Смс(ҚХҚ)-хабарламаларындағы ықшамдалу

1. Жұбанов.Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: Ғылым,1999.

2. Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. Алматы, 2002

3. Кенесбаев С., Жанузаков Т. Русско-казахский словарь лингвистических терминов. Алматы,1966

4. Әбдірахманов А. Термин қалыптастыру тәжірибесінен// Қазақ терминологиясы мәселелерінен. Алматы,1986

5. Құрманбайұлы Ш. Терминтану.Астана,2009

6. Хасанұлы Б. Қ.Жұбанов мұралары: тіл саласындағы қуғын-сүргін. Ақтөбе,2000

Резюме

В данной статье рассматривается становление и развитие казахской отраслевой терминологии.

Научный руководитель: З.С.Егизбаева

Русский язык – это национальный язык русского народа, форма русской национальной культуры. Он принадлежит к числу наиболее распространенных языков в мире. А в Казахстане русский язык официально употребляется в государственных организациях и в органах местного самоуправления.

В нашем университете мы изучаем и расширяем знание русского языка. Для этого у нас ведется практический курс русского языка, который показывает, что знание языка – очень трудный и длительный процесс. Но в этом случае самое главное – желание и упорство.

На практическом курсе мы изучаем орфограмму русского языка. Для знания правильного письма необходима быстрая ориентировка, а она становиться возможной в том случае, когда весь процесс обучения обеспечивает высокий уровень овладения опорными знаниями.

Чтобы добиться хороших результатов, необходима постоянная работа. Учитель должен научить ученика видеть и узнавать орфограммы. А этот навык формирует в деятельности и является результатом многократных действий. Ученикам с навыками казахского языка немного трудновато изучать русский язык, так как он во многом отличается от казахского языка. Например, в исконно казахских словах не используются буквы в, ф, ц, ч, щ, ь, ъ, э. Буквы ц, ч, щ,ъ, ь, э используются только в словах, которые заимствованы из русского или через русский язык, и пишутся в соответствии с правилами русской орфографии. Если в казахском языке 42 букв и 37 звуков, то в русском языке 33 букв и 41 звуков. В русском алфавите нет букв ә, і, ң, ғ, ү, ұ, қ, ө, һ, которые есть в казахском алфавите.

Сопоставление этих двух языков имеет немаловажное значение не только для их практического изучения, но и для развития теории этих языков. Поскольку казахский язык является агглютинативным языком, корень слова имеет определенное значение. А в русском языке большинство корней слов не имеют определенного значения без добавления аффиксов. Например: тяг – тяжесть, тяжкий, тяжелый; дав – добавка; мер – мерка, мерить, отмерить.

В казахском языке нет приставок как в русском языке, но есть слова-исключения, которые заимствованы от персидского языка. Например: бей-шара, бей-күнә, бей-сенбі, бей-бітшілік. А в русском языке приставки стоят перед корнем и одновременно к корню добавляются суффиксы. Например: от корня «дел» образуются новые слова, как «от-дел, от-дел-ить, пере-дел, раз-дел, раз-дел-ить, раз-дель-ный».

Еще одно различие в двух языках: в казахском языке есть 7 видов падежа: атау септік, ілік септік, барыс септік, табыс септік, жатыс септік, шығыс септік, көмектес септік. А в русском языке 6 видов падежа: именительный падеж, родительный падеж, винительный падеж, творительный падеж, предложный падеж. И еще одно различие: в казахском языке нет рода как в русском языке. Все эти различия затрудняют изучение русского языка ученикам с навыками казахского языка.

Еще одна особенность казахского языка состоит в отсутсвии предлогов. Значение русских предлогов большей частью передается посредством послеслогов, а также в форме косвенных падежей. Если перед существительным стоит числительное, то окончание множественного числа в существительном не употребляется. Числительные и прилагательные в фунции определения перед существительными не изменяются ни в числе, ни в падеже.

В казахском языке ударение большей частью падает на последний слог. А в русском языке таких случаев мало. Ударение большей частью падает на последний слог слова и передвигается по мере прибавления аффиксов на последний слог: Например: бал+ а, бала+лар, балалар+ға

Ударение не падает на:

Личные окончания именных частей речи:

Студент+пін – я студент

Екінші+мін – я второй

Ақылды+мын – я умный

На частицы повелительного наклонения:

Кел+шi - приходи

Отыр+шы - садись

Ойна+шы - поиграй

Отрицательные аффиксы:

Кел+ме - не приходи

Оқы+ма - не читай

Личные окончания 1 лица повелительного наклонения:

Ойна+йын - сыграю

Кел+е+йiн- приду

Қал+а+йын - останусь

Личные окончания 2 лица повелительного наклонения:

(вежл.ф.)

Бар+ыңыз - пойдите

Кет+iңiз - уходите

Суффиксы - дай, -дей, -тай, -тей:

Тау+дай – как гора

Үй+дей - как дом

В казахском языке значение русских предлогов большей частью передается посредством послелогов, а также в форме косвенных падежей:

Адамдар үшiн - для людей

адамдар туралы - о людях

Алматыдан келдiм - приехал из Алматы.

Категория рода в казахском языке отсутствует. Поэтому одно и тоже прилагательное, местоимение, или порядковое числительное, в зависимости от смысла предложения, может переводиться на русский язык в мужском, женском или среднем роде. Именные части речи, в отличие от русского языка, изменяются по лицам. Например:

Имя прилагательное, субстантивируясь, спрягается по лицам, принимает аффиксы принадлежности и склоняется. Причастие, стоя перед определяемым существительным, не изменяется ни по падежам, ни по числам в отличие от русского языка, где причастие согласуется с определяемым словом в роде, в числе, в падеже. Имена числительные (количественные, порядковые), употребляясь в предложении функции определения, не изменяются в числе и в падеже. Употребление личных местоимений (мен, сен, сіз, ол) перед спрягаемыми частями речи не обязательно, поскольку в личных аффиксах содержится указание на соответствующее лицо. В казахском языке в отличие от русского вопрос кім? (кто?) ставится к существительным, обозначающим человека, а ко всем остальным существительным, в том числе к одушевленным ставится вопрос не? (что?). Например:

а ко всем остальным существительным, ставится вопрос не? /что?/:

Таким образом мы сравнили орфограмму русского языка с орфограммой казахского языка.

После распада СССР в Казахстане, ставшем суверенном государством, сложилась, можно сказать, уникальная языковая ситуация: вплоть до настоящего времени русским языком владеет около 85 процентов населения, независимо от национальной принадлежности. Из этого следует, что русский язык в Казахстане не потерял статуса языка межнационального общения. Особенность языковой ситуации заключается в том, что большинство представителей знают и владеют двумя языками (казахским и русским).

Билингвизм (двуязычие) представителей коренной национальности – один из важнейших факторов взаимодействия казахского и русского языков, в частности, влияния казахского языка на русский на территории Казахстана (при этом следует учитывать территориальный состав разных регионов республики, определяющий в них языковую ситуацию). Складывается мнение, что в Казахстане формируется своеобразный («казахстанский») вариант русского языка (по образцу BritishEnglish и AmericanEnglish), который отличается от русского языка на территории Российской Федерации, где он имеет статус государственного. Как отмечалось выше, пока влияние казахского языка на «казахстанский» русский ограничивается различными видами лексических заимствований. При этом для более конкретной интерпретации процесса следует учитывать принцип разграничения языка и речи (языковые и речевые заимствования). Заимствованные единицы называют «казахизмами». Можно наметить несколько векторов влияния казахского языка на русский, каждое проявление которого нуждается в характеристике.

Первую группу составляют казахизмы, которые появились в русском языке в связи с общественно-политическими изменениями в суверенном Казахстане и которые представляют переименования существовавших реалий – имеются в виду переименования административных должностей и органов государственной власти: глава администрации – аким, совет – маслихат. Данный тип заимствований можно назвать казахизмами-переименованиями.

В связи с перестройкой политической системы в Республике Казахстан (двухпалатный парламент вместо Верховного Совета Казахстана) руским языком через казахский заимствуется слово «мажилис» (наименование нижней палаты Парламента), именующее по существу новую реалию. Таким образом, слово мажилис входит во вторую группу заимствований – казахизмов-именований. Сюда же включаем казахские производные с европейским иноязычным и компонентом мажилисмен и оралман, который русский язык заимствует как непроизводные лексемы.

Перечисленные казахизмы (первой и второй группы) заимствуются русским языком со строго определенным узким значением и являются в русском языке многосемичными. Они фонетически и грамматически освоены и вошли в лексическую систему языка.

Следующую группу казахизмов составляют так называемые экзотизмы независимо от их происхождения (общетюркского и собственно казахского) – группа слов, относящихся с позиции этнокультуры к без эквивалентной лексике. Эти слова типа «айтыс, акын, бешбармак, чапан, аксакал, малахай, той, джайляу, кумыс, шужук и др.», которые известны пратически всем носителям русского языка в Казахстане и не только в Казахстане. Их распространенность объясняется актуальностью названных ими реалий в повседневной жизни казахстанского общества. А в русском языке нет слов, которые заменили бы эти исконно казахские слова. Потому что «кумыс, шубат, бешбармак, шужук» – национальные виды блюд казахского народа. «Акын» у казахов имеет большое обширное значение, так как акын – и поэт, и композитор, и домбрист, и импровизатор. В русском языке «акын» означает «поэт», но он имеет в виду человека, который пишет только стихотворения. Русские слова, по сравнению с казахскими словами имеют узкий круг значения.

Вот так вот казахский язык повлиял на русский язык в общественной жизни.

Список литературы:

1. 
   Исаченко А. «Сопоставительное изучение языков как особая лингвистическая дисциплина»
   
2. 
   Куликовская Л.К., Мусаева Э.Н. «Грамматика казахского языка в таблицах и схемах в сопоставлении с грамматикой русского языка». Алматы.
   
3. 
   Маймакова А.Д. «Исследование славянских языков в русле традиций сравнительно-исторического и сопоставительного языкознания». М., 2001.
   

Ғылыми жетекшісі:ф.ғ.к доцент Г.Қ.Қайдарова

І.Кеңесбаевтың пікірінше қазақ тіліндегі буынның негізі дауысты дыбыс болып табылады, ал дауыссыздар сол дауыстыларға икемделіп тұрады. Ғалым орыс тіл біліміндегі «қарқын теориясын» қолдайтынын білдіреді [2, .66-67.Б]. Түркі және қазақ тіліндегі буын құрылымын қарастыра келіп акад. А.Қайдаров оның алты түрін атайды және олардың негізінен барлық түркі тілдеріне тән екеніне тоқталады [3,181 б.].

Қазақ тіліндегі буын мәселесін сингармонизм тұрғысынан арнайы қарастырған Ж.Нәзбиев болды: «…сингармонизмнен туындайтын буын сапасының сипаттамасына, яғни бірыңғай әуездің физиологиялық және акустикалық көрінісіне көңіл аударамыз. Басқаша айтқанда, біз буын түрлеріне (ашық, тұйық, бітеу) немесе буын құрамындағы дыбыстардың ассимилятив түрленіміне (қатаңдау, ұяңдау …) емес, буынның артикуляциялық, акустикалық және перцепциялық жалпы сипатына көңіл бөлеміз» [4, 2 б.]. Бұдан байқайтынымыз автор буынның фонологиялық бірлік ретіндегі сипаттамаларына баса назар аударады. Автор зерттеуі буынның үндестік белгілерін талдауға арналған.

Жалпы буын мәселесіне келгенде ғалымдар арасында алшақ пікір жоқ, алайда буын шегін анықтауға келгенде ортақ пікір таба қою қиын. Өйткені әр тілдің өз заңдылығы бар. Соңғы кезде түркі тілдерінде сөз соңына түсетін тұрақты екпін бар деген қағида о бастан қалыптасып қалған. Сондықтан да сөздің шегін сөз соңындағы екпін көрсетеді деп есептеледі. Осы пікір түркі, оның ішінде қазақ тіл білімінде, әбден орнығып алған. Проф. Л.Р.Зиндер «Функцию разграничения слов в связной речи часто приписывают связанному ударению. В языках, в которых ударение всегда падает на первый или последний слог слова, можно по месту ударения судить о том, какой слог перед нами – начальный или конечный. Однако этого недостаточно для того, чтобы узнать точную границу, отделяющую данное слово от предшествующего или последующего» 5, 249-250 б. деген пікір ұсынады. Соңғы кездегі сингармонизм теориясына жүгінетін болсақ, ғалымның пікірін талассыз қабылдауға тура келеді.

Түркі лингвистикасындағы буынға көзқарасты проф. Н.А.Баскаков былай деп баяндайды: «Түркі тілдеріндегі фраза, сөйлем, сөз тіркесі және жеке сөздің құрылымы буынның қарқынды (экспираторлық) жасалымын дәлелдейді. Түркі буынының өзінің дыбыс құрамы мен буын жігіне қатысты өзіндік ерекшеліктері болумен қатар, өзге тілдермен үйлесіп жататын ортақ белгілері де жоқ емес» [6, 176 б].

А.Байтұрсынов сөйлеу мен сөйлем, сөйлем мен сөз, сөз бен буын, буын мен дыбыс желісін бір-бірінен туындатып, арасын үзбей өзара байланыстырып қарайды. Сөздерді буынға бөлудің жолын қарастыра келіп, "Буыншы әріп басқалардың ортасында қамауда тұрса, ол буынға "бітеу" деп ат қойыңдар; буын аяғы буыншы әріпке тірелсе, ол буынға "ашық" деп ат қойыңдар; буын буыншыдан басқа әріпке тірелсе, ол буынға "тұйық" деп ат қойыңдар" (7, 344-345 б.) деп, буын түрлерін саралап береді. Сондағы "буыншы" әріптеріміз дауысты дыбыстар болып шығады. Буын кұраудағы дауысты әріптердің мәнін "әлгі әріптер кіріспейтін буын" болмайды деп көрсетеді. "Буындардың бір әріптілерін бір бөлек, екі әріптілерін бір бөлек, үш әріптілерін бір бөлек, төрт әріптілерін бір бөлек шығарып жазыңдар"[7,344б.] деген тапсырма жаттығуынан А.Байтұрсыновтың буынның дыбыс кұрамын да анықтап кеткенін көруге болады. Сөйтіп осы күнгі қазақ тілінде тек дауыстылардың ғана буын құрай алатындығы, буын түрлері, олардың дауысты-дауыссызға қатысты дыбыс құрамы мен буын аттары жайлы алғашқы мәліметтің бастау көзі болып отыр.

Буын мәселесіне арналған келесі лингвистикалық еңбектер осы А.Байтұрсынов ережелерін негізге алып отырады. Айырмашылық тек буын түрлері мен олардың атауларына қатысты болып келеді. Проф. Қ.Жұбанов буынның дыбыс құрамына қарай алты түрін көрсеткен [8, 361 б.]. "Фонациялық ауаның қарқынымен кілт үзіліп шыққан бір немесе бірнеше дыбыс тобын буын дейміз. Демек, буын экспирация арқылы (өкпедегі ауаны сыртқа шығару арқылы) жасалады" дей келіп, осы үрдісті проф. І.Кеңесбаев та ұстанады, буын түрлерін ашық, түйық және бітеу деп бөліп, олардың алты түрлі дыбыс құрамын көрсетеді. Буын сипатын, түрлерін, жігін, дыбыс құрамын кеңінен талдаған С.Мырзабеков "Буын - ... ауаның кілт үзілуінің не кедергіге ұшырауының нәтижесінде пайда болатын жеке (дауысты) дыбыс, не дыбыстар (дауысты, дауыссыз) тобы" [9, 101 б.] деген анықтама береді. Ал буын түрлерін "Құрамындағы дауысты және дауыссыз дыбыстардың орын тәртібіне қарай қазіргі қазақ тіліндегі буынның екі түрі бар: ашық буын және тұйық буын. Бұлай бөлу буынның теориялық та, практикалық та мәніне сай келеді және есте сақтауға ыңғайлы" [9, 103 б.] деп көрсетеді. Буын түрлері мен оның дыбыс құрамының осы іспеттес анықтамасы қазақ тілі оқулықтарында ең кең тараған сипаттамасы болып табылады. Қазақ тіліндегі буын қондырғы (инструментал) әдісімен де зерттелген. Буынның, оның құрамындағы дыбыстардың сандық-сапалық нәтижелері буын жігін ажыратудың акустикалық көрсеткіштері бола алатындығы дәлелденген. Буын құбылысын сингармонизммен тікелей байланыстыра отырып, проф. Ә.Жүнісбеков Қазақ тіліндегі дыбыс түрленімі қазақ сөзінің сингармонизм заңдылығынан туындайды. Сингармонизм әуезі (жуан, жіңішке, еріндік, езулік) көрінетін тірек бірлік буын болып табылады» [1.24-25б] деп, теориялық қорытынды жасайды. Қазақ тіліндегі буын орфоэпиясын (айтылымын) сөз еткенде осы теориялық қисынды басшылыққа алынады. Буын құрамындағы дыбыстар белгілі бір қатаң жүйеге бағынып барып басы бірігетін болса, онда оның артикуляциялық негіздемесі болу керек. Артикуляциялық негіздің акустикалық (естілім) нәтижесі болады. Қазіргі кездегі қондырғы құралдар мен компьютерлік программалар буын және оның құрамындағы дыбыстар тіркесінің акустикасын көрнекі суреттеп бере алады. Ендеше буынның басынан аяғына дейінгі яғни өне бойындағы дыбыстар тізбегінің суретін алып, буын орфоэпиясының артикуляциялық және акустикалық көрінісін байқап-бақылауға болады деп болжам жасауға болады.

Буынның дыбыс құрамы іштей екі салаға жіктеледі. Бірінші, буын құрамындағы дыбыстың дауыс қатысына қарай, мысалы, төмендегі бітеу буындар соңғы дауыссыздың дауыс қатысына қарай жіктеледі: жаз - үнді дауыссызға аяқталып тұр, жас - қатаң дауыссызға аяқталып түр; жан - үнді дауыссызға аяқталып тұр. Сонда, мысалы, ілік септік жалғауының варианттары бұлардың әрқайсысына талғап қана жалғанады: жаздың - ұяң з дауыссызынан кейін тек ұяң д дауыссызы, жастың - қатаң с дауыссызынан кейін тек қатаң т дауыссызы, жанның - үнді н дауыссызынан кейін тек үнді н дауыссызы.

Екінші, буын құрамындағы дыбыстың әуез қатысына қарай, мысалы, төмендегі бітеу буындар соңғы дауыссыздың әуез қатысына қарай жіктеледі: қаз — жуан езулік дауысызға аяқталып тұр; кез жіңішке езулік дауыссызға аяқталып тұр, құз — жуан еріндік дауыссызға аяқталып түр; күз — жіңішке еріндік дауыссызға аяқталып түр. Сонда, мысалы, тағы да ілік септігінің жалғауының варианттары бұлардың әрқайсысына талғап қана жалғанады: қаздың - жуан езулік з дауыссызынан кейін тек жуан езулік д дауыссызы, кездің - жіңішке езулік з дауыссызынан кейін тек жіңішке езулік д дауыссызы, құздұң - жуан еріндік з дауыссызынан кейін тек жуан еріндік з дауыссызы, күздүң - жіңішке еріндік з дауыссызынан кейін тек жіңішке еріндік д дауыссызы.

Әрине бұл зандылықтардың реті бір түбірден бір қосымшаға қарай бірдей бола бермейді: соңғы ұяң дыбыстан кейін келесі буынның бастапқы дыбысы ұяң бола бермей, үнді де бола береді. Алайда басты заңдылық яғни дыбыс талғампаздық әр уақытта сақталып отырады.

Сонда қазақ тіліндегі буынның басқы және аяққы дыбыстарының артикуляциялық және акустикалық белгілерінің лингвистикалық мәні бар болып шықгы. Лингвистикалық мәні бар фонетикалық құбылыстың әрқашан да артикуляциялық және акустикалық тірегі болады. Бұл — іргелес дыбыстардың арасындағы фонетикалық шарт.

Ал буын құрамындағы дыбыстардың бір-біріне икемделуі сингармонизм заңына байланысты екендігі жайлы деректер жеткілікті. Қазақ лингвистикасындағы сингармонизм теориясы көп мәселенің басын ашып берді. Сингармонизмді теориялық тұрғыдан зерттеу жеткілікті. Енді болса буын артикуляциясы мен акустикасын кешенді инструментал зерттеудің нысанына айналдыру кезекте тұр. Мысалы, қи (қый), ки (кій), құй (құй), күй (күй) немесе қиын (қыйын), киін (кійін), құйын (құйұн), күйін (күйүн) деген т.б. сөдердің буын құрамын сингармонизм тұрғысынан сипаттап шығу тек дауысты дыбыстарға байланысты болмау керек. Сингармонизмнің артикуляциялық белгісі ауыз куысындағы тілдің көлденең және еріннің езулік-еріндік қалпына қатысты десек, онда буынды бөліп-жармай, бүтін буынның тіл мен ерін артикуляциясын яғни "буын артикуляциясын" сипаттап шығу керек.

Жалпы лингвистикалық, сондай-ақ түркологиялық ғылыми әдебиеттерге сүйенетін болсақ қазақ тіліндегі буын құбылысын сингармонизмнен тыс зерттеуге болмайды деп жорамал жасаймыз. Себебі буын, оның дыбыс құрамы, дыбыстардың үндесім құрамы, ең бастысы буын жігін табудың әдісі сингармонизм арқылы шешілуге тиіс. Тіл құрамындағы басты бірліктердің бірі ретінде буынның тіл құрылымында алатын орны ерекше. Сондықтан да қазақ тілінің граммматикаларында (оқулықтар, оқу-әдістемеліктер мен оқу-құралдары) міндетті түрде буынға арналған бөлім беріліп отырса буын жайына арналған зерттеулер де жоқ емес, өзге ұлт мектептеріне арналған оқулықтарда буын жайлы мәліметтер бар. Алайда қазақ тілі грамматикалары мен өзге де сол саладағы еңбектерде буынның құрылымы мен дыбыс құрамы ғана сөз болып келді. Ал зерттеу еңбектері болса, негізінен буынның акустикалық белгілерін сипаттауға арналды. Сөйтіп буынның артикуляциялық сипаты назардан тыс қалып келді. Егер кез-келген тілдік бірліктің (оның ішінде буын да бар) негізінде алдымен артикуляция жататынын ескерсек, онда буын мәселесінің шешімін артикуляциядан іздеуіміз керек болады. Ал оның акустикасы мен естілім белгілері сол артикуляциядан барып туындайтын қасиеттер екені лингвистикада даусыз дәлелденген.

Жоғарыда айтылғандай, жалпы лингвистика тұрғысынан алғанда буын проблемасы өте күрделі лингвистикалық құбылыс ретінде әлі күнге дейін пікір-талас объектісі болып келеді. Өзге тілдердегі буын мәселесіне көптеген диссертациялар мен монографиялар арналып жатыр .

Қорыта келгенде, буын табиғаты және оның шегара белгілері жайлы негізгі пікірлер осы айтылғандарға келіп саяды. Өзге де пікірлер айтқан ғалымдар бар, бірақ бәрінің негізгі мазмұны осы іспеттес.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Джунисбеков А. Проблемы тюркской словесной просодии и сингармонизм казахского слова. Автореф. Дис. ...д-ра филол. наук.

2. Кеңесбаев I., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Ғылым, 1975.

3. Қайдаров А.Т. Структура односложных корней и основ в казахском языке. -Алма-Ата: Наука, 1986. -328 с.

4. Назбиев Ж. Сингармонические сегменты в казахском языке.
– Алматы: Наука, 1998; –

5. Зиндер Л.Р. Общая фонетика. – Москва: Высшая школа, 1979. – 312 с.

6. Баскаков Н.А. Историко-типологическая фонология тюркских языков. – Москва: Наука. 1988. –

7. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. –

8. Жұбанов Қ. Қазақ тілі бойынша зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1966. –

9. Мырзабеков С. Қазақ тілі фонетикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. –247 б.

Bekei Nurbota IV- cours student

Бұл мақалада Монғолия мемлекетінің ана тілі монгол тілінің шығу тарихы. Сонымен қатар басқа тілдермен байланысы, грамматикалық ұқсастықтары көрсетілген. Жазылу емлесі және сөйлеу мәнері анық көрсетілген. Тіл білімін зерттеуші ғалымдар мен қоғам қайраткерлерінің пікірі білдірілген.

1. 
   “Монголын нууц товч” ( 2005)
   
2. 
   Mongolian language development an affair of national ( Bayan.M)
   
3. 
   “Mongolian dialects book” (2001)
   

№4 қазақ орта мектебінің 9 «А» сынып оқушысы

Ғылыми жетекшісі: Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі Г.Жайлаубаева
Адам белгілі бір қоғамда өмір сүреді, сол қоғамның материалдық және рухани байлығын жасаушысы болып табылады. Сол себепті адамдар үнемі қарым-қатынаста болады. Адамдардын өмір суруінің, тіршілігін жүзеге асыруының құралы - тіл. Адам- тілімен адам.

Қазақ тілі - Қазақ халқының ұлттық тілі. Ұлттық тіл-ауызекі және жазбаша түрдегі ұлттық қарым-қатынас құралы.Қазақ тілінің пайда болып,дамып жтілуі қазақ халқының ұлт болуымен тікелей байланысты.Оның тарихы туыстас түркі тілдерінің даму тарихымен тамырлас,бастауын есте жоқ ескі замандардан алады. Түркі тілдері Батыс Ғұн және Шығыс Ғұн тобы болып бөлінеді.Батыс Ғұн тобына: Бұлғар тобы, Оғыз тобы, Қыпшақ тобы, Қарлұқ тобы; Ал Шығыс Ғұн тобына Ұйғыр-оғыз тобы, Қырғыз-Қыпшақ тобына жатады.

Қыпшақ-ноғай подгрупасы

1.Қазақ тілі

2.Қарақалпақ тілі

3.Ноғай тілі

4.Өзбек тілінің Хорезм диалектісі

Қазақ тілі түркі тілдер семьиясының батыс ғұн бұтағына,оның ішінде қыпшақ тобына енеді. Туыстығы жағынан қырғыз, қырым татарлары, татар, башқұрт, қарашай,ноғай, қарақалпақ тілдеріне жақын болып келеді. Тілдер туыстас болып саналуы үшін лексикасында мағыналары жағынан бірдей, ұқсас, ал дыбысталуы жағынан бір-біріне жақын көптеген сөздердің болуы шарт. Мысалы, қазақ тіліндегі ауыр деген сөз өзбек тіліндегі оғыр ,қырғызша оор, туваз және хакас тілдерінде аар ,түрікменше ағыр,алтай тілінде уур,башқұртша ауыр,татарша авыр болып айтылады. Мағына жағынан бірдей, дыбысталуы жағынан ұқсас болып келуі бұл сөздердің бір тамырдан тарағандығын көрсетеді.Туыстас тілдердің барлығына бірдей ортақ сөздерге көбінесе туыстық қатынас пен адамның дене мүшелерін,жыл мезгілдері мен табиғат құбылыстарын білдіретін әрі төрт түлік пен өсімдік атауларына, күнкөріске қатысты сөздер жатады. Осындай ортақ белгілері көп болғандықтан, бір қатар түркі халықтарының өкілдері (қазақ, қырғыз, қарақалпақ, татар, өзбек, ұйғыр т.б). Бірімен-бірі сөйлесе, түсінісе алады.

Сонымен, қазақ тілі қашан, қалай пайда болады, бүгінгі күнге қалай жетті? Аталған тілдермен қалайша туыстас деген сұрақтарға жауап беру үшін түркі тілдеріне ортақ тарихқа жүгінуіміз керек.Себебі қазіргі түркі халықтарының есте жоқ ескі замандарда мекені,шығу негізі бір болған.Ол жалпы адам қоғамының даму сатысымен байланысты.

Тіл адамдардың өзара түсінісу,қарым-қатынас жасау қажеттіліктерін өтеу нәтижесінде пайда болды, қалыптасты, жетілді. Адамдардың ең алғашқы ұжымы - ру, бұлар бір негізден, тектен тараған адамдар қоғамы. Рулар өсе келе-тайпа, одан тайпалар одағы, халық, ұлт пайда болды. Ендеше,қазақ тілі басқа түркі халықтарымен бірге бір негізден шығып, өсіп жетілді, жеке ұлт, мемлекет тілі болып қалыптасты.

Түркітану ғылымында түркі тілдерінің дамуын ғалымдар 6 кезеңге бөліп қарастырады. Түркі тілдері көне дәуір аталатын заманға дейін де алтай, ғұн дәуірі сияқты кезеңдерді бастан өткізген көрінеді. Өкінішке орай, көшпенді тұрмыс кешкен түркі халықтарының алғашқы кезеңдері, әсіресе алтай дәуірі туралы жазба дерек жоқ. Ал ғұн дәуірі б.з.д. 5 ғасырдан 3-ғасырға дейінгі уақытты қамтиды. Бұлар жөніндегі мәліметтер басқа халықтардың жылнамаларында кездеседі. Өйткені сол кездегі ғұн державасы басқа мемлекеттер үшін қаһарлы көрші болғаны тарихтан белгілі. Халықтың, тілдің тарихын білуге ниет еткен ұрпақ көмескі тартқан соқпақтарынан өзіне керегін тауып алады.Ол деректер халықтың жер-cу атауларында, наным-сенімінде, аңыз-шежірелерінде кездеседі. Ал жазба мәлімет, деректер түркі халықтарының 5-8 ғасырлардағы тас кітаптарында жатыр. Түркілер оларды «Бітіг таш» деп атаған. Бұл тастағы жазу деген сөз. Демек,ертедегі түркі халықтары өзіне тән алфавиттік жүйесі, емлесі бар жазуды дүниеге әкелген. (№2.80б.)

Ғылымда көп уақыт бұларды оқу мүмкіндігі болмады. Сол себепті оларды Рун жазулары деп атады. Рун-құпия деген сөз.

Қазақ тілі қыпшақ-ноғай тобына жатады. Оның басқа топтағы тілдерден мынандай айырмашылықтары бар:

1)Жалпы түркілік сөз соңындағы[ш] дыбысының орнына қазақ тілінде[с] дыбысы қолданылады: таш-тас, қыш-қыс;

2)[й] орнына сөз басында[ж] айтылады:йел-жел йер-жер;

3)Оғыз тілдеріндегі [г] орнына қазақ тілінде [к]қолданылады: -кел,гүн-күн;

4)Көне түркілік сөз соңындағы ғ/г орнына қазақ тілінде[у], [и] айтылады: тағ-тау,бег-би;

5)қазақ тілінде үндестік заңы бойынша дауыстылардың жуан-жіңішке үндесуі тұрақты.

Осындай өзіне тән белгілері болғандықтан,қазақ тілі өз алдына халық тілі болып қалыптасты. Қазақ тілінің бастауы-көне түрік тілі. Сондықтан қазақ тілі түркілік ортақ белгілерді бойына сақтаған,қыпшақ тілінің заңды жалғасы болып табылады. (№1,35-40)

Қазақ тілі қазақ ұлтының құрылуымен бірге қазақ халқының ұлт тілі болып қалыптасты.Ұлттың өмір сүруінің кепілі - ұлттық тіл. Қазақтар өзінің ұлттық тілін «Ана тілі» деп атайды. Қазақтың ана тілі - қазақ халқына ортақ, бәріне бірдей түсінікті,біртұтас тіл.Соған қарамастан, халық тілі өз ішінен сараланады. Ол,алдымен,бүкіл қазақ ұлтына және Қазақстанды мекендейтін басқа ұлттарға ортақ,түсінікті әдеби тіл.Екіншіден,белгілі аймақта, жергілікті сипатта қолданылатын диалектілер (пұшайман, мұштау, кісәпірлік, құлақнан, ақтық т.б.), үшіншіден, ауызекі сөйлеу тілі. Бұлардың қоғамдағы орны, маңызы, қызметі бірдей емес, бірақ осының бәрі ұлттық тілді құрайды.Ұлттық тіл - қазақ ұлтының рухани, мәдени байлығын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші қасиетті құрал.

Қазақстан - көп ұлтты мемлекет. Көп ұлтты мемлекет үшін мемлекеттік тіл қажет. Қазақстанның мемлекеттік тілі - қазақ тілі. Мемлекеттік тіл - көп ұлтты елдің барлық халқын саяси-мәдени бірлікке ұйымдастырудың басты құралы. Көп ұлтты Қазақстанда мемлекеттік тіл өз қызметін толық атқару үшін Тіл Заңын қабылдау қажет болды. «Қазақ КСР-інің тіл туралы Заңы» 1989 жылы қабылданды. Одан кейін Қазақ елінің тәуелсіз мемлекет болуына байланысты 1992 жылы және 1995 жылы 30 тамызда қабылданған Жаңа Конституциясында қазақ тілі - Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі болып бекітілді. Мемлекеттік тіл-Ту мен Елтаңба сияқты мемлекеттің рәмізі. Осыған сәйкес 1997 жылы 11 шілдеде «Қазақстан Республикасының Тіл туралы Заңы» қабылданып,оның 4-бабында «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі - қазақ тілі» екені жазылған. «№3 7-15б» Мемлекеттік тіл - Қазақстан мемлекетінің бүкіл аумағында қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын:мемлекеттік басқару, заң шығару, сот ісін жүргізу, ғылым, білім, мәдениет, денсаулық сақтау және халыққа қызмет көрсету салалары-радио, теледидар,мерзімді баспасөз сияқты ақпарат құралдары, іс қағаздарының тілі. «Тіл туралы Заң» осы салалардағы тілдерді қолдануға байланысты туындайтын қоғамдық қатынастарды реттеп отырады. Мемлекеттік тіл мемлекет қамқорлығында болады.

Тілді білу еркін сөйлеу, қадір тұту, өз деңгейінен төмендетпеу әр ұрпақтың міндеті. Ата-баба алдындағы парызы.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. 
   С.М.Исаев «Қазақ тілінің тарихы» 1989
   
2. 
   Отар Әлі Бүркіт «Түркітану» 2003.
   
3. 
   С.М.Исаев «Қазақ тілі»
   

жүктеу 4,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: