Тіршілік жағдайлары және жалпы таралуы

Рептилилердің құрлықта тіршілік етіп, көбею мүмкіндігі олардың тек қана жылы, дымқыл климатқа бейімделуіне мүм-кіндік беріп қана қоймай, ыстық, кұрғақшылық шөл жағда-йында да тіршілік етуіне себепші болған. Рептилилер Арктика мен Антарктидадан басқа жерлердің барлығында мекендейді. Рептилилердін, дене температурасы тұрақты емес. Сондықтан олар барынша температурасы жоғары, жылы ортада ғана тіршілік етеді. Мысалы, жыландар температура +10° болғанда активтігін төмендетеді, ал +6°, +8° болғанда қозғалмай қалады. + 2, +3 градуста ұйқыға кетеді. Денесі —4—6 градусқа дейін төмендесе тіршілігі жойылады. Сондықтан рептилилердің •тропикте түрі өте көп және жиі кездеседі. Мысалы, Индонезияның аралдарында олардың 150—200-ге тарта түрі кездеседі.

Бізде Орта Азияда 50 түрі, Закавказьеде 40-қа жуық, сол-

түстік Кавказда 28, Батыс Европанын, орта белдеуінде 12, Ев-

ропаның поляр шеңберіне дейінгі батыс бөлігінде екі түрі

(сүр жылан және тірі туатын кесіртке) кездеседі. Орталык,

Азия тауларының теңіз бетінен 500 ж-дей биіктікке дейінгі ден-

гейінен де бауырымен жорғалаушыларды кездестіруге болады.

Өте жоғары температурада рептилилерге күшті әсер етеді.

Температура жоғарылаған кезде кесірткелер індерге кіріп, ал

132

ағамалар бұталарға шығып сақтанады. Д. Н. Кашкаров Орта Азияның құмды даласында жазды күні түс кезінде 2 метрдей ағаш басындағы ауа температурасы, көлеңкелі жердің то-пырағының температурасынан 10° төмен, ал күн түскен жердің топырағының температурасынан 28° төмен болатынын анықтаған.

Су мен топырақта тұздың болуы рептилилердіқ тіршілік етуіне кедергі болмайды. Жылан мен кесірткелердің көптеген түрлері амфибилер тіршілік ете алмайтын тұзды топырақта тіршілік ете береді. Сол сияқты тасбақалар мен жыланның кейбір түрлері (мүйізді сауыты болмаса да) тұзды көлдер мен теңіздердің суларында тіршілік ете алады.

Осы заманда тіршілік ететін рептилилер жер бетінде, суда жартылай суда, ағаштарда тіршілік етеді. Тек қана ауада тір-шілік ететін түрлерін кездестіруге болмайды.

Қазіргі кездегі рептилилердің көпшілігі жер бетінде тіршілік ететін жануарларға жатады. Олар жер бетіндегі түрлі ортаның түрліше жағдайында тіршілік етеді. Оларды кұмды, топырақты, тасты шөлдерден, қалың шөптің арасынан, орманнан, батпақты т. б. жерлерден кездестіруге болады. Әйткенмен, көпшілігі күн көзі көбірек түсетін, қозғалысына кедергі келтіретін өсімдігі болмайтын ашық жерлерді мекендейді.

Рептилилердің қозғалу тәсілі де түрліше болады. Оның бір-қатары ғана жер бауырлап қозғалады да қалған түрлері денесін жер бетінен жоғары көтеріп қозғалады. Ондай рептилилерге крокодилдер, ешкіемерлер, басқа кесірткенің көптеген түрлері, тасбақалар жатады.Агама, игуандар және австралияның плащты кесірткесі (Сһlаmіdоsаигиs) артқы екі аяғымен біраз жерге жүре алады. Мұндай рептилилер мезозой заманында өліп біткен түрлердің ішінде көп болған.

Құмды шөлде тіршілік ететін рептилилердің, құммен тез қозғалына мүмкіндік беретін саусақтарында мүйізді өсінді тіс-шелері болады. Саусақтарындағы мұндай бейімделушілік ага-маларда, геккондарда кесірткелерде және игуандарда кездеседі. Геккондардың (Раlтаlоgесko гапgі) Оңтүстік Африканың құмды даласында мекендейтін бір түрінің саусақтарының арасында тері жарғақтары болады.

Рептилердің бірсыпырасы қалың шөптің арасымен тез қоз-ғалуға бейімделген. Ондай рептилилердің денесі жылан тәрізді ұзынша, сонымен қатар аяғы да болмайды.Мұндай ерекшелік жыландардан тіпті айқын байқалады, олардың аяқтарының ре-

133

Бірсыпыра рептилилер өмірінің бірқатарын жер астында өткізеді, енді бір түрлері басқа жануарлардың бос індерінде, жердің жарығына еніп тіршілік етеді. Жерді қазуға да түрліше бейімделген. Дала тасбақасы інді алдыңғы аяғымен қазады, ал кейбір түрлері алдыңғы аяғымен қазып, басымен топырақты итеріп шығарады. Құм айдаһарлары (Егіх) құмға тез сүңгіп, оның беткі қабатымен оңай қоғалады Жер_астында тіршілік ететін рептилилердің денесі ұзынша, аяғы болмайды және қабыршағы тегіс болады, немесе тіпті болмайды. Көзі нашар жетілген, немесе көз болмайды. Оған мысал ретінде соқырлар (Турһlорs) мен амфисбендерді (Аmарһізbаепісdае) айтуға болады.

Жұмыр басты көсірткелердің құмның астына енуінде өзін-дік ерекшелік бар. Олардың сүйірленген денесінің екі бүйірін-де тері қабыршақпен қапталған тері өсіндісі болады. Жаула-рынан қорғанған кезде олар жерге жабысып, денесін оңға және солға иген кезде сол өсінділер топырақты кесірткенің үс-тіне қарай шашып, оның денесін жасырады. Мұндай бейімделушілікті жыланның кейбір түрлерінен де (мүйізді сұржылан, эфа) байқауға болады.

Рептилилердің ішінде тік жартастарға, ағаштардың басына оңай өрмелеп шығатын көптеген түрлері бар. Гекконның көптеген түрлері жартастар мен ағаштарға саусақтарында болатын жапырақ тәрізді сорғыштарының көмегімен тез өрмелеп шығады. Ал кейбір түрлерінің құйрығында және денесінің бүйір бөлімінде сорғыштары бар. Рептилилердің екінші бір түрлерінің жақсы жетілген саусақтарында ұзын, иілген тырнақтары, үзілмейтін ұзын құйрығы болады. Ағашқа өрмелеп шыққанда құйрығын оған орап, денесіне тірек етеді. Хамелеондардың саусақтары қарама-қарсы қысқаш тәрізді орналасып, ағашты қысып алуға бейімделген. Бізде кездесетін кесірткелердің ішінде бұталарға жақсы өрмелеп шығатыны агама. Жыландардың ішінен де осындай қабілеті бар түрін кездестіруге болады.

Зонд аралдарын мекендейтін күрек құйрық гекконның (Ріусһохооп) басының, денесінің, құйрығының бүйірінде және саусақтарының арасында тері жарғақтары болады. 'Ағаш басынан секіргенде осы жарғағы едәуір жерге ұшып баруына кө-

134

25 - с у р е т. Ұшқыш дракон.

Рептилилердің ішінде су орталығына бейімделген түрлері де кездеседі. Олардың сол ортаға бейімделуі де түрліше болады. Крокодилдер екі бүйірінен қысыңқы ұзын құйрықта-рының жәрдемімен жүзеді, аздап та болса аяғы көмектеседі. Ал, Галапагосс аралдарын мекендейтін теңіз игуандары (АmаЫугһупсһиs) тек қана ұзын құйрықтарының жәрдемімен жүзеді. Теңіз жыландары да құйрығын иіп-жазу арқылы жүзеді.

Жүзу органдарымен қатар рептилилердің денесінде басқа да бейімделушілік белгілері байқалады. Біріншіден, суға сүң-гігенде танау тесігін жауып, тыныс мүшелеріне суды жібермей қалатын жарғақтары болады. Екіншіден, нағыз су тасбақала-рының сүйекті және мүйізденген сауыты редукцияға ұшыраған. Өкпелері күрделі күрылысты және организмдегі газ алмасуын жақсы қамтамасыз етеді. Үшіншіден, су тасбақаларының және су жыландарының жұтқыншағында қан тамырларына бай ке-ңейген бөлімі болады да, ол ішкі желбезектің қызметін атқара-ды. Суда тіршілік ететін кейбір рептшшлердің артқы ішегінде көпіршік тәрізді өсінді — анальдық қалташық пайда болады, ол да судағы оттегімен қанның тотығуын қамтамасыз етуі мүмкін.

135

Рептилилердің ішінде нағыз өсімдік тектес азықпен қорек-тенетіндері қала тасбақасы. Олар кейде ұсақ жануарлармен де коректенеді. Көпшілігі су ішеді, тек қана шөлде тіршілік ететін түрлері суды жеген тамақтарынан алады.

Жемдерін іздеп табу және ұстау тәсілдері де түрліше бола-ды. Кесірткелер мен кейбір жыландар, жер бетінде тіршілік ететін тасбақалар жемдерін көп жерді шарлап іздеп, тауып қо-ректенеді. Бірнеше сантиметр құмның астында жатқан, сцинкалар құмның үстінде жүрген қорек ететін жәндіктерін тез сезіп, астыңғы жағынан сүңгіп шығып, ұстап қоректенеді. Жыланның кейбір түрлері (айдаһарлар), крокодилдер мен су тасбақалары қорек ететін жануарларын аңдып тұрып секіріп барып ұстайды. Сол сияқты хамелеондар да жануарларды бұтаққа шығып, аңдып отырады. Олар өзіне жақын маңда ұшып, немесе жорғалап жүрген насекомдарды желімді, ұзын тілін аузынан тез шығарып ұстап жейді.

Рептилилердің барлығы да жемдерін ұсатпай бүтіндей жұ-тады. Тек қана крокодилдер мен тасбақалар жемдерін бөлшектеп жейді. Осы рептилилердің аузында екінші реттік сүйекті таңдай болады, ол тыныс алуға кедергі келтірмей, тамақтың кесегін ауызда ұстап түрады. Көптеген бауырымен жорғалаушылар қоректік заттарын шала өлтіріп қоректенеді. Тек қана ұлы жыландар мен айдаһарлар жәндіктерді өлтіріп жұтады.

Бауырымен жорғалаушылардың аштыққа өте төзімді бола- тыны белгілі. Мүндай қабілет тасбақалар мен айдаһарларда айқын байқалады. Мұндай биологиялық бейімделушілік қорек-тік заттарының әрқашанда тапшы болуының нәтижесінде пай-да болған. Ұзақ аштыққа шыдауды физиологиялық тұрғыдан, олардың, бір жегенде көп тамақ жеулерінен, тез семіруінен және аштық кезінде активтігінің өте төмен болуымен түсіндіруге болады. Кесірткелерде керісінше, көп қоректік заттарды жей алмайды және сондықтан көп уақыт аштыққа шыдамайды, тіршілік активтілігі де бір қалыпты болады.

Көбеюі. Рептилилердің ұрықтануы іште болады. Еркектері-нің шағылыс органы бар. Жұмыртқалары судан тыс құрлықта

136

Барлық рептилилердіқ жұмыртқаларының сырты мықты талшықты қабықпен қапталған. Ол жүмыртқаны кеуіп кетуден, механикалық әсерден, бактериялардың ішіне еніп кетуден сақтайды. Мұндай қабығы алынып тасталран жұмыртқаның бірнеше сағаттың ішінде кеуіп кетіп, қабығы бар жұмыртқалардың сол қалпында қалғаны немесе 10—15% салмағын жоғалтқанын “тәжірибеде байқаған. Судың мұндай мөлшері жұмыртқаның гигроскопиялық қасиетінің арқасында қалыптасады, әрі ол оның дамуына әсерін тигізбейді. Рептилидің кейбір түрлерінің (тасбақалар, крокодилдер, геккондар) жұмыртқаларының талшықты қабатының үстінде құрғап кетуге кедергі болатын известі қабығы болады.

Тасбақалардың, крокодилдердің жұмыртқаларында (құс жүмыртқасының ағы сияқты) белокты қабы болады. Бұл ұрық-тың дамуына керекті су қорымен қамтамасыз ететін қабық бо-лып саналады, Басқа рептилилердің жұмыртқаларының дамуына қажетті судың пайда болуына екі жағдай себепші болады. Біріншіден — майдың тотығуы нәтижесінде, екінші — жұмыртқа қабығы арқылы сыртқы ортадан алады.

Егер салыстырып қарасақ, амфибилердің жұмыртқасын-дағы май 8—11% болса, рептилилердің жұмыртқасындағы майдың мөлшері 40% болады. Мұндай ерекшелік рептилилердің жұмыртқасындағы май тотыққанда әлде қайда көп су бөліп шығаруына мүмкіндік береді.

Рептилилер жұмыртқаларында болатын талшықты, известі және белокты қабықтардан басқа ұрық дамыған кезде ұрық-тың өзінен амнион, сероза және аллантоис деп аталатын қабықтар пайда болады. Олардың ұрықтың дамуына бейімделуде үлкен маңызы бар (26-сурет).

Алғашқы даму стадиясында ұрық жұмыртқаның сары заты-ның ішіне еніп кетеді. Ұрықтың бас бөлімінің алдыңғы жағы-нан қатпар пайда болады. Ол қатпар дами келе ұрықтың арт-қы бөлімінде қаптап жабады. Мұны амниотикалық қатпар деп атайды. Сөйтіп пайда болған амнион ұрықтың сыртын қаптап жатқан тұйық қапшыққа ұқсайды. Амниотикалық қуыстың ішінде толған сұйық зат болады, ұрық осы сұйықтың ішінде жатады, яғни амнион ұрықты жұмыртқаның қатты қабағына тиюден сақтайды.

Ұрықтың бірнеше қабықтың ішінде жатқанын ескерсек, он-да қалай тыныс алады және зат алмасудың продуктылары сыртқа қалай шығады деген заңды сұрақ тудады. Тыныс алура алғашқы бейімделушілік жұмыртқаның сары затын қоршап жатқан көптеген қан тамырларының торы болып саналады.

137г

26 - с у р е т. I амниоталардың ұрық қабықтарының бір-

тіндеп даму сатысы, II дамып келе жатқан кесіртке.

1 — эктодерма, 2 — энтодерма, 3—мезодерма, 4— ішек қуысы, 5 — дененің ұрықтан тыс қуысы; 6—амнион, 7—амниота қуысы — амниота сұйықтығының ішінде жүзіп жүрген ұрық, 8—сероза, 9 — аллантоис, 10 — сары уыз қапшықшасы.

II 1 —амнион, 2 —аллантоис, 3 — сары уыз, 4—сероза

Мұны сары заттың қан айналу шеңбері деп атайды. Ұрық өсе келе сары заттағы, басқа бөлімдеріндегі қан тамырларының торы жойылады. Аллантоис ұрықтың артқы ішегінің құрсақ жақ қабырғасынан шығатын қапшық тәрізді тұйық зат. Аллантоис дами келе сары уыз қапшығы мен сероз кабығының аралығына жабыса өскен үлкен қапшықшаға ұқсайды. Дамуының соңғы кезінде аллантоис ұрықты және сары зат қапшығын бүтіндей қоршап алады.

Аллантоис екі түрлі қызмет атқарады: біріншіден — тыныс алу органдарының қызметін атқарса, екіншіден — ұрық қуығы болып саналады. Аллантоис тек қана зәр затын жинайтын пассив орган емес, зәрдің құрамындағы артық суды сорып алып, қан тамырлары арқылы денеге түсіріп, одан зәр арқылы организмнен бөлінуіне себепші болатын орган. Одан басқа зат алма-су кезінде пайда болған заттардын, бір бөлігі газ түрінде организмнен бөлінуіне себепші болады. Бұл жұмыртқадағы негізгі энергия көзі болып саналатын май тотыққанда су мен көмір қышқыл газы бөлінетін процеске негізделген. Амфибилер мен салыстырғанда рептилилерде белоктың мөлшері әлде қайда аз болады.

Қорыта келгенде рептилилердің жұмыртқаларының құры-лысы мен дамуының мынандай бейімделушіліктерді көруге болады: 1) жұмыртқаның известі және талшықты қабықтары, жұмыртқа сұйықтығын ағып кетуден, кебуден, механикалық зақым

138

Рептилилердің көпшілігі ұрықтанған жұмыртқалар салып көбейеді. Жұмыртқаларын күн қызуы жақсы түсетін, азды көп-ті дымқылы бар топырақтан жасаған ұяларына салады. Шірі-ген ағаш түбіріне, өсімдік үйінділерінің арасына жұмыртқасын салатын түрлері де кездеседі. Америка крокодилі батпақты то-пырақтан шұңқыр қазып, соған жұмыртқасын салады да үстін есімдіктер шіріндісімен жауып тастайды.

Әдетте рептилилер жұмыртқалағасын одан ары қарай қам-қорлық жасамайды. Бірақ, кейбір крокодилдер, жұмыртқала-ған “ұяларының” маңайында болып оны басқа зиянды жануарлардан қорғайды. Ұрғашы питондар жұмыртқаларын денесімен орап жатады. Бұл кезде біріншіден, олар жұмыртқаларьы қорғаса, екіншіден, жұмыртқаларының дамуын тұрақты жылылықпен қамтамасыз етеді. Питондар ұясынын, жылылығы оның айналасындағы орталықтың жылылығынан +10°, +12° артық болады. Ешкіемерлердің ұрғашылары да жұмыртқаларын қориды.

Рептилилердің кейбіреулері балаларын тірі тауып та көбе-йеді. Бұл кезде ұрықтанған жұмыртқа өзінің барлык даму ста-диясын жұмыртқа жолында өткізеді де, анасының денесінен шығысымен жұмыртқасының қабығы жарылып дүниеге кіш-кене рептилий келеді. Мұндай жардай — сұр жыландарда, тірі туатын кесірткелерде (Lасегtа vіvірага) және ұршық тэрізділерде (Апgиіз fгаgіlіз) байқалады.

Сарыбас жыландардың жұмыртқаларының құрсақта болу мерзіміне қарай сыртқы орталықта дамуы 30 күннен 60 күнге дейін созылады. Сөйтіп, тірі жұмыртқа туу ұрықтанған жү-мыртқаның құрсақта болу уақытына байланысты. Тірі жұмырт-ка туу қасиеті мына рептилилерде де болады, мысалы, құм жыданында, теңіз жыландарында көптеген сарыбас жыландарда, кесірткелерде тірі жұмыртқа салады. Крокодилдер мен тасбақаларда тірі жұмыртқа туу ешқашанда байқалмайды.

139

Рептилилердің кейбір түрлерінің тірі тууы климаттың сал-қын болуының себебінен болу керек. Жұмыртқа анасының құрсағында жатқанда дамуына керекті бір қалыпты және жоғары температурамен қамтамасыз етіледі. Дене температурасы тұрақты болатын сүт қоректілерден рептилилердің айырмашылығы, бұлардың ұрғашылары күн-шуақты пайдаланып, ұрық дамуына қажет тұрақты температура жасауға әрекет етеді.

Кейбір рептилилердің (теңіз жыландары, кейбір хамелеон-дар) тірі тууына себепші болатын қосымша жағдай, олардың суда, ормандарда және жер астында тіршілік етуі.

Рептилилер жұмыртқаны көп салмайды. Жұмыртқасының санының 100-ге жетуі, немесе одан көп болуы сирек кездеседі. Мұндай жағдай ірі крокодилдерде, тасбақаларда және жылан-дарда байқалады. Әдетте рептилилердің жұмыртқасының саны 20—30-дан аспайды, ұсақ кесірткелер 1—2 ғана жұмыртқа салады. Тасбақалар бір жазда бірнеше рет жұмыртқа салатыны белгілі.

Крокодилдер, тасбақалар 6—7 жасқа толғанда, жыландар 3—4 жасқа толғанда, кесірткелер 1 жасқа толып, екінші жасқа кеткенде, ал кейбір ұсақ рептилилерде 9—10 айда жыныс без-дері пісіп-жетіледі.

РЕПТИЛИЛЕРДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ

Адам үшін рептилилердің қаншалықты маңызы бар екені әлі толық анықталмаған. Әйткенмен кесірткелердің көпшілігі зиянды насекомдарды және моллюскалармен, оның ішінде зи-яндыларымен қоректеніп, пайда келтіреді. Бірқатар жыландар кемірушілерді жеп, пайда келтіреді. Американың және Оңтүс-тік Азияның кейбір жерлерінде, кемірушілерді жеп құртатын үй маңайындағы усыз жыландарды сақтауға тырысады. Қытай-да ірі полоздарды (Еіарһе sсһгепсki) асырап, егеуқұйрықтарды кұртады.

Пайдалы жақтарымен қатар, кейбір жыландар пайдалы жа-нуарларды жеп, зиянын да тигізеді. Мысалы, сарыбас жыландар бақаны, кейде балықтарды жеп зияндарын тигізеді. Оқ жылан көптеген пайдалы кесірткелерді жойып жібереді. Су, батпақ тасбақасы және жұмсақ терілі тасбақалар да балық-тарды жеп зиян келтіреді. Дала тасбақасы орта Азияда бақша өсімдікте-

рінің, мақта өсімдіктерінің және жоңышқаның жас сабақтарын

жеп зиянын тигізеді. Әйткенмен олардың қаншалықты пайда-

лы, немесе зиянды екенін анықтау үшін арнайы зерттеулер жүргізу керек. Әсіресе жыландар мен кесірткелердің ролін анықтау керек. Өйткені алуан түрлі жыландар әрі пайдалы, әрі зиянды насекомдар, бақалар, тышқандармен қоректенеді.

Крокодилдер балықтарды қырады, құстарды, үй малдарын

жейді, кейде адамға да шабуыл жасайды. Көптеген улы жыландардың уы адамға өте қауіпті болмаса да, шаққан жері ұзақ уақыт қатты ауырады. Шаққанда адам өміріне қауіп төндіретін жыландар да аз емес. Осындай улы жыландарға Орта Азияның оңтүстігінде кездесетін сұр кобра (Маjа охіапа) құмэфасы (Есһіs сагіпаtиs), Орта Азияда және Закавказьеде кездесетін қара жылан (Vірега Іеlеtіпа), Закавказьенің шығысында болатын армян сұржыланы (V. гаddеі), мүйіз тұмсық сұржылан (V. аmmоditеs) жатады. Бұлардың шаққаны көпшілік жағдайда өліммен аяқталады. Шаққаны аса қауіпті емес жыландарға:кәдімгі сұржылан (V. Ьеrus) СССР-дің Европалық бөлімінде (Кавказда, Орта Азияда) кездеседі. Қалқан тұмсықты жылан (Апсіstгоdоп һаlуs) Еділ өзені жаға-лауында, оңтүстік Закавказьеде, Орта Азияда, Қазақстанда оңтүстік Сибирьде, Тынық мұхиттың жағалауына дейін тараған. Оқ жылан (Тарһгоmеtароп Ііпеоlаtит) Орта Азия мен Қазақстанда кездеседі. Бұл жыландар шаққанда адам өлімі өте сирек болады, әйткенмен өте қатты ауыртады.

Тасбақалардың етін адам тамаққа пайдалаиады. XVIII— XIX ғасырларда мұхиттардың аралдарында тіршілік еткен құр-лықтың ірі тасбақаларын дәмді еттері үшін кеме командала-рының матростары ұстап, жеп құртқан. Жұмсақ терілі тасба-қаларды еті үшін қытайлықтар мен жапондықтар аулайды. Біз-дің дала тасбақасының етін де жеуге болады.

Крокодилдердің терісімен чемодандарды қаптайды, одан портфельдер және бірнеше бұйымдар жасалады. Кейбір тасбақалардың (каретте, немесе бисса) мүйізді қабыршақтарынан тарақтар, көзілдірік оправаларын т. б. бұйымдар жасайды.

5. Қласс. ҚҰСТАР (Аvеs)

Құстар жоғарғы сатыдағы омыртқалылардың ұшуға бейім-делген ерекше маманданған бұтағы деуге болады. Құстар генетикалық жағынан рептилилерге жақын, оның прогрессивті бұтағы. Құстарды рептилилерден ажыратуға болатын белгілері: а) құстардың орталық нерв системалары жақсы жетілген, сондықтан олар әр түрлі жағдайларга бейімделіп, мінез-қылықтарын өзгертеді. б) денесінде зат алмасу процесінің жылдамдығы мен дене жылуының реттелуінің дұрыс болуына байланысты температурасының жоғары және тұракты болуына әкеліп соқ-