/ — еркегі; // — ұрғашысы:
I — танау тесігі; 2 — қалқан без; 3 — желбезектер; 4 — желбезектің алып келуші артериясы, 5 — артериальды конус; 6 — жүрекше; 7 —қарынша; 8 — вена қолтығы; 9 —бауыр; 10 — өт; 11— бауырдың қақпа венасы; 12—• қақпа веналарының қарынға тараған бұтақтары; 13 — қарын: 14 — шарбы; 15—ұйқы безі, 16 — талақ; 17 — қарынның пилорикалық бөлімі; 18 — ішінде спиральдары көрсетілген тоқ ішек; 19 — 34 — тік ішек; 20, 37 —.жарып көрсетілген клоака; 21, 33—бүйрек; 22—аталық безі; 23 — тұқым жолы; 24 — тұқым қалтасы; 25 — тік ішек безі; 26 — несеп-жыныс өсіндісі; 27 — құрсақ тесігі; 28 — шағылыс органы; 29 — жұмыртқа жолы воронкасы; 30— өңеш кесіндісі; 31 — жұмыртқа жолы; 32 — аналық безі; 35 — жатын; 36 — несеп жолының тесіп; 38 — несеп түтікшесі.
бірлері қосылып — жалпы арқа қолқасын құрайды. Қолқа гү-бірінің алдыңры бөлімінен, бас бөліміне ұйқы артериялары та- райды. Арқа қолқасы денесінің артқы бөліміне қарай бағытта-лып, одан ішкі органдарға қан тамырлары таралады (8-сурет).
27
8- с у р е т. Акуланың қан айналу схемасы: (ақ сызықтармен артериялар, қара сызыкпен веналар көрсетілген):
/ — күре тамыр; 2 — желбезек үсті артериясы; 3— арқа қолқасы; 4 — вена қуысы; 5 —Кювьев құйылысы; 6 — шажырқайға тарамдалған артерия; 7 — кардинальдық вена; 8 — бүйрек қақпа венасы: 9 — құйрық венасы; 10 — бауыр қақпа венасы; 11 — бүйрек қуысы, 12 — жүрекше; 13 — қолқа конусы мен жүрек қарыншасы; 14 — құрсақ қолқасы; 15—желбезек артериясы; 16 — шықшыт венасы;
Құйрық венасы дененің алдыңғы бөліміне қарай созылып келіп, қос кординал веналарына тарамдалады. Бұл веналардың бүйрекке келіп торлануының нәтижесінде бүйректе қан айналу системасының қақпасы пайда болады. Артқы және алдыңғы кардинал веналары жүректің тұсына келгенде оң жақтағылары өз ара және сол жақтағылары өз ара қосылады. Осының нәтижесінде веноздық қуысқа келіп құйылатын қос кювьеров өзектері пайда болады. Бауырдың қақпа венасы ішектерден басталады. Ол бауырдың ішіне енген соң ұсақ қан тамырларына тарамдалып барып, қайтадан бауыр венасына айналады. Келешекте бұл вена тамыры веноздық қуысқа келіп жалғасады.
Нерв системасы. Миы едәуір үлкен болады. Ол алдыңғы, ортаңғы, аралық, мишық және сопақша мидан тұрады. Нервтік заттар алдыңғы ми жарты шарларының түбінде ғана болып қоймай, оның бүйірінде және үстіңгі ми қабатында да болады. Сүйекті балықтардың құрылысы қаншама күрделі десек те, олардың миының үстіңгі жағы эпидермиспен қапталғанын байқаймыз. Шеміршекті балықтардың миының үлкендігі, оның нерв клеткаларынан құралатын сұр түсті қапшықпен қапталуынан болады. Миынан 11 жұп нерв тарайтындығы және олардың ми бөлімдерінің қалыптасу тәртібі жоғары дәрежеде дамыған омыртқалылардікі сияқты. Сүйекті балықтардың миынан 10 пар нерв тарайды, ал дөңгелек ауыздыларда *ми бөлімдері жақсы жетілмеген, әрі орналасуы да қарапайым болады.
Аралық миының үстіңгі жағына эпифиз орналасқан. Аралық мидың төменгі жағында көрініп тұрған екі дөңесі бар. Олардың аралығына воронка орналасқан. Воронканың арт жағына гипо-физ бекиді. Ортадғы миы жақсы жетілген, мишығы үлкен бо-лады.
28
Шеміршекті балықтардың алдыңғы миы екі қарыншаққа жік-телмеген. Бұл белгісі шеміршекті балықтардың төменгі сатыдағы омыртқалылар екендігін дәлелдейді (9-сурет).
Сезім органдары. Шеміршекті балықтардың түйық бітетін қос иіс қапшықтары болады. Көзінін, өзіндік
-
9 - с у р е т. Акуланың миы және мидан тарайтын нервтер арқа жағынан жарып көрсеткен бас бөлімі. Оң көзі суретке салынбаған.
1 — алдыңғы ми; 2 — аралық ми (оның қақпағы алынып көрсетілген); 3— ортаңғы ми; 4 — мишық; 5 — сопақша ми; 6 — ұшы кеңейіп барып бітетін иіс бөлімінің сабақшасы; 7 — иіс капшықшасы; 8 — көз алмасының жоғарғы қиғаш еттері; 9 — ішкі ет талшығы; 10— жоғарғы ет талшығы, 11 — сыртқы түзу еттер; 12 — брызгальце;13 — бірінші желбезек саңылауы.
ерекшелігін аңғару ки
ын емес. Өйткені, көзінің қасаң қабығы (роговица) жалпақ, ал хрусталигі шар тәрізді. Жоғарғы және төменгі қабақтары болмайды. Бұлардың біраз ғана түрлерінде көз — алмасын төменгі ішкі жиегінен жоғары қарай тартып, көзін ашып және жабатын ымдау жарғағы болады. Е с і т у о р г а н ы ішкі құлақтан ғана тұрады. Оның үш жарты шеңберлі каналдары болады. Бүйір сызығы айқын байқалады.
З әр ш ы ғ а р у о р г а н ы н ы ң қызметін — мезонефрос деп аталатын алғашқы бүйрек атқарады. Бүйректерден шыққан зәр заты қос вольфов каналшалары арқылы клоакаға келіп құйылады.
Бұлардың көпшілігінде аналық жыныс бездері жұп болады. Жұп жұмыртқа жолдары аналық бездерімен жалғаспай-ақ дене қуысындағы соларға жақынырақ маңайға ашылады. Жыныс жолдарының жоғарғы бөліміне қауыз бездері орналасқан. Ұрғашыларының зәр шығару және жыныс жолдары дербес болады.
Бір пар аталық безі бүйрек каналдарымен және оның алдыңғы бөлімімен байланысқан. Бұл каналшалар бүйрек заттарынан өтіп, вольфов каналына барып құйылады. Вольфов каналшала-
29
ры еркек балықтарда зәр және жыныс жолының қызметін атқа-рады. Вольфов каналшалары клоакаға ашылатын зәр-жыныс қуысына келіп құйылады. Бүйректердің артқы бөлімдері зәр шығару органының қызметін атқарады да, ал алдыңғы бөлімі аталық жыныс бездерінің қосалқысы (сағағы) болып есепте-леді.
1-отряд. АКУЛАЛАР (SЕLАСҺОlDЕІ)
Акулалардың денесінің ұзындығы бір метрден 15 метрге де-йін (кейде оданда ұзын) болады. Осы кезде олардың он шақты тұқымдасы белгілі. Бұлар барлық мұхиттар мен теңіздерге та-раған. Каспий теңізінде ғана болмайды (10-сурет).
10 - с у р е т. Акулалардың түрлері
Достарыңызбен бөлісу: | 
