С. П. Наумов омыртқалылар зоологиясы

264

Басқа отрядтың өкілдерінен аздап та болса сумен бай-ланысты түрлерді кездестіруге болады Насеком жемділердің ішшде су жертесері (Nеоmуs fоdіепs) судан тамағының біразын алады, кейде қауіптен кұтылады.

Кемірушілердің ішінде тіршілігін жартылай суда өткізетін көптеген түрлері бар. Бұларға ондатралар, нутриялар жатады. Осы аталған кемірушілер негізгі қоректік заттарын судан, аздап та болса құрлықтан алады. Жауларынан қорғанады, олар су жағасынан ін қазып немесе су бетінде жүзіп жүрген өсімдік қалдықтарынан үйшік жасап, мекен етеді. Құлақ қалқаны болмайды. Саусақтарынын, арасында тері жарғағы болады. Терісі жоғарыда айтылған жартылай су аңдарынікі сияқты болады. Ондатралар мен құндыздардың май бездері жақсы жетілген, бұл құстың безі сияқты қызмет атқарады.

Ескек аяқтылар барлық тіршілігін суда өткізеді, су ішіндегі заттармен қоректенеді, су бетінде тынығады. Тек қана шағылысу, күшіктеу, түлеу үшін жағаға немесе мұзға шығады. Құрылысында өзіндік ерекшеліктері бар. Аяғы ескекке айналған, денесі ұршық тәрізді жұмыр болады. Артқы ескектері жүзген және сүңгіген кезде негізінен локомоторлық құралдың қызметін атқарады. Тері түгі болмайды, жылуды реттеу қызметін тері астындағы май қабаты аткарады.

Ешқашанда құрлыққа шықпайтын нағыз су жануарлары — кит тәрізділер мен сирендер болып саналады. Тері жабындысы

265

Су — сүт қоректілер үшін екінші тіршіліктік орта болып есеп-теледі. Алғаш құрлықта тіршілік еткен жануарлар қайтадан су-да тіршілік етуге әр түрлі дәрежеде бейімделген. Жартылай, кейін толығынан су жануары болуының себебі: судан қорек іздеу мен жауларынан жасырынатын болған. Осы жолмен жануарлардың әр түрлі систематикалық топтары шыққан.

Нағыз ұшатын жануарларға — қол қанаттылар немесе жар-қанаттар жатады. Өйткені, бұларда құстарға ұқсас бірнеше жаңа белгілер пайда болған. Мысалы, ұшуға әсер ететін еттері бекінетін, төс қыры болады. Оның кейбір элементгерінің бірігіп кетуіне байланысты көкірек клеткасы мықты болып құрылған. Ми сауытының сүйектері де кірігіп кеткен. Түн жануарлары болғандықтан есіту және сезім органдары өте жақсы жетілген.

Мезозой дәуіріндегі құрылысы қарапайым сүт қоректілер кө-бінесе құрлықта, аздап та болса насекомдармен, моллюска-лармен, құрттармен, ұсақ амфибилёрмен және рептилилермен қоректенген. Осындай қоректену тәсілі қазіргі құрылысы өте қарапайым топтарда: насеком жемділердің көптеген түрлерінде (жер тесерлерде, тенректерде, кірпілерде) және көп күрек тісті қалта-

266

-лылардың кейбір түрінде сақталған. Олар қорегін жер бетінен іздеп тауып, таяз індерге жияды.

Биологиялық жыртқыштарка — жыртқыштар, ескек аяқтылар және кит тәрізділер отрядына топтасатын жануарлардың түрлері жатады. Филогенетикалық жағынан олар насеком жемділерге жақын, жылы қанды омыртқалылар сияқты ірі жануарлармен қоректенуге көшкен бір жалпы түбірдің бұтағы болып саналады. Талдау жасалып отырған топтың аздаған түрлері ғана тек жануарлармен қоректенёді. Оларға; мысықтар, ақ аюлар жатады. Көпшілігі азды-көпті болса да өсімдікпен, ал жыртқыштар көбінесе тышқан тәрізді кеміргіштермен, қояндармен, насеком жемділермен, өлекселермен, құстармен, насекомдармен жә-не өсшдіктермен қоректенеді.

Су жануарларьшың көпшілігі жануар тектес тамақпен, мы-салы тісті киттер тек қана балықтармен және теңіз сүт қоректі-лерімен (тюленьдермен, ұсақ мұртты киттермен), қоректенеді. Мұртты киттер шаян тәрізділермен, аздап та болса балықтар-мен қоректенеді. Су аңдарының. бір азғана түрі су түбіндегі омыртқасыз жануарлармен қоректенеді. Оған ескек аяқтылар-дан — теңіз қояндары, тісті киттерден — кашалоттар жатады

Өсімдік пен қоректенетін жануарлар өте көп. Бұған маймыл-дардың, жартылай маймылдардың көпшілігі, мүкі тістілерден — жалқаулар, кемірушілердің көпшілігі, тұяқтылар, екі күрек тістілер, қалталылар, кейбір жарқанаттар, ал теңіз аңдарынан — сирендер жатады. Тамағының сипатына қарай бұларды шөп жеушілер, дән жеушілер және жеміс жеушілер деп бөлуге болады. Бұл шартты бөлу емес, өйткені орта жағдайына байланысты олар қайсысымен болса да коректене береді. Нағыз шөп жеушілерге — жылқылар, сиырлар, ешкілер, қойлар, кейбір бұғылар және көптеген кемірушілер жатады. Шөппен қоректенетін тұяқтылардың жақтары мен тілдері өте жақсы жетілген және қозғалмалы болады. Ас қорыту органы да күрделенген. Жұмсақ шөппен қоректенуіне байланысты жұп тұяқтылардын, күрек тістері жойылып кеткен. Далалы және шөлді жерде жайылатын, барынша қатты шөппен қоректенетін жылқылардың жоғарғы күрек тістері сақталған. Кемірушілер, тұяқтылар секілді, шөпгі

267

ерінімен қамтымай, күрек тістерімен жұлады (ондатралар, сұр тышқандар т. б.). Сондықтан олардың күрек тістері ерекше жетілген. Шөп жеушілердің бәріне тән бір ерекшелік ішектері ұзын — күйіс қайыратындарында қарнының күрделі болуында. Кемірушілердің бүйені өте жаксы жетілген.

Өсімдік жеуші жануарлардың көпшілігі тек қана өсімдік тү-қымымен қоректенеді. Мысалы, тиіндер қылқан жапырақты ағаштардың тұқымымен, ал шұбар тышқан осымен қатар, дәнді дақылдың және бұршақтың тұқымын да пайдаланады. Түқыммен қоректенетін жануарлардың тіршілігі тұқым беретін өсімдіктердің өніміне байланысты. Егер олардың өнімі болмаса жануарлардың жер аударуына немесе қырылып қалуына себепші болады. Мысалы, біздің тиіндер қылқан жапырақтыларда дәні болмай қалған жылдары смоласы көп түйіндерімен қоректенеді.

Жеміспен ғана қоректенуге маманданған сүт қоректілер. Оған маймылдар, жартылай маймылдар, итбас жарғанаттар крыландар, кемірушілерден — найза құйрықтылар (Glіs gІіs) жатады. Өсімдіктердің нектарымен тропиктегі кейбір жарқа-наттар қоректенеді.

Солтүстік бұғылары, ақ қояндар және жанат тәрізді иттер сияқты аңдардың көптеген түрлері жыл мерзімінің, климат жағдайының және азық қорының өзгеруіне сәйкес бейім-деледі. Мысалы, жанат тәрізді иттер біздің Қиыр Шығыста жазда амфибилермен, моллюскалармен, насекомдармен қоректенсе, қыста балықты, тышқан тәрізділерді, жемісті және өсімдік тектес басқа азықтарды көбірек пайдаланады.

Көбею биологиясының көрсетілген белгілері қазіргі кездегі сүт коректілердің бәріне бірдей тән бола бермейді. Сондықтан сүт қоректілерді төрт биологиялық топқа бөлуге болады.

1. Ұрықтанған жұмыртқа туып, оны басып бала шығаратын-дар мысалы, үйректұмсықтар.

2. Ұрықтанған жұмыртқа туатын кезінде аналығының құрсақ бөлімінде пайда болатын тері қалтаға салып алатындар. Осы қалтада жұмыртқадан шыққан жас особь сүт безінен бөлі-

268

нетін сүтпен қоректеніп, ересек организмге айналады. Бұл ехидналарға тән көбею болып саналады.

4. Өз бетінше қозғалып, еміп кете алатын толық жетілген бала туатындар. Толық жетілген бала туу плацентаның пайда болуымен байланысты. Сондықтан бүл топқа жататын жануарларды — плаценталы сүт қоректілер деп атайды.

Жануарлардын. бұл группаларының көбеюінде айырмашы-лық болумен қатар, жұмыртқаларының сипатында да айырма-шылық болады. Жұмыртқа туатындарының жұмыртқасы ірі (10—20 мм), сары уызға бай, жақсы жетілген белокты қабаты, сыртында тығыз пергамент тәрізді қабы болады.

Қалталылардың жұмыртқасы ұсақ (0,2—0,4 мм), ал плацен-талылардікі оданда ұсақ (0,05—0,2 мм) болады.

Сүт қоректілердін, буаз болу мерзімі де, соған байланысты баласының жетілу дәрежесі де түрліше болады. Бұл бала туа-тын жағдайға байланысты. Кемірушілердің көптеген түрлері балаларын арнаулы етіп жасаған ұяларда, немесе індерде туады. Олардың балалары азды-көпті болса да климаттың, зиянды факторларынан және жыртқыштардан қорғалады. Бұлар баласын аз уақыт көтереді, сондықтан олар дәрменсіз, қызылшақа және соқыр болып туады. Мысалы, сұр аламан (Сгісеtиlиs mіgгаtогus) 11—13 күн, үй тышқандары (Миз mиsсиlиs) 18—24 күн, сұр дала тышқаны (Місгоtиs агvаlіs) 16—23 күн, ірі ондатралар (Оndtіга zіЬеtһіса) 25—26 күн, тиіндер 35—40 күн, қара бурыл түлкілер 52—53 күн көтереді.

Қарапайым ұяларда немесе жай үңгірлерде балалайтындар-дын буаз болу уақыты ұзағырақ болады. Леопардтардың, барыстардың және тағы да сол сияқты мысық тұқымдастардың буаз болу мерзімі 90—133 күнге дейін созылады. Балаларын жер бетіне туатын және туысымен енесіне ілесіп жүріп кететін сүт қоректілердін, буаз болу уақыты оданда ұзағыраққа созылады. Мысалы, бұғылардың буаз болу мерзімі 8—9 айға, ешкі мен қойлардікі 5—6, жылқылардікі, есектердікі және құландардікі 10— 11 айға созылады.

Сүт қоректілердің көбею жылдамдығы, яғни өсімталдығы олардың жыныстық жетілуіне, алғашқы баласымён соңғы баласын көтеру уақытына, соңында жануарлардың дене мөлшеріне байланысты болады. Ірі жануарлардың жыныстық жетілуі кешірек орындалады. Мысалы, пілдерде 10—15, мүйіз тұмсықтарда

269

Сүт қоректілердің баласының дене мөлшері, туу жиілігі әр түрлі болады. Пілдер, мұртты киттер, жолбарыстар 2—3 жылда бір рет балалап, бір-ақ бала туады. Қуыс мүйізділер, бұғылар, дельфиндер жылма-жыл көтеріп, бір ғана бала туады. Ит тәрізділер мен мысық тәрізділер жылына бір рет қана балалағанымен бірнеше бала туады. Мысалы, күзендер 2—8-ге дейін, қасқырлар мен түлкілер 3—10-ға дейін, қара бурыл түлкілер 4— 18-ге дейін күшік туады.

Әсіресе кемірушілер мен қоян тәрізділер өсімтал келеді. Қо-яндар бір жылда 2—3 рет көбейіп, әрбір көжектегенде 3—12-ден көжек туады. Тиіндер жылына 2—3 рет балалап, әрбір балалағанда 2—10-ға дейін, тышқандар жылына 3—7 рет балалап, әрбір балалаған сайын 2—10-дан көжек туады.

Көбею жылдамдығы сүт қоректілердің өмірінің ұзақтығына және оның түрлерінің өлу жылдамдығына байланңсіы. Жалпы ереже бойынша ұзақ жасайтындар өте баяу көбейеді. Мысалы, пілдер 70—80 жыл, аюлар мен ірі мысықтар 30—40 жыл, иттер 10—15 жыл, тышқан тәрізді кеміргіштер 1—3 жылға дейін өмір сүреді.

Тіршілік жағдайының өзгеруіне байланысты көбею жылдам-дығы да жыл сайын өзгеріп отырады. Бүл әсіресе, өсімтал түр-лерден айқын байқаладьі. Мысалы, ауа райы жақсы, тамақтық зат мол болған жылдары тиіндер үш рет балалап, әрбір бала-лаганда 6—10-ға дейін көжек туады, ал ауыр жылдары ұрғашылары ашығып, арықтап жылына 1—2 рет балалап, 2—3-ке дейін ғана көжек туады. Туатын ұрғашыларының саны азаяды, сөйтіп жылдамдығы құрт төмендегі кетеді. Бұл сияқты жағдайлар барлық аңдарда да кездеседі.

Сүт қоректілердің ішінде моногамды және полигамды түрле-рі болады. Моногамдыларында бір көбею мезгілінде еркегі мен ұрғашысы жұп құрайды. Мүндай жануарларға қаскырлар, қара бурыл түлкілер, түлкілер мен құндыздар жатады. Ал, маймылдардың жұбы көп жылға дейін ажырамайды. Моногамды түрлерде балаларың өсіруге ұрғашысы да, еркегі де қатысады. Кебір нағыз тюленьдер шағылысу кезінде ғана жұп құрайды да, кейін еркегі кетіп қалады.

270

Полигамдарға — бұғылар, есектер, жылқылар, шошқалар, ешкілер, сиырлар, қойлар жатады, Сүт қоректілердің бұл түрлері, яғни жылқылар, бұрылар, есектер бірнеше ұрғашыларынық басын қосып, “үйір” құрады. Бір үйірде бір ғана еркегі және жиырмадан отызға дейін ұрғашылары болады. Құлақты тюленьдердін, еркегі үйірге түскенде манына 15—80-ге дейін ұрғашыларын жиып, үйір құрады. Кемірушілер мен насеком жемділердің де көпшілігі полигамдарға жатады. Бірак, бұлар “үйір” құрмайды.

Болашақта балалауына қолайлы жағдай тандауына байла-нысты шағылыс кезінде мекен еткен жерін тез ауыстырады. Мысалы, теңіз мысықтары құрғақ аралдарға кетеді. Ашық жерлерді мекендейтін қара бурыл түлкілер, түлкілер бұл кезде қалың шөпті, бұталы немесе тасты жерлерге ауысып, ін қазып, тиіндер, саршұнақтар, ондатраларда ескі індерін жаңартып, немесе жаңадан ін қазады.

2. Балалау және төлдерін тэрбиелеу — мерзімінде аңдар көбінесе тасалы жерде болып, жасырын тіршілік етеді. Мұндай жағдай әсіресе балаларын ашық немесе шұңқыр жерге туатын жануарларға тән (тұяқтылар, мысықтардын, ірі түрлері, қаскырлар және т. б.). Осы кезде аңдар індерінін, маңайынан ешқайда алыстап кетпейді. Тіпті мекенін жиі ауыстыратын жануарлардың өзі де отырықшы болып қалады. Балалары жетіліп тамақтық зат көбірек қажет болғанда, қоректік зат мол жерге ауыса-

271

Сүт қоректілердің балаларын сүтімен асырау мерзімінде бір-дей болмайды. Қасқырлар күшіктерін 4—6 жұмадай емізеді, қара бурыл түлкілер 6—8 жұмадай, ондатралар 4 жұмадай, қоңыр аюлар 5 айдай, ақ аюлар 1 жылдай, солтүстік бұғылары 4—5 ай, тау қойлары 5—7 ай емізеді. Жоғарыдағы өзгешелік әр түрлі жағдайларға: тамақтың сипатына, оны табу жағдайына, ата-анасы мен баласының мінез-құлқына, сүтінің химиялық құрамына байланысты жас особьтың өсу жылдамдығы да әр түрлі болады. Мысалы, Гренландия тюленьдерінің сүтінің құрамындағы су — 44%, белок—12%, май — 43 процентке жетеді, ал қант болмайды, минералдық заттар 1%, жасыл киттердін. сүтінің құрамында 47% су, 14% белок, 1% минералдық заттар, 38% май, солтұстік бұғыларының сүтінде — 65% су, 11% белок, 20% май, 1 % минералдық зат, 3% қант болады.

Жануарларда ата-енелерінің ұрпақтарымен бірігіп тұруы бір жылдан аспайды. Саршұнақтың балалары бір айдан соң ажырап кетеді, тиіндердің және қояндардың көжектері де осы шамадан аспайды. Түлкінің күшіктері 3—4 айлық, қасқырдікі 9—11 айлық кезінде, жолбарыстікі 2—3 жылдан соң ата-енесінен бөлініп, өз бетінше тіршілік етеді.

3. Қысқа дайындалу — мерзімінде аңдар түлеп, ескі жүнін тастап жақсы семіреді.

Тұрақты мекені жоқ жануарлар бір жерден екінші жерге қо-ректік зат іздеп, мекен ауыстырады. Жануарлардың семіруі — қысқы табиғат жағдайына байланысты өзіндік бейімделушілігі. Мысалы, саршұнақ көктемде 90—120 г болоа, ал жаз ортасында олаодың салмағы 400—500 г жетеді.

Қысқа дайындық әрқашанда миграциямен байланысты. Күз-де тіршілік жағдайы нашарлай бастағанда қара бурыл түлкі-лердің көпшілігі оңтүстікке орманды тундраға және орманды зонаның солтүстік бөлігіне ауысады. Солтүстік бұғылары күзде оңтүстікке барады, ал көктемде қайтып тундраға келеді. Бұғы-лармен бірге қасқырлар және росомахалар миграция жас-айды. Тундраның солтүстік бөлігінде тіршілік ететін ақ қоян-дардың кұзде оңтүстікке өріс аударып, ал көктемде қайтадан тундраға оралатыны анықталған. Тау жануарларының көптеген түрі жазда шөбі бітік, қансорғыш насекомдары аз, биік тау жайылымдарына шығып кетеді, ал қыста қары жұқа және шөбі мол тау етегіне ауысады (жабайы шошқалар, бұғылар, жабайы қойлар, ешкілер, маралдар т. б.). Шөлді жерді мекендейтін тұяқтылар күзде жайылымы жақсы тау етегіне келеді де, ал көктемде қайтадан шөлге оралады. Құстармен, балықтармен салыстырғанда сүт қоректілердің миграциясы айтарлықтай емес. Миграция процесі

272

айқын байқалатындарға теңіз сүт қоректілері, жарқанаттар жә-не тұяқтылар жатады.

Қысқы ұйқы сүт қоректілерде кең таралған құбылыс, бірақ ол кейбір отрядтардың өкіліне ғана тән ерекшелік. Қысқы ұйқыға клоакалылар, қалталылар, насеком жемділер, қол қа-наттылар, мүкі тістілер, жыртқыштар, кемірушілер' отрядының өкілдері жатады.

Қыскы ұйқы ұйықтау дәрежесіне қарай үшке бөлінеді.

1. Қысқы немесе факультативті ұйқы. Қысқы ұйқы кезінде жануарлардың организміндегі зат алмасуы, температурасы, тыныс алу құбылыстары төмендейді. Аюлар, жанаттар, жанат тәрізді иттер, борсықтар ұйқысынан мезгілі болмай-ақ оянады. Қоңыр аюлар қыста жер апандарда немесе құлап жатқан ағаштардың астында немесе шырша түбірлерінің астында ұйықтайды. Қара аюлар, жанаттар — ағаш үңгірінде, жанат тәрізді иттер — саяз індерде немесе жиылған шөптің ішінде ұйықтайды, ал борсықтардың індері терең және күрделі құ-рылысты болады. Ұйқыға жату немесе одан ояну мерзімі андар-дың тіршілік еткен жағдайларына тікелей байланысты, мысалы, қоңыр аю Сибирьдің солтүстігінде октябрьден бастап май айына дейін ұйқыда болса, Европаның солтүстігінде олар ноябрьден апрель айына дейін, Кавказ тауларының оңтүстік беткейінде декабрьден февральға дейін ұйықтайды, ал Закавказьеде кейбір жылдары аюлар тіпті ұйқыға жатпайды.

2. Н а ғ ы з ұ й к ы — кезінде температура төмендеп, тыныс алу жиілігі бәсеңдейді. Алайда кыс ортасында күн жылы болған күндері қысқа мерзімге мезгіл-мезгіл ояна алатын қабілеті бар жануарлар жарқанаттар, шұбар тышқандар, аламандар жатады.

3-Нағыз маусымдық үздіксіз ұйқыға жататындар — кірпілер, жарқанаттардың кейбір түрлері, сар-шұнақтар, суырлар, қосаяқтар болып саналады. Бұлар терең ұйқыға кетеді де, температурасы бірден төмендеп, тыныс алуы баяулап, өлі организмге көбірек ұқсайтын болады.

Үйқыға жатқан организмде зат алмасуы өте төмендегенмен де бүтіндей тоқтап қалмайды. Бұл кезде олар өзінің денесіндегі

273

тканьдері мен май корларын пайдаланады. Нағыз ұйқы қыста ғана емес жазда да болады. Ол — әсіресе саршұнақтарға тән құбылыс. Мысалы, солтүстіктегі теңбіл саршұнақ (С. sиslіса), август айында ұйқыға кетеді. Жартылай шөлді облыстарда тіршілік ететін кіші саршұнақ (С. руgmаеиs) июль айында ұйқыға кетсе, ал Орта Азиядағы саршунақтар (С. fиlvиs) июнь мен июль айларында ұйқыға кетеді. Жазғы ұйқының себебі; өсімдіктердің қурап кетіп, организмнің қалыпты тіршілік әрекетіне қажетті суды ала алмауынан болады.

Қысқы ұйқы, сол сияқты нағыз ұйқы да тіршілікке қолайсыз жағдайларды өтеудегі организмнің бейімделуі болып саналады. Бұл көрсетілген екі түрлі құбылыстарда тіршілік жағдайының нашарлау дәрежесі жануарлардың түрліше бейімделуіне себепші болады.

Тамақ қорын жинау. Жыл мерзімдерінде қоректік азықтар-дың болмай қалуынан сақтанудағы жануарлардың бейімделуі. Бұл әсіресе кемірушілерге тән ерекшелік.

Біздің оңтүстік далалы жерді мекендейтін қорған салушы тышқандар (Миs mиsсиlиs һогtuгаnas) жерден үйіп, құмырс-қаның илеуі сияқты биіктігі 10—80 см, аумағы 50—200 см (ірге жағынан) етіп қорған салады. Сыртынан қарағанда ол төбешік секілді болып көрінеді. Оның ішінен күрделі торапталған жол-дар қазып, ішін бірнеше бөлікке бөледі де, олардың ішіне мәдени дақылдардың және жабайы өсімдіктердің дәнін жинайды. Әдетте мұндай қорғандардың ішіне жиылған дән 5—7 кг болады. Ал кейде 15—16 килограмға дейін дән табылғаны туралы мәлімет бар. Олар азықты 20—25 күннің ішшде август — октябрь айларында жинайды. Жиылған азық — қорларын тышқандар күзде, кыста және көктемнің басында пайдаланады.

Даланың кішкене экономка деп аталатын — сұр тышқаны (Місгоtиs оесопотиs), өзінің ініне дақылды азықтың дәндерін, ағаштың, шөптің тұқымдарын, құрғақ шөптерді және өсімдік тамырларын жинайды, оның ініне жинаған азық қорының мөл-шері 10 килограмнан астам болады. Осы сияқты азық қор-ларын цокорларда (Муозраіах туозраіах), соқырларда (Sраlах mісгорһаlmиs) індеріне жинайды. Орта Азияда кездесетін кемірушілердің көпшілігі өсімдіктің вегетативтік органдарынан қор жинайды. Мысалы, үлкен құм тышқаны (RһоmЪоmуs аріmиs) және кепкен шөпті індеріне жиятын ысқырғыш, немесе шөптергіш тышқандар (Осһоtопа). Дала тышқандарының көпшілік түрлері шөптің биіктігін 35—45 см етіп, ал көлемі — іргесінен өлшегенде 40—50 см болатын шөмеле етіп жинайды. Қыста ұйқыға жататын Шығыс Сибирьдің ұзын құйрық саршұнақтары (Сіtеlus ипdиlаtиз), шұбар тышқандары, аламандары да қор жияды. Тиіндер санырауқұлақты ағашқа іліп, кептіріп қояды.

Жыртқыштардьщ да біразы қорек қорын көп жинаса (қоңыр

274

Жануарлардың санының жыл сайын ауытқып түруы көбею кабілетіне, тіршілік жағдайына және тарауы, жыртқыштардың санының өсуі, қоректік азықтың мөлшері және ауа райының тұрақсыздығы т. б.

Барлық жануарлар түрлерінің ауытқып тұруы негізінен — қоректік затқа байланысты. Алайда қояндар санының жыл са-йын өзгеріп отыруы басқа себептерге байланысты. Өйткені олардың тамақтық қоры жыл сайын өзгермей бір қалыпты болады. Сол сияқты басқа жануарлардың (ондатралар, бұғылар, бұландар) .саны да жыл сайын өзгеріп отырады.

Жануарлардың санының өзгеруіне екінші себеп олардың арасында жиі жұқпалы аурулардың таралуынан. Бұл аурулар қоректік заттары (мысалы, ақ кояндардың, қосаяқтардың, он-датралардың, су тышқандарының) арасында жиі кездеседі.

Жүқпалы аурулардың табиғаты әр түрлі. Жануарларда ке-ңінен таралған аурулар — туляремия, кокцидиоз т. б. Жұкпалы аурулардың бірнеше түрді бірден камтитыны табиғатта жиі кездеседі.

Кейбір түрлердің санының өзгеруіне себепші болатын ауа райының қолайсыздығы. Қар калың түскен жылы жабайы шошқалар, киіктер, жабайы қойлар, ешкілер, қояндар және тағы солар сияқты дала аңдары мүлдем қырылып қалады. 1942 жылы Қазақстанда кар қалың түскенде акбөкендер Каспий теңізінің жағасына ауып барғаны байқалған (Ф о р м о з о в, 1946 ж.).

Қар қалың түскен жылдары түлкі, қарсақтар да (Vиlреs сог-sас) қырылып калады.

Жануарлардың санының өзгеруіне жыртқыштардың да әсері болады. Өте көп болатын түрлер үшін, олардың санын өзгертуде жыртқыштардың әсері байкалмайды. Олар ондай популацияның басқа себептерден болған өлімін ғана тездетеді. Ал, өте баяу көбейетін тұяқтылар үшін, жыртқыштардың келтіретін әсерінің үлкен маңызы бар.

Кәсіптік аңдар саны өзгеруінің үлкен практикалық маңызы бар. Ол кәсіптік жануарларды аулауды жоспарлауға, одан өнім даярлауға, дер кезінде оларды ұйымдастыру шараларын іске асыруға нұқсан келтіреді. Кейбір зиянкес жануарлардың шама-

275

СҮТ ҚОРЕКТІЛЕРДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ

Сүт қоректілердін, экономикалык, маңызы өте зор және алуан түрлі. Егер олардың түрге өте бай екенін және кеңінен таралғанын ескерсек өзінен-өзі түсінікті болады. Көптеген түрі орман, қойма, ауыл шаруашылығының, зиянкестері. Кейбір түрлері жұқпалы ауру таратып, адамның денсаулығына үлкен зиян келтіреді. Сүт қоректілердің көпшілігі кәсіптік объектілер, олардан әр түрлі бағалы өнімдер: ет, май, бағалы тері, тері алынады. Сонымен қатар адам баласы ерте кезде көптеген жануарлардың түрлерін қолға үйретіп, қазіргі ауыл шаруашылық малдарының жаңа тұқымдарын шығарған. Жабайы аңдарды үй малына айналдыру әлі де тоқталған жоқ. Өнімі мол жақа тұқымдаршығаруда үлкен табысқа жетіп отыр.

Зиянды сүт қоректілер. Көбінесе кемірушілер отрядына жататын зиянкес болып саналады. Әр түрлі дала тышқан-дары, саршұнақтар т. б. ауыл шаруашылық өсімдіктеріне үлкен зиян келтіреді. Олар егістік дақылдардың барлық стадиясына зиянын тигізеді. Себілген тұқымды тасиды, өскінді құртады, дәнін жейді, қойманы, үюлі тұрған шөпті мекендеп бүлдіреді.

Свириденко мен Калабухованың мәліметі бойынша Солтүстік Кавказдың кейбір жерлерінде бір гектар жерде саршұнақтың 80—100 дейін іні, ал кейбір жерлерінде бір гек-тарда — 1450-ге дейін болған. Бір гектар жерде 20—50 саршұ-нақтың болатындығы жиі кездеседі. Сибирьдің ұзын құйрық ірі саршұнағы жылына 16/кг-ға дейін дәнді азық жеңді. Агротехни-калық шараларды нашар қолданған жерлерде саршұнақтар егістің жартысын құртып жібереді. Орта Азияның және Қазақ-станның шөл даласында мекендейтін сары (СitеІІиs fulvиs) және жіңішке саусақты саршұнақтардың (Sрегmорһіlорsіs ІерtоdіасtуІиs) ғана шаруашылыққа келтіретін зияны жоқ, өйткені олар көбінесе егіні жоқ далалы жерді мекендейді.

Тышқандардан басқа шаруашылықка зиян келтіретін кемір-гіштер де аз емес. Колесникованың зерттеуі бойынша, Орта Азияда мекендейтін қызыл құйрық қосаяқ (Мегіопеs еvегз-mаппі) дәнді дақыл немесе мақта егісін мекендеп, егіннің түсімділігін 10 процентке дейін тәмендетеді. Күзде оның інінен 12 кг-ға дейін астық қоры табылған. Осы сияқты шаруашылықка соқырлар да, қосаяқтар да, сусарлар да үлкен зиян келтіреді. Бау-бақша өсімдіктеріне көбінесе карақас өте зиянды. Ол жемісті түгел жемегенімен тістеп бүлдіреді. Қарақастардың жүзім жемісінің 30 проценттейін жойып жіберген кездері болған. Олар отырғызған ағаштарды да зияндайтыны белгілі, мы-

276

Кемірушілер шабындық пен жайылымға да үлкен зиянын ти-гізеді.А. Н. Формозовтын, мәліметі бойынша, кейбір жылдары Дағыстанның тау етегіндегі аудандарында үй тышқандары өте көбейіп кетіп, олардың 1 га жердегі саньі 1000-ға дейін жет-кен, яғни бұлар майдан сентябрьге дейінгі аралықта бір гектар шабындықтың 10—30 центнерге дейін өсімдігін жеп, құртады. А. Г. Вороновтын, байқауы бойынша Ақтөбе облысында дала теңбіл тышқандары бір жаздың ішінде барлық шөптін, 50 про-центін жойып жібереді.

Соқырлар, цокорлар, саршұнақтар және жалпақ тісті тышқандар (Nезokіа) жерді қазып үңгірлеп, жерден жасалган, құрылысты, каналды, жолды істен шығарады. Жер бетіне топырақ үйіп, шөп шабатын машиналарға кедергі келтіреді. Ін қазып, топырақты қопсыту арқылы арам шөптердің таралуына себепші болады.

Жыртқыштардың ішінде зияндылары көп емес. Адамға пай-далы жануарларды жеп, ауыл шаруашылығына көбірек зиянын тигізетін қасқырлар. Бұлар әсіресе қой шаруашылығы-на үлкен зиян келтіреді, өйткені жеген малдарының 55 проценті қой, 20 проценті сиыр, 15 проценті жылқы, ал 10 проценті басқа жануарлар болады. Қасқырлар тундра жақта көбінесе бұғылармен қоректенеді, жеген азығының 50—60 проценті бұғының еті. Сонымен қатар бұлар кәсіптік маңызы бар жабайы аңдарды да (бұғылар, киіктер, жабайы қояндар, ешкілер, шошқалар) жеп азайтады. Америкада қасқырлардың жылма-жыл келтіретін зияны 25 млн долларға жеткен. Қасқыр құтыру сияқты жұқпалы ауырудың табиғаттағы таралу ошағы болып саналады. Сондықтан оларды құрту жөнінде қазіргі кезде көпгеген шаралар қолданылады.

Жыртқыш аңдардың басқа түрлерін зиянды емес деуге бо-лады. Кейбір жерлерде жабайы мысықтар мен шиебөрілер, түлкілер және ұсақ күзендер құстарды жеп, құс өсіретін ша-руашылыққа зиянын тигізеді. Бірақ бұл андар ауыл шаруашы-лығына зиян келтіретін кеміргіштерді құртып, пайда да келті-реді. Кавказдың орман мысығының жеген азығынын, құрамын зерттегенде, оның 94 проценті тышқан тәрізділер болып, ал ,8 проценттейі-ақ құстар болып шыққан. Түлкінің қиын, қарнын-дағы тамақты тексергенде тышқан тәрізділер 60—100%, құ-стың қалдығы 8—35% болған.

Сүт қоректілердщ жұқпалы ауру тарататын түрлері де бар. Бұларға саршұнақтар, қосаяқтар, үй тышқандары т. б. жатады. Олар жұқпалы ауруларды бойына сақтаушы, әрі таратушылар болып есептеледі. Жұкпалы аурудың қоздырғыш бактериялары адамға да және жануарларға да бірдей жұғады. Мұндай ауруларды — антропозооноз деп атайды. Антропозооноз аурулары

277

на — сүзек, шешек, оба, карасан, туляремия т. б. жұқпалы аурулар жатады. Оба ауруын қоздырғыш бактерия (Васtегіun резtіз) — жоғарыда көрсетілген аңдарды аулап, ұстағанда адамды тістесе немесе оның эктопаразиті бүрге арқылы адамға жұғады. Маса, шыбын, бүрге, бит және кене, ішетін су арқылы немесе тікелей жанасу кезінде туляремия ауруының қоздырғыштары (Васtегіum tиlагепзе) адамға жұғады. Микроб тасушылардың көпшілігі кемірушілер деуге болады. Әсіресе, су тышқандары (Агvісоlа аmрһіЪіиs), кәдімгі дала тышқан-дары, үй тышқандары, саршұнақтар және қояндар жатады.

Қазіргі кезде зиянды кемірушілермен күресудің үш түрлі әді-сі бар: биологиялық, механякалық және химиялық. Б и о л о -гиялық әдіс — кемірушілермен қоректенетін сүт коректілерді және жыртқыш құстарды корғауға негізделген. Мысалы, кейбір аудандарда жұқпалы аурулар болғандықтан бағалы терілі түлкі, күзен сияқты аңдарды аулауға тыйым салынған. Зиян-кестерге қарсы күрестің бұл әдісі оларды мүлде жойып жібер-мегенмен санының азаюына себепиіі болады. Елді мекендер-де кемірушілерге, адамға және малға зияны жоқ бактериялар-ды, мысалы Исаченко бактериясын жұқтырып, қырып жі-береді.

Механикалық әдіс — кемірушілерді әр түрлі құралмен ұстауға негізделген. Саршұнақтар мен аламандарды інінің ау-зына темірден жасалған № 0 және № 1 доға тәрізді қақпандарды кұрып ұстайды. Кейде оларды ініне су құйып та өлтіреді. Бірақ мұндай әдіс көктемде қар суы бар кезде ғана қолданылады.

Химиялық әдіс — жануарларды газ тәрізді улармен немесе азықка араластырып берген улармен ұлатып, өлтіруге не-гізделген. Оларды уландырып өлтіру үшін 1000 см³ құмға 250 г хлорпикрин косып немесе мақтаға сіңіріп ініне тастап кояды. Мақтанын, бір уысына 3 г у сіңіреді, уды індеріне енгізіп таста-ғаннан кейін, онық аузын топырақпен жауып кетеді. Уландыру ушін цианплавта қолданылады.

Кеміргіштермен күресуде кейінгі кезде кеңінен қолданылып жүрген тәсілдердің бірі —' алданыш тамақтарды: уландырған бидайды, сұлыны, қара бидайды індерінің маңайына және жүретін жерлеріне шашып тастау. Алдандыратын дәндерді уландыратын зат есебінде мырыш фосфидін және барий фтороцетатын пай-

278

Бағалы тері өндіруде СССР дүние жүзі бойынша бірінші

орын алады.

Біздің фаунамызда 350-ге жуық сүт қоректілер бар. Оның 150 кәсіптік және спорттық маңызы бар жануарлар. Мұндай жануарлар қол қанаттылар мен тақ тұяқтылардан баска отрядтардың барлығында бар. Мысалы жыртқыштар отрядында — 41 түр, кемірушілерде — 35 түрі, жұп тұяқтылардың — 20, кит тәрізділердің — 20 түрі, ескек аяқтылардың— 13 түрі, кояндардың — 8 түрі, насеком жемділердің — 5 түрі кәсіптік жануарлар

болып есептеледі.

Даниловтың (1963) мәліметі бойынша бағалы тері да-йындау жөнінде СССР-дің Европалық бөлігіндегі шаруа-шылықтар барлық дайындалатын терінің 32 процентін, Шығыс Сибирь — 29 процентін, Батыс Сибирь—14 процентін, Орта Азия мен Қазақстан—11 процентін, Қиыр Шығыстан — 7 процентін, Оралдан — 4 процентін, Кавказдан — 4 процентін дайындайды.

Біздің еліміздің экономикасында теңіз жануарларының кәсіптік үлкен маңызы бар. Бізде ескек аяқтылар Қара теңізден басқа теңіздердің барлығынан ауланады. Гренландия тюленьдері (Раgорһоса gгеопlапdіса) Ақ теңізден ауланады, өйткені олар қыс ортасынан бастап топталып мұздың үстіне жиналады. Тюленьдер Ақ теңізге күшіктеу және түлеу үшін келеді. Тюленьдердің бірнеше түрін Қиыр Шығыс теңіздерінің мұзынан және Каспий теңізінің-солтүстік бөлігіндегі мұздан да көптеп ауланады. Оның ұсақ түрлері (нерп) Байкал, Ладож көлдерінен ұсталады. Терісі мен майын, жас күшіктерінің терісін бағалы тері есебінде пайдаланады.

Берингов теңізінің Командор аралдарында және Сахалиннің шығыс жағалауында Тюлень аралында теңіз мысықтарының жатағы бар. Олар мұнда күшіктейді және түлейді. Осы кезде олар жағалауда болады. Оларды аулау ғылми негізде құрылған. Жыл сайын санақ жүргізеді, қорғау шараларын белгілейді. Терісін алу үшін үш жастағы еркектері ғана ауланады.

Киттер Қиыр Шығыс теңізінен және Антарктикадагы мұхит-тардан, Тынық мұхиттың суынан ауланады. Ауланған киттерді

279

СҮТ ҚОРЕКТІЛЕРДІҢ ТЕГІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ

ЭВОЛЮЦИЯСЫ

Қазіргі кездегі сүт қоректілердің тегі палеозой дәуірінде тір-шілік еткен қарапайым рептилилер болып есептеледі. Олар кейінірек пайда болған және жер бетінде тіршілік етуге едәуір маманданған қос мекенділерден өзінің құрылысы бойынша да ерекшелеу болған. Оған аң тәрізділер (Тһеготогрһа) класс тармағынан перм аң тістілері (Тһегіоdопtіа) жатады. Олар-дың тісі күрек, шошақ, азу тістерге жіктеліп, альвеолдарға орналасқан. Көптеген түрлерінің екінші реттегі таңдай сүйектері болған. Төменгі жақтың шаршы сүйегі мен буындық сүйегі жойылып, ал тіс сүйегі керісінше өте жақсы жетілген. Бұдыр сүйектің қалдығы мен самай сүйегінен тұратын бір ғана самай доғасы болады. Қарақұс сүйегі кейбір түрлерінде екеу болған. Мұндай рептилилердің өкілі ретінде Солтүстік Двинадан перм қабатынан проф. В. П. Амалицкий тапқан — иностранцевиялерді (Іпоstгапсеvіа аlехапсігоvi), Африкадағы триас қабатынан табылған циногнаттарды (Супоgпаtһиs) атап өтуге болады. Бұларды қазіргі кездегі сүт қоректілердің тікелей шыққан тегі деп айтуға болмайды, өйткені олардың бір қатар белгілері сүт қоректілерге ұқсас болғанымен, бірсыпыра жоғары маманданған өзіндік айырмашылықтары да бар. Сондықтан сүт қоректілердің тегін ертеректе тіршілік еткен өте қарапайым және аз мамандаған аң тістілердің ішінен іздеу керек.

280

Сүт қоректілердің прогрессивтік эволюциясы денесінің жоға-ры температурасы, оны реттеу қабілеті, тірі тууы және өзін қоршаған тіршілік жағдайларының әсеріне түрліше бейімделу-ді қамтамасыз ететін жоғары дамыған нерв әрекеттерімен байланысты. Бұл өзгешеліктерді морфологиялық тұрғыдан қарағанда олардың артерия қаны мен вена қанының бір-біріне араласып кетуден сақтайтын жүрегінің төрт камераға бөлініп, бір ғана (сол жақ) қолқа доғасының сақталганын, қоректенулерінің мерзімді болуын, дене жылуын реттеуде жабындысының күрделенгенін, екінші реттегі ми күмбезінің пайда болғанын т, б. көрсетеді.

Болжау бойынша қазіргі кездегі сүт қоректілердің тегіне жа-қын формалар жер бетінде юра дәуірінің ортасында пайда болған. Бұлар үш бұдырлылар (ТгіtиЬегсиІаtа) деп аталған Үш бұдырлылар көбінесе насекомдармен, мүмкін басқа ұсақ жәндіктермен және рептилилердің жұмыртқасымен қорек-тенген аңдар. Биологиялық жағынан олар жер бетінде және ағашта тіршілік ететін насеком жемділерге жақын сондай-ақ олардың миынан бұлардың миы анағұрлым үлкенірек болған. Үш бұдырлылардың негізгі тобы — пантотериялар (Рапtоtһегіа) плаценталылар мен калталылардың шыққан түрі болып саналады. Бірақ олардың қалай көбейтіні жөнінде ешқандай мәліметтер жоқ.

Бор дәуірінде қалталылар пайда болады. Олардың ертерек-тегі қалдықтары Солтүстік Америкада бор қабатында және Солтүстік Америка мен Евразияның төменгі үштік қабатында болған. Сондықтан қалталылардың отаны үштік дәуірдің басында кеңінен тараған осы екі континент болып саналады. Осы дәуірдің аяғына дейін, оларды осы кезге дейін Австралия-да, Жаңа Гвинеяда, Тасманияда, Оңтүстік Америкада, Сол-түстік Америкада (тур) және Сулавеси (целебес) аралында сақталған жоғары ұйымдасқан плаценталы жануарлар ығыстырып шығарған.

281

Бор дәуірінде де қалталылардан бұрынырақ плаценталы сүтқоректілер пайда болса керек. Олар үш бұдырлылардан да бұрыныр-ақ шығуы және дербес немесе қалталылар шыққан бұтаққа параллель шыққан жануарлар болуы да мүмкін. В. О. Ковалевскийдің зерттеуі бойынша олар бор дәуірінде әр түрлі бағытта дамыған. Плаценталылардың ең ертеректегі отряды насеком жемдігер (Іпsесtіvога) болып есептеледі. Мұндай қарапайым жйнуарлар Монғолияның жоғарғы бор қабатынан табылған. Бұлардың бір тобы жер бетінде, бір тобы ағашта мекендеп, плаценталы сүт қоректілердің шығуына негіз болған. Ағашты мекендеп ұшуға бейімделген насеком жемділерден қол қанаттылар (Сһігорtега) пайда болады, ал жыртқыштыққа бейімделген бұтағынан үштік дәуірдің бас кезінде ертедегі қарапайым креодонт (Сгеоdоntа) деп аталатын жыртқыштар пайда болады. Бұлар аз уақыттың ішінде кеңінен таралған олигоценнің аяқ кезінде үштік дәуірдің жай қозғалатын тұяқтыларының орнын, тез қозғалатын тұяқтылар басқан кезде, креодонттар ығысады да, олардан анағұрлым мамандалған жыртқыштар (Сагпіvога) пайда болады. Эоценнің аяқ кезінде, олигоценның бас кезінде жыртқыштардан ескек аяқтылар (Ріппіреdіа) жеке бұтақ болып шығады. Олигоценде қазіргі жыртқыштар (мысық, ит, сусар т. б-) тұқымдасының бірнеше алғашқы тектері тіршілік еткен.

Креодонттан үлкендігі иттей, ұсақ жануарлар—ертедегі тұяқ-тылар немесе кондилартрлар (СопсІуІагthга) шыққан. Олар талғамай қоректенетін, палеоценде пайда болған организмдер. Олардың аяғы бес саусақты болған, бірақ, басқа саусақтарынан үшінші саусағы ұзынырақ, бірінші және бесінші саусақтары қысқарак болған. Аз уақыт қана тіршілік етеді. Қондилартрден эоценнің бас кезінде екі дербес бүтақ: тақ тұяқтылар (Регіsssоdасtуlа) отряды мен жұп тұяқтылар (Агtіосіасtуlа) отряды шығады. Эоценде тұмсықтылар да (РгоЬоsсіdеа) пайда болады.

282

Жеке отрядтардың арасындағы сыртқы ұқсастық — ұксас тіршілік жағдайына бейімделудің нәтижесі. Бір катар отрядтар үштік дәуірде өліп біткен, мысалы оған Оңтүстік Америка тұяқтылары (Моtоungulаlа) жатады. Бірақ, олар түяқтылар-дың бірнеше жаңа бұтағын берген. Бүл бұтақтардың ішінде жылқыға, мүйіз тұмсықтыларға ұқсас аңдар болған.

Үштік дәуірдің басында насеком жемділерден басқа да біп-неше жаңа отрядтар пайда болған. Оларға мүкі тістілер (Еdепtаtа), кемірушілер (Rоdепtіа), приматтар (Ргіmаtеs) х. б. жатады.

Маймылдардың қалдықтары палеоценнен бастап белгілі болған. Төменгі олигоценде тіршілік еткен проплиопитекус (РгорІіоріthесиs) деп аталатын орманды мекендеген маймылдардан Индиядағы миоценнен белгілі гиббондар, антропоидтарға жақын рамапитекус (Rаmарitһесиs) пайда болған. Оңтүстік. Африкада төртінші дәуірдің қабатынан табылран австралопитекус (АиstгаІоріthесиs), әсіресе жоғарғы сатыдагы адам тәрізді плезиантропус (РІеsіапthгориs) және парантропус (Рагапthгориs) деп аталатын маймылдардың биологиялық ерекшеліктеріне ерекше көңіл бөлуге болады. Жоғарыда көрсетілген маймылдың алғашқысы ашық кеңістікті мекендеп, екі аяғымен жүрген болу керек. Бойының биіктігі 120 см, ми сауытының аумағы одан да үлкен — 600 сл³-ке дейін жеткен. Бұлар адамға жақын тұрған маймылдар болып есептеледі. Парантропусқа және плезиантропусқа жақын тұрған адам тәрізді маймылдардың түрлерінен адамның пайда болғанына ешқашанда шүбә келтіруге болмайды.

Жоғары сатыдағы адам тәрізді маймылдардың адамға айна-луы эволюциялық шұғыл қадам. Бірақ мүндай ірі өзгерістің бо-луына әсер еткен табиғи себептер емес, қоғамдық факторлар болып есептеледі.

Сүт қоректілердің филогениясы турасында ғылымда көп-теген көзқарастар болып келген, ал казіргі кезде сүт қоректі-лер класына жататын аңдар бірнеше тектен шыққан деген пікірді (полифилетикалық) қуаттайды, яғни кластың ерте замандағы тіршілік еткен бүтақтары аң тәрізді рептилилердің топтарынан пайда болған. Көп бұдырлы тістілерге (МuІtitubегсuІаtа) жақын топтардан бір тесіктілер (Мопоtгеmаtа) пайда болған деген пікірді дұрыс деуге болады. Қалталылар және плаценталылар мен пантотериялар (Рапіоіһегіа) бір түбірден шыққан, бір тектес өз алдына табиғи топ болып өсептеледі. Пантотериялар ерте заманда өліп біткен және олардан ешкандай ұрпақ калмаған. Жоғарғы жағдайды еске ала отырып, Симпсон (1959) сүт

283

қоректілердің класына жататын нағыз осы топтар деп ұйғарады. Қазірде сүт қоректілер класына жататын аңдарды систематикалық топтарға бөлгенде, жұмыртқа туатындарды оларға қоспай өз алдына қарастырады. Қазір сүт қоректілер-дің 18 отряды белгілі, 12 отряды ерте заманда жойылып кеткен. Сүт қоректілер мынандай систематикалық топтарға бөлінеді:

II. Класс тармағы. Нағыз ацдар (Тһегіа).

1. Инфра класс. Төменгі сатыдағы ацдар (Меtаtһегіа).

Отряд. Қалталылар (Магsuріаlіа).

2. Инфра класс. Жоғарғы сатыдағы аңдар (Еutһегіа).

Сергей Павлович Наумов

зоология позвоночных

(на казахском языке)

Редактор К. Амиргазиев

Тех. редактор Р. Алимбаева

Худож. редактор В. Логинов

Корректор А. Османова

Сдано в набор 23ДІІ-І969 г. Подписано к печати 14/ІІІ-1970 г.

Бумага 60Х90'/І6. Печ. л. 18,0. Уч.-нзд. л. 18,23.

Тираж 6300 экз. Цена 61 коп. Изд. № 139.

Издательство “Мектеп” г. Алма-Ата, ул. Карла Маркса, 99а.