүрылады. Ақынның «Адамгершілік туралы», «Ерлермен есі бүтін болсаң үлпат» «Адам болсаң, сыпайы бол», «Адалдыққа не жетсін?», «Бір кеңес», «Жақсы мен жаман туралы» өлеңдерінің жалпы мазмұны адамгершілік ұғымындағы ғибрат сөздерді қамтиды. Нұртуғанның нақыл өлеңдерінің тәрбиелік мэні зор. Бүл өлеңдер көпке насихат ретінде айтылып, адамгершілік ізгілік жолын меңзейді. Өмірден түйгендерін жинақтап, нақыл сөздер термелейді. Мысалы:.

Жалқаудың ертеңменен күні өтеді.

Сыпайы бірін-бір қадір түтса,

Арадан «сіз-біздескен» шек өтеді.

Өсекке үйірсек жан ақыр түбі,

Досының ақ көңілін кір етеді.

Жырауларға тән сарын, өмірді түйіндеп айту, ойлы толғаныстар Нұртуған шығармаларында айқын көрінеді.

...Базбіреу толарсақтан батып жүріп,

Артықтың түймедейін мін етеді.

Білімсіз, надан жанның дабырасы,

Жарыған дүниенің түн етеді.

Өнерлі, білімді жан кішік келіп,

Көңіліңді ақылменен көл етеді.

Жаманды арашалап отқа түспе,

Сыртыңнан сатып кетіп жыр етеді.

Кейбіреу жүгін бөліп көтерісіп,

Жығылса жүдырықтап қор етеді, - деп адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасы, бір-бірін бағалай білу, кісі таңдай білу, ар-ожданды сақтай білу, өтірік - өсек айтпау, қиянат жасамау сияқты адамгершілік қасиеттерді үлгі етеді.

Нұртуған тіліндегі мақал-мәтелдер мен тұрақты тіркестер.

Нұртуған өлеңдерінің көркемдігін танытар бір қыры-айтар ой-толғамын мақал-мәтел мазмұнымен астастыру тәжірибесі. «Алтынның қолда барда қадірі жоқ », Бір күні қолдан кетсе болар керек,..

...Жоқшылық жомарт ердің қолын байлап,

Жарлылық шығармайды ердің көркін..

Болмайды есек түлпар желгенменен,

Көпек ит тазы болмайды ергенменен.

...Сыйынып жаратушы бір аллаға

«Дауысы қиын істің - сабырлылық» деп.

«Азаптың ақыры-абад» деген мақал,

Хикая бұрынғыдан қалған және...

... Қүтқармас қашқанменен қапқан қармақ?!

... «Көне сөз-құлақ кесті» деген мақал.

Былай деп әрбіреулер қиқулаған.

«Жақсы сөз - жарым ырыс» деген мақал,

Әр нәрсе болу керек мезгілінде.

Ақын мақал-мәтелді өлең жолдарына қисынын тауып қалап жіберген. Мақал-мәтелмен айтар ойды көркемдеп, мазмұнын байыта түскен.

Нұртуған өлеңдері қазақ тілінің өзіндік ерекшеліктерін танытатын бейнелі, тұрақты тіркестерге өте бай. Мысалы:

...Өсекке үйірсек жан ақыр түбі,

Досының ақ көңілін кір етеді

Немесе: