I — желбезектер; 2 —жүрек; 3 —бауыр

пиллярға тарамдалады. Осы ұсақ қан тамыршалары арқылы, торсылдақ ішіндегі оттегін қабылдап, немесе газ алмасу нәти-жесінде пайда болған керексіз заттарды сыртқа шығарып оты-рады. Осындай процестін, нәтижесінде балық торсылдақтары-ның көлемі бірде ұлғайып, бірде кішірейіп отырады. Бұған қа-рағанда торсылдақ кейбір балықтарда аздап та болса тыныс алу процесіне қатысады.

Алабұралардьщ, сол сияқты сүйекті балықтардың көпшілігі-нің торсылдағы сегіздік цифр тәрізді кёйеді. Судың түбіне тереңірек сүңгуде, немесе тереңдіктен тез. судың үстінгі қабатына көтерілуде торсылдақтың маңызы үлкен. Суға төмен сүңгігенде денесінің бас бөлімінің меншікті салмағын арттыру үшін, торсылдағының алдыңғы бөліміндегі ауаны қысып, арткы бөліміне ырыстырады. Жоғары көтерілгенде керісінше — торсылдақтың алдыңғы бөліміне ауаны көбірек ауыстырады.

Тыныс алу органдары. Алабұғалардың басқа балықтардікі сияқты, төрт пар жетілген желбезектері болады. Сонымен қатар желбезек қақпағының ішкі жағында жалған желбезек деп аталатын жетілмеген желбезегі болады. Сүйекті балықтар-дың желбезек аралық перделері болмайды, желбезек талшық-тары желбезек шеңберлеріне ғана бекиді. Желбезек қуысын сыртқы жағынан желбезек кақпағы жауып тұрады.

Сүйекті балықтар — желбезек қақпақшаларын қозғалту ар-қылы тыныс алады. Балық желбезек қақпағын ептеп көтере

.42

бастағанда, желбезек қақпақшасының жиегіндегі жұқа тері перде сыртындағы судың қысымының әсерінен желбезек саңылауларына жабысады. Мұның нәтижесінде желбезек қақпағының астында бос қуыс пайда болады және ауыз-жұтқыншақ қуысына қарай су өтеді. Желбезек қақпағы төмен орнына түскенде, су қысылып барып, желбезек саңылауларынан сыртқа шығады. Балықтардың тыныс алуы суды ауыз арқылы жұту салдарынан емес, желбезек қақпақтарының қимылы арқылы орындалатынын мына тәжірибеден байқауға болады. Ыдыста (аквариумда) жүзіп жүрген балықты алып, аузының ішіне кергіш салып керіп қойса да, олардың тыныс алып, тіршілік ететіндігін көруге болады.

Тіл асты жартылай желбезектің шала дамуының салдары-нан, оған қан әкелетін артерия жойылып кеткен. Сөйтіп, қан әкелуші желбезек артерияларының төрт пары ғана сақталған. Осыған сәйкес сүйекті балықтарда қан әкететін желбезек арте-рияларының төрт-ақ пары болады. Бұлар арқа қолқасының тү-біне келіп кұяды. Арқа қолқасы алдынан және арт жағынан са-бақталып бір-бірімен қосылуынан пайда болады. Осының нәтижесінде артериялық бас шеңбері пайда болады. Бұл сүйекті балықтардың басқа балықтардан ерекшелігі болып есептелінеді.

Алдыңғы қолқасы бас бөлімін қанмен қамтамасыз етсе, ар-қа қолқасы денесінің артына қарай барып басқа органдарды қанмен қамтамасыз етеді.

В е н а. Акуланың вена жүйесімен салыстырғанда бұлардың мынадай өзгешелігі бар:

1) бүйір веналары болмайды; 2) сүйекті балықтардың көп-шілігінде, тек кана сол жағындағы артқы кардиналь венасы ті-келей келіп кювьер өзегіне жалғасады. 3) кұйрық венасы бауыр қақпа вёнасымен бірігіп кетеді.

Зәр шығару органдары. Омыртқа жотасының екі жағында торсылдақтарының үстіңгі жағына орналасқан лента тэрізді мезонефрикалық бүйректерден тұрады. Бүйрёктерінің ішкі жи-ектерін қуалай орналасқан вольфов қаналшаларына ұқсас, зәр түтікшелері болады. Зәр түтікшелері сыртқа ашылатын жерде бір-бірімен қосылып, бір ғана каналға айналады. Қейбір түрлерінде қуығы болады, оған зәр шығару каналы арқа жағынан келіп ашылады.

43"

Уылдырықтары ұсақ, оның сыртында жұқа мөлдір қабығы болады. Ұрықтану аналық организмнен тыс, су ішінде болады. Тек қана аздаған түрлерінде ұрықтану іште және “тірі жұмырт-қа” туушылық байқалады. Мысалы, Американың субтропиктік суларында мекендейтін тісті карп тэрізділері (Сургіпоdіопtіdіае) және аквариумдарда өсіретін — гамбузия балығы тірі шабақ туып, көбейеді.

Балықтарда гермафродиттік өте сирек кездеседі. Бірақ та теңіз алабұғасы нағыз гермафродит болып саналады.

ҚАУЫРСЫН ҚАНАТТЫ БАЛЫҚТАРДЫҢ СИСТЕМАТИКАСЫ

Қауыреын қанатты балықтар үш отряд үстіне бөлінеді: 1-от-ряд үсті — сүйекті ганоидалар (Ноіоsіеі), 2-отряд үсті — көп ка-натты балықтар (Роіурtегі), 3-отряд үсті — сүйекті балықтар (Теіеоstіеі).

1-отряд үсті. Сүйекті ганоидалар (Ноlоstеі)

Қауырсын қанаттылар өте қарапайым құрылысты, өткен мезазой дәуірінде кең тараған балықтар. Осы кезде әр түрлі отрядқа жататын екі түрі ғана тіршілік етеді.Өзіне тән ерекше-лігі ішегінде спираль тәрізді қақпақшасы және жүрегінде арте-рияльдық конусы болады. Қабыршақтары ганоидалы немесе сүйекті (циклоидты) болып келеді. Скелеті шеміршек тектес сү-йектерден пайда болған. Бірақ та жоғарғы шүйде сүйегі бол-майды. Жүзу торсылдағы болады. Осы кездегі өкілдері Солтүстік Американың тұщы суларында тіршілік ететін — кайманов, немесе сауытты шортан (Lеріdіоsіеиs) мен амия (Аmіа саlvа) балығы. Бұлардың омыртқаларының арт жағы ойыс, алдыңғы жағы дөңес, болып келеді. Мұндай омыртқаны опистоцельді омыртқа деп атайды. Қабыршақтары ганоидалы болады. Денесінің ұзындығы 2,5—3 м, ал кейбір түрлері 6 м-ге дейін жетеді.

44

2-отряд үсті. Көп қанаттылар (Роlурtегі)

Көп қанатты балықтар тропиктік Африкада таралған. Олар өзендердің түбінде, ылайлы (илистый) бөлімінде тіршілік етеді. Негізінен жануар текті қоректермен қоректенеді. Дамуы — өзгеру арқылы орындалады. Личинкаларында өте жақсы дамыған сыртқы желбезектері болады. Кәсіптік маңызы жоқ. Қазір көп қанаттылардың он шақты түрі белгілі. Қазба қалдықтары түрінде әлі анықталмаған.

3-отряд үсті. Сүйекті балықтар (Теlеоstеі)

Сүйекті балықтар барлық жер шарындағы мұхиттарда, те-ңіздерде және тұщы суларда кездеседі. Түрлі тіршілік жағдай-лары мен тіршілік ету тәсіліне байланысты, бұл балықтардың. сыртқы пішіні де алуан түрлі болып келеді. Құрылысындағы жалпы ортақ белгілері: қабыршақтары (бола қалса) сүйекті циклоидты, немесе ктеноидты болады. Құйрық қанаты гомоцер-калды. Қөкірек қанаттарының скелетінде базалиялары болмай-ды, ол тек қана радиалия мен тері қауырсындардан тұрады. Құрсақ қанаттарының скелеті тек қана тері қауырсындарынан құралады.

Бұлардың кейбір қарапайым түрлерінің болмаса, көпшілігі-нің ішектерінде спираль тәрізді қақпақшасы және жүрегінде артерия конусы болмайды, бірақ қолқа түйіні жақсы дамыған. Көпшілігінің ішегінде тұйық, пилорикалық деп аталатын өсінді-лері болады. Өсінді түрінде дамыған торсылдағы бар. Бұлар-дың қарапайым құрылысты формаларының торсылдағының өңешпен байланысы бүкіл тіршілігі аяқталғанша сақталады да, ал көпшілігінде торсылдағының өңешпен байланысы балықтардың дамуы барысында жойылып кетеді. Бұл отряд үсті бірнеше отрядқа бөлінеді.

45

1-отряд. МАЙШАБАҚ ТӘРІЗДІЛЕР (CLUРЕІҒОRMЕS)

Осы кезде тіршілІк ететін сүйекті балықтардын, ішіндегі өте қарапайым құрылысты, басқа балықтармен салыстырғанда бас сүйегі нашар сүйектенген және жүзу торсылдағы өмір бойьі өңешпен байланысты болатын балықтардың тобы майшабақ тәрізділер. Қанат қауырсындары жұмсақ және бунақты болады. Қабыршағы циклоидты. Негізгі тұқымдастары: майшабақтар және лосось тәрізділер. -

Майшабақтар тұқымдасына (СІиреeidае) — негізінен теңіз-дерде тіршілік ететін балықтардың көптеген түрлері жатады, олардың кейбір түрлері көбею үшін өзендерге шығады. Біздің суларымызда көбінесе мына түрлері кездеседі. Мұхит майша-бағы — Ақ теңіз бен Баренцово теңізінде, шығыста Жаңа жерге дейін және Қиыр Шығыс теңіздеріне дейін таралған. Бұл майшабақтар уылдырық шашу үшін үлкен үйір құрып теңіздердің жиегіне келеді. Уылдырықтарын тайыз жерлерге шашады. Уылдырықтары ауыр, сондықтан су түбіне шөгіп, оның түбіндегі заттарға, көбінесе балдырларға бекінеді. Әрқайсысы 40 мыңнан 280 мыңға дейін уылдырық шашады. Скандинавияның оңтүстік батыс жағалауынан шыққан шабақтар атлантикалық ағыспен ағып, шығысқа келеді. Ересектері уылдырық шашып болған соң, солтүстікке ауысады.

Майшабақтар — Каспий мен Қара теңізде өте көп болады. Бұл теңіздердегі майшабақтардьщ тіршілік ету тәсілі де түрлі-ше. Мысалы, Еділ майшабагы (Саsріоlоsа vоlgепsіs) және қа-ражонды майшабақ (С. kсеsslеri жыныс органдарының жетілу және семіру кезінде теңізде болады да, ал көбею үшін өзенге шығып, өзен бойымен бірнеше жүздеген километр жоғары көтеріледі. Қаражонды майшабақтардың көпшілігі уылдырық шашқан соң қырылып кетеді, ал Еділ майшабақтарының өлімі оған қарағанда азырақ болады. Алдыңғы екі түрден ерекше барлық өмірін теңізде өткізетін Қаспий пузанкасы (С. саsріа) дейтін түрі бар. Бірақ бұл да мұхит майшабағы сияқты кең өрістейді (миграциялайды).

Қиыр Шығыс суларында, жоғарыда айтылған мұхит майша-бағынан басқа майшабақтарға жақын сардинка ивасы (Sагdі-порs теіапозіісиз) деген балық тіршілік етеді. Бұл кәдімгі те-ңіздік, кеңінен миграциялайтын, Советтік Приморья жағалау-ларына көктемде ерте келетін балық. Сардинка ивасы теңіз жағалауына қоректенуге келеді де, қысты теңіздің оңтүстігінде өткізеді.

Балтық теңізі мен Қара теңізде килька (Sргаtеltа sргаttus), ал Каспий теңізі мен Қара теңізде соған жақын тюлька (Сlире-опеllа dеlсаtиlа) деген шабақтар тіршілік етеді. Бұл ұсақ ша-бақтар нағыз майшабақтарға туыстық жағынан жақын ба-лықтар.

46

СССР-де балық аулау кәсібінде майшабақтар бірінші орын алады.

шелік арқасында жұмсақ тері қатпары болады, бұл қатпарды мойлы қанат деп атайды. Балықтардың бұл төбы қоңыржай және солтүстік ендікте тараған. Лососьтар көбінесе өсіп-жетілуі, теңізде өтіп, ал уылдырық шашу үшін өзендерге шығатын өткінші балықтар. Лосось балықтарына Қиыр Шығыс теңіздері ерекше бай келеді. Мұнда лосось тәрізділерден: кета (Опсогһупсһиs kеtа), горбушка (О, gогЬиsсһа), нерка (О, пегkа) және тағы басқалары мекен етеді. Бұл балықтар өзендердің бас жағына уылдырық шашады. Ал оның ішіндегі нерка деген түрі уылдырык шашу үшін көлдерге барады. Уылдырық шашу кезіндегі миграциясы бірнеше мың километрге дейін жетеді. Мысалы, кета Амур бойымен екі мың км жоғары көтеріледі. Уылдырықтарын өздері қазған арнаулы су түбіндегі шұқырға шашып, оның бетін уақ тастармен, немесе ірі құмдармен жауып тастайды. Шабақтары өзенде қыстап шығады да, көктемде теңізге келеді. Ересек балықтар уылдырық шашып болған соң қырылып қалады. Сөйтіп, олар бүкіл өмірінің ішіндё бір-ақ рет көбейеді. Кеталар 3— 4 мың, горбушкалар 1—2 мың уылдырық шашады.

Нағыз лосось балықтарының бір түрі — семга (Sаlmа sаlаг). Бұл Атлантика мұхитының теңіздерінің солтүстік бөлігінде, Ба-ренцово, Ақ теңізде кездеседі. Семга СССР-дің Европалық бөлігіндегі солтүстік өзендеріне уылдырық шашу үшін келеді. Жазда және күзде уылдырық шашу миграциясын жасайды. Қи-ыр Шығыс лососьтарының бір ерекшелігі уылдырық шашқаннан кейін бәрі бірдей қырылып қалмай, кейбір особьтары өмірінің ішінде төрт ретке дейін көбейеді. Семгалар да Қиыр Шығыс лососьтарындай уылдырықтарын су түбіндегі топырақпен жауып қояды. Солтүстік теңіздерінде, сондай-ақ Қара теңіз бен Қаспий теңіздерінде семгаға жақын кумжа (Sаlmо tгиttа) деген түрі тіршілік етеді. Бұлар өзендерде көбейеді де, семіру үшін теңіздердің терең, қашық жерлеріне барады. Кейбір түрлерінің тіршілігі тек қана өзендерде өтеді. Кумжаның ұсақ түрі — форель (Sаlmо tгиttа fагіо) өзендерде және тау көлдерінде тіршілік етеді.

Лососьтардың ішінде тұщы суды тұрақты мекен ететін түр-лері де болады. Оларға: сигалар, кейбір омулдар мен таймен-дер жатады.

Лосось тәрізділердің кәсіптік маңызы өте зор. Бұлардың еті дәмді болумен қатар, “қызыл уылдырық” деген атпен сатыла-тын уылдырығын пайдаланады. Лосось тәрізділердің. нашар көбеюі және олардың қымбат өнімдер беруі, оларды қолдан көбейту шараларын қолдануды қажет етеді.

47

2-отряд. КАРП ТӘРІЗДІЛЕР НЕМЕСЕ СҮЙЕКТІ

ТОРСЫЛДАҚТЫЛАР (СУРRINҒОRМЕS) ,

Майшабақтар сияқты карп тәрізділерде қарапайым құры -лысты сүйекті балықтар тобы болып есептеледі. Бірақ та бұлардың бас сүйектерінің сүйектенуі майшабақтардан гөрі жақсырақ дамыған. Жүзу торсылдағы ішекпен жалғасып жатады. Қанаттары әдетте жұмсақ болады. Ішкі кұлақтың жарғақты иірімдері мен торсылдақтың алдыңғы бөлімін жалғастырып тұратын сүйектер системасы веберов аппараты болады. Бұлар көбіне тұщы суды мекендейді. Олардың өткінші түрлері өте сирек кездеседі. Тау суынан бастап, батпақты тоспа суларына дейінгі алуан түрлі су қоймаларында тіршілік етеді. Көпшілігі (плотва, язь, линь, карас, табан балық) мекенін ауыстырмайды. Кейбір түрлері (вобла, таран, кутум) көбею кезінде миграциялайды. Карп тәрізділер екі тұқымдасқа бөлінеді: карп (Сургіпіdае), жайын (Sіlигіdае).

Карптердің жақ сүйектерінде тістері болмайды, жұтқыншақ тістері деп аталатын тістері артқы желбезек доғаларына орна-ласқан. Ол тістерімен азықтық заттарды майдалайды. Бұлар біздің тұщы суларымызда көп мөлшерде, жиі кездесетін балықтар тобы. Оларға өзен мен көлдерді мекендейтін плотва (RutіІиз гиtiиs), өткінші Қара теңіздің тарандар (R. г. һаесkеlі), өзенді мекендейтін қоқын балық (Lеисіsсиs idиs), өткінші Еділ-Касний трандары (АЬгаmіз Ьгаmа), сазан (Сиргіпиs сагріо), табан-балық (Сагаssіиз сагаssiuз), қарабалықтар (Тіпса tіпса) және тағы басқа түрлері жатады.

Карп балықтарының етінің дәмі лосось балықтарының етінің дәмінен нашар болса да, көп мөлшерде болып кенінен таралуы оларды кәсіптік маңызы бар балықтар қатарына жатқызады.

Жайын (Sііигіdіае) тұқымдасы — тісі жоқ, нағыз қабыршағы болмайтын жыртқыш балықтар. Бізде теңіз жағалауларын және Отанымыздың оңтүстік өзендерін мекендейтін екі түрі белгілі. Ең ірілерінің салмағы 250—300 кг болады.

З-отряд. УГРЛАР (АNGUlLLlҒОRМЕS)

Угрлар — денесі ұзын, жылан тәрізді болып келеді. Кейбір түрлерінде құрсақ, көкірек қанаттары болмайды. Арқа және құйрық канаттары бір-бірімен қосылып кеткен. Жүзу торсыл-дағы ішегімен байланысып жатады. Олардың біраз топтары көбінесе субтропиктік және тропиктік зоналарда тараған. Угрлардың ішінде теңізде және өзенде тіршілік ететін түрлері де бар. Бізде өзен угры (Апgиіllа апguillа) —Балтық теңізінде кездеседі. Бұлар уылдырық шашу үшін өзеннен Атлант мұхитына, Вест-Индияға барып, ең терең жерінде көбейеді. Личинкалары қайтадан өзенге шығып, шама-мен төрт жыл ішінде Балтық теңізіне қайта оралады.

48

4-отряд. ШОРТАН ТӘРІЗДІЛЕР (ЕSОСІҒОRМЕS)

мекен етеді. Олар мекен еткен орнын ауыстырмай тіршілік ете-ді. Әдетте су өсімдіктерінің арасында болады. Балықтармен, құс балапандарымен, бақалармен қоректенеді. Балық өсіру шаруашылығына өте зиянды. Кәсіптік маңызы жоқ. Ірілерінің денесінің ұзындығы 1,5 м салмағы 35 кг болады. Уылдырығын көктемде тайыз, су жағалауларына шашады.

5-отряд. АЛАБҰҒА-ШОРТАН ТӘРІЗДІЛЕР

(МUGІLlFОRМЕS НЕМЕСЕ РЕRСЕSОСЕS)

Бұларға жүзу торсылдағы тұйық біткен және бүйір сызық-тары жоқ, көбіне оңтүстік теңіздерде мекен етуші балықтардың ғана тобы жатады. Бізде Қара теңіз бен Азов теңізінде к е -фальдар тұқымдасы (Миgіlіdае) кездеседі. Олардың ішіндегі кәсіптік маңызы бар түрлері — лобан, немесе кәдімгі кефаль (Мugіl серһаlиs) және сингиль (М. аигаtиз). Кефальдар топтанып жүріп, өріс аударатын балықтар. Кефальдардың үл-кен топтары қорек іздеп теңіз қолтықтарына, тұзы аз көлдерге және өзен сағаларына барады. Кейінгі кезде кефаль балығы Каспий теңізіне жерсіндірілді.

Бұл отрядқа өздеріне тән ерекшеліктері бар — ползун неме-се анабас (АпаЬаз sсапdіепs) балығы жатады. Бұл балықтар-дың бір ерекшелігі, тіршілік еткен суында оттегі жеткіліксіз болған кезде екінші суға бара алады, тіпті олар өрмелеп ағаш бұтағына шығып, жармасып отырады. Бұлар Индия, Бирма суларында, Зонд және Филиппин аралдарында тіршілік етеді.

6-отряд. САРГАНДАР НЕМЕСЕ ҰШҚЫШ БАЛЫҚТАР

BELONLFORMES

Бұлар көбінесе теңіздерде болатын балықтар. Олардың ішінде айрықша ерекшелігі бар түрі — ұзын қанаттылар (Ехососtиs). Бұлардың көкірек қанаттары өте үлкен және осы үлкен қанаттарының жәрдемімен, судан секіріп шығып калықтап ұшып, 150 — 200 метрдей жерге барады. Олар көбінесе тропиктік теңіздерге көп тараған. Бізде Владивосток маңайында кездеседі.

49

7-отряд. ТІКЕН ТӘРІЗДІЛЕР

(САSТЕR0SТЕІҒОRМЕS)

Тікен тәрізділерге — солтүстік жарты шардағы тұзды және, тұщы суларды мекен ететін ұсақ балықтар жатады. Бұлардың арқа қанаттарынын алдыңғы бөлімі мен қанаттары тікен сияқ- ты болады. Қабыршақтары сүйекті. Ұрғашысы шөптен ұя жа- сап, 100 шақты уылдырық шашады. Бізде тікен тәрізділердің бірнеше түрлері Балтық, Баренцево, Азов, Каспий теңіздерінен кездестіруге болады.

Шоқ желбезектілер өзіндік ерекшеліктері бар ұсак, теңіз ба-лықтары. Желбезектері шөжіп, ұсақ шоқ-шоқ болып желбезек шеңберінің жұрнағына бекінген. Денесі сақиналы сүйекті плас-тинкалармен жабылған. Басында ұзын түтік тәрізді тұмсығы болады, аузы кішкене, тістері болмайды. Ал еркектерінің құр-сағында арнаулы ұрықтанған жұмыртқаларын сақтайтын қап-шығы болады. Көбінесе жылы және тропиктік теңіздерде таралған. Олардың теқіз аты (Нірросаmриs) және теңіз инесі (Sупgпаthиs) деген түрлері бар. Бізде Қара теңіз, Каспий, Бал-тық және Жапон теңіздерінде кездеседі. Кәсіптік маңызы жоқ.

9-отряд. ТІКЕН ҚАНАТТЫЛАР (АСАNТНОРТЕRУGН)

Бұлардың қанаттарының бөліктері жеке-жеке ажыратылма-ған үшкір тікен сияқты. Теңіздерде және тұщы суларда тірші-лік етеді. Жүзу торсылдағы ішекпен қатыспайды.

Алабұға тәрізділер (Регсіdае) Алабұғалардың көпшілігінің кәсіптік үлкен маңызы бар. Мысалы, көксеркенің (Luсіорегса) бірнеше түрі Қара теңіз бен Каспий теңіздерінде мекен етеді. Кейбір түрлері өмір бойы өзендерде, ал екінші біреулері теңіздерде, үшінші түрлері өзендерден теңіздерге өрістеп шығатын жартылай өткінші балықтар болып есептеледі. Іріле-рінің салмағы 10—12 кг болатын кәсіптік маңызы үлкен балык-тар. Алабұға (Регса) — біздің еліміздің өзендерімен көлдерінде кең тараған отырықшы организмдер. Бұлар ұсақ балықтармен, омыртқасыздармен қоректенеді. Орта есеппен алабұғалар 10— 12 жыл жасайды. Салмағы 1 кг, дене мөлшері 50 см болады. Кейбір жерлерде кәсіптік маңызды объект болып саналады. Таутан (Асегіпа) балығының кәсіптік маңызы жоқ.

Скумбрия тәрізділер (SсоmЬгіdае). Бұлар теңіздің қалың қабатында, негізінен тропиктік теңіздерді мекендейтін балық-тар. Бізде Балтық теңізі мен Қара теңізде бірнеше түрі кездеседі. Кеңінен миграциялайтын балықтар. Кәсіптік маңызды объект (әсіресе Кара теңізде).

50

Тана балық тәрізділер (Gоhіісdае). Бұларға ұсақ, көбінесе теңіз жағалауларында, тұщы суда сирек кездеседі. Су түбінде тіршілік етіп, сол жердегі омыртқасыздармен қоректенеді. Кейбір түрлерінің еркектері көбею кезінде уылдырықтарын салатын ұя жасайды да оны қорғап тұрады. Бізде көбінесе оңтүстік теңіздер мен өзендерде кездеседі. Қара теңізде, Азов және Каспий теңіздерінде кәсіптік объект болып саналады.

Бұларға кәсіптік маңызы зор балықтар жатады. Әдетте ірі, қанат қауырсындары жұмсақ болатын балықтар. Олар қоңыр-жай және Арктика теңіздерінде тараған, тек қана налим (Lоlа Іоtа) деген түрі тұщы суда кездеседі. Көптеген түрлері теңіздің өзен сағасына жақын жерлеріне және өзендерге шығады, ондай түрлеріне навага, сайка, полярлық треска т. б. жатады. Көбінесе су түбінде тіршілік етеді.

Солтүстік теңіздерде және Қиыр Шығыс суларында навага Еlеgіmиs паvаdа) деп аталатын түрі кездеседі. Қыста бұлар те-ңізден өзен сағасына шығатын болғандықтан, оларды өзен са-ғаларынан аулайды.

П-отряд. КАМБАЛА ТӘРІЗДІЛЕР (РLЕURОNЕСТІҒОRМЕS)

Камбала тәрізділердің денесі екі бүйірінен өте қысыңқы сү-йір болады. Көзі басының екі бүйіріне немесе оның бір бүйіріне ғана орналасқан. Торсылдағы болмайды. Су түбінде тіршілік ететін балық, сондықтан бір бүйірімен жайлап жүзеді. Денесі-нің үстіңгі беті әр түсті пигментті болады да, ал астыңғы жақ беті әрқашанда ақ түсті болады. Камбаланың шабақтары ал-ғаш судың қабатында жүзіп жүріп, кейін су түбіне ауысқанда, денесі бүйірінен қысылып, көз денесінің үстіңгі жағына қарай ығысады. Бізде Каспий мен Арал теңіздерінен басқа теңіздер-

51

дің бәрінде де кездеседі. Қамбалалар әдетте уылдырық шашу- ға, қыстап шығуға, қоректерін тауып жеуге қолайлы жер іздеп қана миграция жасайды. Бірақ өте баяу қозғалатын болран дықтан тіршілік еткен жерінен 100—200 километрден ұзап кете алмайды. Уылдырықтарын әдетте жағалауға шашады. Бірнеше миллионға дейін уылдырық шашатын өсімтал балық. Олар су түбіндегі омыртқасыздармен қоректенеді. Камбалалар трал-мен аулау кәсібінің негізгі объектісі.

Бұларға көбінесе теңіздерде, әсіресе тропикгік теңіздерде жиі кездесетін балықтардың азғана тобы жатады. Олардың жақаралық және жоғарғы жақ сүйектері өсіп, соның нәтижесінде жақты “тұмсық” қалыптасқан. Тістері қашау, немесе пластинка тәрізді болады. Бұлардың тістері шаян тәрізділердің, моллюскалардың бақалшақтарын ұстауға бейімделген. Денесі ірі қабыршақтармен немесе сүйекті пластинкалармен қапталған. Мұндай сүйекті сауыт олардың денесін сыртқы ортаның қолайсыз әсерлерінен сақтайды. Кейбір түрлері жағалауға жақын жерлерде тіршілік етеді. Нағыз өкілдері: ине кұрсақтылар (Теtгоdіоп һіsріdіиs) мен кузовкалар (Оstтасіоп gиаdгісогnis)

13-отряд. АЯҚ ҚАНАТТЫЛАР (RЕDІСULАТІ;

Бұлардың денесі арқасынан қүрсағына қарай сүйірленіп, кеуде қанаттары ескек сияқты су түбінде қозғалуға мүмкіндік беретін органға айналған. Сондықтан да, бұл балықтарды аяқ қанатты. балықтар деп атайды. Бізде Қара теңіз бен Баренцево теңіздерінде теңіз шайтаны (Lорһіиs ріsсаtогіиs) деген түрі тіршілік етеді. Арқа қанаттарының алдыңғы шоқтары ұзын, қозғалғыш қармағышқа айналған. Теңіз шайтандары теңіз түбіндегі балдырлардың арасында жасырынып тұрып, қармағыштарының жәрдемімен ұсақ балықтарды, балық шабақтарын ұстап қоректенеді.

Қазіргі қос тынысты балықтардың үш түрі ғана белгілі. Тұ-щы суларда тіршілік ететін өзіндік ерекшеліктері бар балық-тар. Олар суда еріген оттегімен тыныс алумен қатар ауадағы оттегімен де тыныс ала алады. Әсіресе, олардың бір ерекшелігі — оттегіне тапшы суларда да тіршілік ете алатындығы. Дене мөлшері кейбір түрлерінде 2 метрдей болады. Денесі черепица тәрізді орналасқан циклоидты сүйекті қабыршақпен қапталған, Құйрық қанаттары дифицеркальды.

52

Хордалары бүкіл өмір бойы сақталады. Омыртқа желісі тіпті кетілмеген, сол сияқты жоғарғы және төменгі омыртқа доғала-рыда нұсқа түрінде ғана болады. Бас сүйектері аутостикалы болып келеді. Бас сүйегінің жамылғы сүйектен басқасы шемір-шектен тұрады. Жоғарғы жақ сүйектері болмайды. Жұп қанат-тарының скелеті шеміршекті және буын арқылы байланысқан бір қатарлы базалия элементтерінен және оған жалғаскан ра-диалиялардан тұрады. Құрылысы осындай жұп қанаттарды — бисериальды деп атайды.

Қан өкпеге алып кеткіш желбезек артериясының төртінші парынан кететін арнаулы қан тамырлары арқылы келеді. Ал өкпеден арнаулы кан тамырлары шығып, қанды жүрекке алып барады. Сондықтан өкпеге келетін қан тамыры — өкпе артериясына, өкпеден кететін — өкпе венасына сәйкес келеді. Жүрекшеде оны оң және сол жартыға бөліп тұратын кішкене перде болады. Сол жартысына өкпе венасынан, ал оң жартысына кювьеров ағысынан және артқы қуыс венадан келетін қан құйылады. Қуыс вена (көп қанаттылардан басқа) балықтар класс тармағында болмайтынын атап өтуге болады. Ол жер бетін мекендейтін омыртқалыларға тән. Қуыс вена кардинальдық венаның тарамдануынан пайда болған.

Қос тынысты балықтар девон дәуірінің орта кезінде, пөле-зойдың аяғында пайда болып, мезозойдын. бас кезінде кедінен таралған. Қазіргі кезде екі отрядқа жататын үш тұқымдас және үш туысы сақталған.

1-отряд. БІР ӨКПЕЛІЛЕР (МОNОРNЕUМЕS)

Nеосегаtоdіиs деп аталатын бір туысы және Сегаtойіdае деп аталатын бір тұқымдасы ғана белгілі. Өкілі неоцератод (N.fозtегі). Бұл ұзындығы 175 сантиметрге жететін осы кездегі қос тынысты балықтардың ең ірісі Солтүстік Шығыс Австралиядағы Квинсленда өзенінде тараған. Өкпесі айқын екі бөлімге бөлінбеген бір өкпе қапшығынан тұрады. Желбезектері жақсы дамыған. Неоцератод бір мезгілде өкпесімен де желбезегімен де, немесе әрқайсысымен жеке тыныс ала алады. Сондықтан олар басқа балықтар тіршілік ете алмайтын, өсімдік өте қалын, өскен

53

суларда да тіршілік ете алады. Жазда су тартылып, оның ішін-дегі өсімдіктер шіріп, судағы оттегі мейлінше азайған кезде, не-оцератодтар тек қана өкпесімен тыныс алады. Ол кезде балық судан басын жиі шығарып, ауа қабылдайды. Күзде олардың мекендеген суларына жаңа сулар қосылған кезде өкпенін, қыз-метін желбезек атқарып, қанның тотығуы желбезек арқылы орындалады. Олар құрғап қалмайтын суларда тіршілік етеді де, ұйқыға жатпайды. Су түбіне жақын қабатта, көбінесе су тубінде кездеседі. Шаян тәрізділермен, моллюскалармен және құрттармен қоректенеді. Көбінесе сентябрь мен октябрь айла-рында көбейеді. Жұмыртқасын су өсімдіктерінің арасына сала-ды. Шабақтары ешбір өзгеріссіз дамиды, олардың сыртқы желбезектері болмайды.

Қос өкпелілердің бір-біріне өте жақын екі тұқымдасы бар. Оның бірі — тропиктік Африкаға таратн протоптерилер. (Ргоtорtегіdае), екіншісі — Оңтүстік Американың Амазонка өзенін-де тараған лепидосирендер (Lеріdоsігепidaе). Бірінші тұқымдасына — протоптерус (Ргоtорtегиз) туысының бірнше түрі, екіншісіне бір ғана туьгс лепидосирен (Ьеріdозігеп) жатады. Қос өкпелілерге тән белгілері: өкпесінің екеу болуы, желбезектерінің аздап редукцияға ұшырауы және қос қанаттарының нашар дамып, жіңішке талшық түріне айналуы. Неоцератодтарға қарағанда ұсақ келеді. Лепидосиреннің, ұзындығы —125 см, ал протоптерус — 140 см болады.

Бұлар өзендерде және тайыз суларда, кейде мүлде құрғап қалатын шалшық суларда да тіршілік етеді. Протоптерустың тіршілік еткен суы құрғаған кезде, олар су түбін казып шал-шыққа еніп, капсуламен қоршалады. Лепидосиреннің денесінің сыртына капсула пайда болмайды. Сөйтіп жазғы ұйқысы бес айға созылады. Протоптерусты қолдан ұйықтатқанда 3—4 жылға дейін тіршілігі жойылмаған. Ұйықтаған кезде тек қана өкпесімен тыныс алады. Жауын көбірек жауған мезгілде ояна-ды. Су түбіндегі омыртқасыздармен, көбінесе өсімдіктермен қоректенеді. Уылдырықтарын шұңқырларға немесе су түбіндегі індерге шашады. Дамуы метоморфозды. Личинкаларында сырткы желбезегі болады. Ол рудимент түрінде ересектерінде де сақталған.

Қос тынысты балықтардың онша кәсіптік маңызы жоқ. Оларды жергілікті халықтар пайдалану үшін ғана аулайды. Бұл балықтардың ерекшелігі жер бетінде тіршілік ететін омыртқалылардың шығу тегі болмаса да, соларға ұқсас көпте-ген белгілері бар. Қос тынысты балықтардың құрылысын және тіршілігін зерттеу, балықтардың қос мекенділерге айналуын түсіндіруде дұрыс жол көрсетеді.

54

6-класс тармағы. САУСАҚ ҚАНАТТЫ БАЛЫҚТАР

(Сгоssорtегуgіі)

Саусақ қанаттылар — өте ескі, әрі толығынан дерлік құрып біткен балықтардың ерекше тобы. Девон мен карбон дәуірінде кеңінен таралып, мезозойда олардың түрлері азайып, тараған ауданы да қысқарған. Бұл таңғажайып балықты ең бірінші рет 1938 жылы 70 м терендіктен Үнді мұхитынан Африканың

оңтүстік жағалауынан, Халумна өзенінің сағасына жақын жерден ұстады. Бұл ұзындығы 150 см, салмағы 57 кг болатын ірі түрі болатын. Оны латимерия (Lаtimегіа Сһаlиmпае) деп атады. Екінші данасында 1952 ж. сол Үнді (Иидия) мұхитының Анжуан аралына жақын маңнан жағадан- 200 метрдей қашықтықтан 15 м тереңдіктен ұстаған. Кейін де осы ауданнан бірнеше рет саусақ қанатты балықтар ауланған. Саусақ қанаттылардың қос тынысты балықтар сияқты желбезек-терімен қатар өкпелері де болған, бірақ олар өзгеріске ұшыраған ішкі танау тесіктері жоқ. Олардың мезозойда тіршілік еткен саусақ қанаттылардан айырмашылығы ауадағы оттегімен тыныс ала алмайды.

Қос қанаттарының құрылысында өздеріне сәйкес өзгешелік-тері бар. Олардың табан жағында етті жалпак қалақшасы бо-лады, соның ішінде қанат қаңқасының негізгі бөлімдері жата-ды. Аяқтарының бұлшық еттері жер бетінде тіршілік ететін омыртқалылардікі сияқты, аяқтарының қозғалып тұратын бө-лімдеріне бекіген. Кейбіреулерінің қанат қаққалары бес сау-сақты алақан сияқты болып келеді. Қанат негізінің тіреуі боза-лия болады және ол иық сүйегіне ұқсайды. Иық сүйегінен кейін базалияның екі элементтері тарайды, бұлар кәрі жілік пен шынтақ сүйектеріне ұқсайды, одан әрі қарай бірнеше саусақ сияқты қауырсындар тарайды. Сондықтан оларды саусақ қанатты балықтар деп атайды.

Дене пішіні ромб немесе дөңгелек келген қалың сүйек плас-тинкаларымен — космоидты қабыршақтармен қапталған. Пластинкалардың үстіңгі беті түрі өзгерген дентинмен, яғни космин-мен және жұқа эмаль қабатымен жабылған. Терісінің мұндай сүйектенуі алғашқы кездегі амфибилерді еске түсіреді. Соны-мен қатар, саусақ қанатты балықтарда висцеральдық саңылаудың қалдығы бар, ол амфибилерде ортаңғы құлақ қуысына айналады.

Саусақ қанаттылардьщ қос тынысты балықтарға жакын еке-нінде ешқандай күмән жоқ және олар бір түбірден тараған бо-луға тиіс. Олар алғашқы кезде тұщы суларда тіршілік еткен және онда әрдайым оттегі жеткіліксіз болған болу керек. Соның салдарынан қос тыныс жолы пайда болып, оттегі жетіспеген кезде бұл балықтар да қос тыныстылар сияқты әлсін-әлі су бетіне көтеріліп, атмосфералық ауамен өкпесі арқылы тыныс алған. Су өсімдіктерінің және олардың қалдықтарымен ластануы

55

қанаттарыньщ жүзу қызметін атқарумен қатар денеге тірек бо-луына бейімделуіне себепші болған. Сондықтан бұл жүзу қанаттарының бес саусақты аяққа айналуына себепші болған факты болып саналады. Мезозойда саусақ қанатты балықтар теңізде тіршілік етуге көшкен. Осындай саусақ қанатты балықтар тобының қалдықтары осы кездегі латимериялар болып саналады,

Су — тіршіліктік орта болғандықтан тіршілік ету үшін қо-лайлы жағдайлар жасайтын өзіндік көптеген ерекшеліктері де болады. Ондай ерекшеліктеріне: 1. Судың қозғалыста болуы. 2. Су температурасының өзгергіштігі. 3. Газдарды еріту қасиет-тері. 4. Мұз қабатының пайда болуы (судың қатуы).

1. Су орталығының қозғалыста болуы. Судың үздіксіз коз-ғалуы, өзен мен теңіздің ұдайы ағуынан және тайыз, тұйық су қоймаларының өзінде де өзіндік ағыстардың болуынан. Соны-мен қатар, жылудың әсерінен су қабаттары төменнен жоғары, жоғарыдан төмен қарай қозғалып тұрады. Су орталығының осындай ерекшелігі балықтардың тіршілігіне әр түрлі жолмен әсер етеді. Судың қозғалысы механикалық фактор ретінде ба-лықтардыд сыртқы пішініне, қанаттарының дамуына, дене жа-бындыларының сипатына әсерін тигізеді. Мысалы, ағыны қатты тау өзендерінде тіршілік ететін балықтардың формасы ұзынша торпеда тәрізді болады (форель балығы). Ақпайтын немесе жай ағатын суларда тіршілік ететін балықтардың тұрқы қысқа, денесі екі жағынан қысылған болады, мысалы — қарабалық, сазан тағы басқалары.

Судың қозғалғыштығы балықтардың, бір жерден екінші жер-ге ауысуына, еріксіз араласуына себепші болады. Мысалы, Норвегия майшабағының личинкалары, Скандинавияньщ батыс жағалауында уылдырықтан шығады да, Гольфстрим ағысының бір саласымен солтүстік шығысқа қарай, 3 ай ішінде жағалаумен 1000 километрдей қашықтыққа ағып келеді.

Көптеген лосось тәрізді балықтардың өмірі негізінен теңіз-дерде өткенімен уылдырығын ірі өзендердің жоғарғы, ағысы қатты жерлеріне шашады, одан шабақ шығады. Сол шабақтар өзендердің ағысымен пассивті түрде ағып теңіздерге келеді.

Сол сияқты судың қозғалысы қоректік заттардың — планк-тондардың еріксіз қозғалуына, оған байланысты балықтардың да қозғалып, еріксіз араласуына себепші болады.

Температураның өзгергіштігі. Жер бетіне қарағанда судың температурасының өзгеруі азырақ болады. Мысалы, ауаның максимальды температурасы +58° болады (Кіші Азияда), ал минимальды температура —70° (Якутияда). Сонда, ауадағы температураның амплитудасы шамамен 130 градусқа тең болады. Осымен қатар жер бетінде тіршілік ететін жануарларға тек

56

ауа температурасы әсер етіп қана қоймай, өздері үстінде қозғалып жүретін топырақтың да температурасы әсер етеді. Шөл дала шағылдарының үстіңгі кабатының температурасы жазда + 78 градусқа дейін жететіні анықталған, Осыған қарағанда жер бетінде мекен ететін жануарлар температураның амплитудасы 150° шамасындай жағдайда өмір сүреді.

Сонымен қатар судың температурасының — тіршілік әреке-тінде үлкен маңызы бар екендігін ескерген жөн. Су орталығы-ның температурасы балық организміне тікелей және жанама жолмен әсер етумен қатар судағы газдарды еріту арқылы да әсер етеді.

Балықтар “салқын қанды'” жануарларға жатады. Сондық-тан олардың дене температурасы “жылы қанды” жануарлар-дың дене температурасындай түрақты болмай, тіршілік еткен ортасының (судың) температурасына байланысты өзгеріп оты-рады. Бұл организмдердің физиологиялық ерекшеліктеріне, анығырақ айтқанда жылу пайда болу процесіне байланысты. Балықтарда жылу пайда болу процесі өте баяу орындалады. Мысалы, салмағы 105 г болатын карптар тәулігіне 1 кг сал-мағына 10,2 килокаллория жылу шығарса, салмағы 74 г қара торғай 1 кг салмағына тәулігіне 270 килокаллория жылу шыға-рады. Балықтардың тіршілік еткен ортасының және дене тем-пературасының жоғары немесе төмен болуы, олардың жыныс продуктыларының жетілуіне, уылдырықтарының дамуына, қо ректенуіне үлкен әсер етеді. Су температурасының төмендеуі көптеген балықтарды ұйқыға кетуге мәжбүр етеді. Мысалы са-зан, қарабалық, бекіре тұқымдастары т. б.

Судың жанама әсері балықтардағы газ алмасу құбылысын-дағы ерекшеліктеріне бакылау жасау арқылы болады. Судың газдарды әсіресе оттегін еріту қабілеті оның температурасы мен тұздылығына кері пропорционал болады. Сонымен қатар судың температурасы артқан сайын балықтардың оттегіне мұқтаждығы арта түседі.

Қорыта келгенде түрлі балықтардың оттегіне мұқтаждығы түрліше болады. Осы ерекшеліктеріне қарай, оларды төрт топ-қа бөлуге болады.

а) Оттегін өте көп керек ететін балықтар. Олардың тіршілік етуіне қалыпты жағдай болу үшін, бір литр суда 7—11 см³ оттегі болу керек, мысалы, құмжа (Sаlmо tгиttа), гольян (Рһохіnіз рһохіnus), голец (Nеmасһіlиs ЪагbаtuІиs) балықтары.

б) Оттегін көп керек етуші балықтар. Бұлар балықтар тірші-лік ету ушін бір литр суда 5—7 см³ оттегінің ертіндісі болу ке-рек: хариус (Тһуmаllиs tһуmаllиs), голавль (Lеисіsсиs серһа-Іиз), аққайран (GаЬіо gаbіо) т. б.

в) Оттегін басқалардан гөрі азырақ мөлшерде қажет ететін яғни 1 л суда 4 см³ оттегінің ертіндісі жеткілікті болатын балық-тарға: плотва (Rиtilиз rutilиз), алабұға (Регса Паvіаtilіз), тау-тан балықтары (Асегіпа сегпио) жатады.

г) Су ішіндегі оттегінің ертіндісі өте аз болса да тіршілік ете алатын балықтар да бар. Мысалы, сазан, қарабалық, карась. Бұлар 1 л суда 0,5 см? оттегі болса да тіршілік ете береді.

Мұз қабатының балықтардың тіршілігіне зиян келтіретін әсері де жоқ емес. Мұз су бетін түгелдей жауып, қараңғылап, балықтарға қорек болатын организмдердің өсуін баяулатып, тіпті тоқтатып тастауы мүмкін. Оларға көбінесе жасыл балдырлар мен жоғарғы сатыдағы өсімдіктер, әсіресе балықтар қорек ететіп омыртқасыздар жатады.

Мұз қабаты судағы оттегінің ауадағы оттегімен толығуына (қанығуына) үлкен кедергі жасайды. Қыс кезінде көптеген су қоймаларында шіру процесінің салдарынан су ішіндегі оттегі-нің мөлшерлері өте азайып кетеді де, балықтар қырылып қалады. Мұндай құбылыс балықтардың тұншығуы (замор) деп аталады. Сондықтан да, қолда балық өсіретін шаруашылықтарда, балықтарды тұншығудан сақтау үшін, мұзды бірнеше жерден тесіп, суаттар жасайды. Жоғары техникамен қаруланған су бөгеттері бар шаруашылықтарда, арнаулы насостармен (компрессормен) су ішіне ауа үрлейді. Балықтарды тұншығудан сақтайтын биологиялық тәсілдер де бар. Мысалы, балықтар тұншығуға жиірек ұшырайтын Обь өзеніне құндыздар жібереді. Құндыз өзен жағалауынан ін қазады. Олардың індерінің бір аузы құрлықта, екінші аузы суда болады. Сөйтіп су сыртқы ортамен (ауамен) қатысып, оттегіне қанығуына жағдай туады. Обь өзенінің суында гумин қышқылы мен темірдің шала тотығы шамадан көп болғандықтан балықтар жиі түншығуға үшырайды. Те-

58

мірдің шала тотығы — тотыққа айналу үшін суда еріген оттегін өзіне қосып алады. Ондай оттегінің орнын толтыруға судың бетін тегісгеп жауып жатқан мұз кедергі жасап, балықтарға оттегі жетіспей қырғынға ұшырайды.

1. Т е ң і з б а л ы қ т а р ы. Өзінің барлық өмірін тұзды теңіз суында өткізетін балықтардың көптеген түрлері жатады. Әр түрлі горизонттарда тіршілік етеді, осы белгісіне қарай мынандай топтарға бөлуге болады.

Алдағы топтың өкілдеріне қарағанда нашар жүзеді. Пассив қорғануына байланысты тікен” қылқан тәрізді (скаттар, тана балықтар) өсінділер пайда болған, кейбіреуінде (кузовкалар) қалың сауыт негізделген.

II. Т ұ щ ы с у б а л ы қ т а р ы. Тек қана тұщы суларда тір-шілік ететін, тіпті теңіздің тұзсызданған өзен сағасына шықпай-тын балықтар жатады. Су қоймаларының типтеріне қарай тұ-щы су балықтарын төмендегідей топтарға бөлуге болады.

1. Ақпайтын көлдер мен тоспа суларда тіршілік ететін ба-лықтар (табан, қарабалық, кейбір сигалар).

2. Жалпы тұщы, ақпайтын және ағын су балықтары (шор-тан, алабұға).

3. Ағынды су балықтары (форель^ аққайран).

59

III. Өткінші балықтар. Тіршілік стадияларының циклдеріне байланысты бір мезгілінде теңізде, екінші мезгілінде өзенде тіршілік етеді. Барлық өткінші балықтар өсу, жыныс продуктыларының жетілу кезеңін теңізде өткізеді де, уылды-рық шашу үшін өзенге шығады. Бұған лосось тәрізділер (кета, горбуша, семга), бекіре балықтар (бекіре, құртпа балық), кей-бір майшабақтар мысал болады. Керісінше өзен угрларының көбеюі теңізде болады да, уылдырық шашуға дайындалу мерзімі өзенде өтеді.

Қорегінің дені өсімдік тектес заттар болатын балықтарға қы-зыл қанаттар (Sсагdіnius), маринка (Sсһіzоtһогах) және храм-лалар (Vагісогһіnus) жатады. Балықтардың көпшілігі аралас азықпен қоректенеді. Әйткенмен, барлық балықтардың шабақ-тары планктондармен қоректенеді де, даму стадиясының белгілі бір кезінде қоректік заттардын, өзіне тән түріне ауысады (бентос, нектон, планктон) т. б. Жыртқыш балықтардың шабақтары өзінің даму стадиясының белгілі бір мезгілінде балықтармен қоректенуге көшеді. Мысалы, шортан шабақтарының денесінің ұзындығы 25—33 миллиметрге, ал көксерке шабағынық ұзындығы 33—35 миллиметрге жеткенде балықтардың шабақтарына шабуыл жасап, жыртқыштыққа ауысады.

Балықтардың қоректерінің алуан түрлі болуына байланысты олардың ауыз аппаратының кұрылысы да түрліше болады. Жыртқыштықпен тіршілік ететін балықтардың ауызында ұшта-ры артына қарай иілген өткір тістері болады. Скаттар мен химералар су түбіндегі сырты сауытпен немесе қабықпен қапталған омыртқасыздармен қоректенетіндіктен, олардың тістері жалпақ пластинка тәрізді болады. Маржан полиптермен қоректенетін кейбір балықтардың тістері күрек тіс сияқты болады. Кейде олар бірімен-бірі бірігіп кетіп, өткір кескіш тұмсыққа айналып кетеді.

Кәдімгі жак тістерінен баска, кейбір балықтарда жүтқын-

60

шақ тістері де болады. Ол тістері желбезек доғаларының іш жағына орналасады. Мұндай тістер карп тұқымдас балықтарда түрі өзгерген төменгі артқы желбезек доғаларына орналасқан. Оларды төменгі жұтқыншақ тістері деп атайды. Бұл тістер ауызға түскен қоректерін бас сүйегінің ми бөлімінін астыңғы жағына орналасқан мүйіз тәрізді алаңға салып үйкеп ұсақтайды, оны тиірмен тас деп атайды. Губан (LаЪгісdае) балықтарының аузында төменгі және жоғарғы жұтқыншақ тістері болады, олар қорегін екі тістің арасына салып ұсатады. Жұтқыншақ тістері бар балықтардың кәдімгі жақ тістері нашар дамыған, немесе мүлдем болмайды. Егер жақ тістері болған түрлерінде тек кана қоректерін қармауға және ұстап тұруға көмектеседі.

1. Қ а р м а л а ғ ы ш ( х в а т а те л ь н ы й) а у ы з. Қоректерін аузымен ұстайтын балықтардың жақ сүйектерінде, көбінесе желбезек пен таңдай сүйектерінде өткір тістері болумен қатар аузы кең болады. Аузының құрылысы осындай болатын балықтарға: шортан, көксерке, жайын т. б. жатады.

2. П л а н к т о н д ы ж е у г е и к е м д е л г е н а у ы з. Үлкендігі орташа, тістері аз немесе тіпті болмайды. Желбезектерінің жапырақтары ұзын, сүзгінің қызметін атқарады. Оларға сигам және майшабақтар т. б. жатады.

3. С о р ғ ы ш а у ы з. Бұлардың аузы түтік сияқты болады. Ұсақ планктондармен, су түбіндегі омыртқасыздармен қоректенгенде сорғыш түтіктің қызметін атқарады. Бұған тыран, теңіз инесі сияқты балықтардың аузы мысал бола алады.

4. Б е н т о с ж е у г е и к е м д е л г е н а у ы з. Скаттың, камбаланың, бекіре балықтарының аузының құрылысы мысал болады. Ауыздары су түбінен қоректерін алуға ыңғайланып, басының астыңғы жағына орналасқан. Кейбір түрлерінің аузында, қатты сауыттар мен қабыршақтарды ұсатуға бейімделген, тиірменнің тасы тәрізді күшті тістері болады.

5. С е м с е р т ә р і з д і ж а қ т ы а у ы з. Ауыздың мұндай түріне саргандар, аратұмсықтылар және ара тұмсықты аку-лалардың ауыздары жатады (Веіопdіае, Ргізtіз, Ргізtіорһогиs). Ауыздың басқа көптеген типтері бар. Бірақ олардың барлығын айтудың кажеті жоқ. Тіпті систематикалық жағынан өте жақын балықтардың қоректену тәсіліне, қорегінің сипатына қарай ауыз аппараты түрліше болып келеді.

Ішектерінің ұзындығы қоректік заттарының түріне қарай ор түрлі болады. Жыртқыш балықтардың ішектері қысқа, қарыны үлкен әрі жақсы жетілген болады. Аралас қоректермен неме-се өсімдік тектес азықпен қоректенетін балықтардың ішегі кері-сінше ұзын, қарыны нашар жетілген, немесе тіпті болмайды.

61

Балықтардың қоректерін ұстау тәсілдері де түрліше болады. Көпшілік жыртқыштар басқа балықтарды немесе тірі организм-дерді ашық су айдынынан қуып жүріп ұстайды. Оларға акула-лар, көксерке, аққайрандар жатады. Ал кейбір жыртқыш балықтар тасалау жерде андып тұрып, қасынан өтіп бара жатқан организмдерді тап беріп ұстайды. Егер алғашқы ұмтылғанында ұстай алмаса соңынан қуаламайды. Ондай жыртқыштарға — шортандар, Жайындар мысал болады. Насекомдармен қоректе-нетін брызгун (Тохоtіез jасиlаtог) жағалаудағы шөптерге қонып отырған насекомдарға, аузы арқылы күшті екпінмен шығатын суды бүркіп жіберіп, оларды суға кұлатып түсіріп қоректенеді.

Балықтардың коректену қарқыны жыл маусымдарының жә-не тіршілік циклдерінің ішінде түрліше болады. Көпшілік ба-лықтар уылдырық шашу кезінде қоректенбей күшті арықтайды. Мысалы, атлантика лососының салмағы 30 процентке дейін кеміп кетеді. Сондықтан уылдырық шашу процесі аяқталғаннан кейін балықтар қомағайланып, өте қарқынды қоректенеді. Оны организмнің жоғалтқан салмағын қалпына келтіру кезеңі дейді.