114
басты талабы.
Дарынды оқушымен жұмыс істейтін әрбір мұғалімнің кӛкейінде мынадай
сан қилы сұрақтар тұрары сӛзсіз. "Дарындылық, даныпшандық, қабілеттілік
дегеніміз не?, "Дарындылықтың пайда болу негізінде қандай себеп жатыр:
қоршаған орта ма, тұқымқуалаушылық па, әлде тәрбие ме?", "Оқушы
дарындылығын, оның әлеуетті қабілетін қалай анықтауға басады?",
"Дарындылықты анықтайтын психодиагностикалық әдістемелердің қайсысы
нәтижелірек, қайсысы тиімдірек?", "Неліктен кейбір адамдардың (Паскаль,
Моцарт, Гаус, Гете, Архимед, т.с.с.) қабілеті ерте жасында байқалады, ал тағы
басқа біреулердікі (Нъютоп, Гегель Дарвин, Менделеев, Декарт, т.с.с.) ересек
жаста пайда болады?" Осы сұрақтарға талмай жауап іздеп және соны таба
білген мұғалім ғана дарынды оқушымен нәтижелі жұмыс жасай алмақ. Оқушы
дарындылығының дамуы, қабілетінің ашылуы кӛбіне мұғалімнің кәсіби
біліктілігіне және оның тұлғалық қасиетіне байланысты екені айдан анық.
Кӛбіне "Дарынды оқушы - бұл жақсы оқитын оқушы" деген пікір
қалыптасқан. Белгілі ағылшын психологі П.Торранстың зерттеулері бұл
пікірдің мұғалімдер арасында да жиі кездесетінін анықтады. Оларға оқуда
қиыншылық туғызбайтын, тәртіпті ұйымшыл, білімді, тұрақты, ұғымтал, ӛз
ойын нақты және түсінікті жеткізе алатын оқушылар кӛбірек ұнайды. Ал
қисынсыз сұрақтар қоятын, ӛз жұмысымен ғана айналысатын, тәуелсіз, кӛбіне,
түсініспеушілік туғызатын, қиялы, әр нәрсеге кӛзқарасы бӛлек оқушылар
ұнамайды.
П.Торранстың
зерттеуі
нақ
осы
қасиеттер
оқушының
шығармашылық дарындылығын кӛрсететіні және оның нашар оқитын
оқушылардың арасында да аз емес екендігін айқындаған. Сондықтан
мұғалімдер осы зерттеудің нәтижесін есте ұстағандары жӛн. Дарынды
оқушымен жұмыстың негізгі мақсаты - олардың шығармашылық жұмыста
ӛзінің қабілетін іске асыруға дайындығын қалыптастыру. Ал мақсатқа жету оқу
бағдарламасын тереңдетіп оқыту және оқушының танымдық белсенділігін
дамыту арқылы жүзеге асады.
Дарынды оқушымен жұмыс жүйесінде мұғалім маңызды орын алады.
Оқушының болашақтағы мамандығына байланысты, яғни кәсіби тағдыры тек
қана жақсы мұғалімге байланысты. Ӛкінішке орай дарынды баланы анықтау,
дамыту, оған қолдау кӛрсету қазіргі уақытта білім жүйесіндегі қолға алынып
жатқан ӛзекті мәселе екеніне қарамастан еліміздегі жоғары оқу орындары
осындай категориялы оқушыларымен жұмыс істейтін мұғалімдерді даярлау
мәселелерін нақты әрі мақсатты қарастырмаған. Мектепте мұғалімдер мен
психологтардың дарынды оқушылармен жұмыс істеу тәжірибелері жеткіліксіз.
Дарынды оқушыны анықтау, дамыту және оқытуға арналған ғылыми-
әдістемелік оқулықтар тапшы. Сондықтан әрбір мұғалім ӛзінің жинақтаған
және семинарларда алған тәжірибесі деңгейінде ғана оқушымен жұмыс
жасайды. Ал бұл дарындылық мәселесін шешуге қиындықтар туғызады.
Сондықтан арнайы дайындықтан ӛтпеген мұғалімдер дарынды оқушымен
жұмыс жасаған кезде мынандай келеңсіз жағдайларға душар болады:
-
кӛптеген жағдайда дарынды оқушыларға немқұрайлы қарайды және
115
олардың ішкіжан дүниесіне үңіле алмайды;
-
тіпті дарынды оқушыларды жақтырмайтын да жағдайлар кездеседі,
себебі олар оның беделіне қауіп тӛндіреді;
-
дарынды оқушының ерекшелігін, қажеттілікітерін және онымен
жұмыс жасаудың кешенді диагностикалық әдістемелерін білмегендіктен
дарынды оқушыны анықтауда тӛмен нәтижелер кӛрсетеді;
-
олар дарынды оқушымен жекелей, арнайы жұмыстар жүргізбейді,
ал жұмыс жасаған күннің ӛзінде оған тапсырма берген кезде оның
қиындығынан, яғни сапасынан гӛрі кӛптігіне кӛңіл бӛлу арқылы қателіктер
жібереді;
-
дарынды оқушылар мұндай мұғалімдер үшін тек қана оқу жағынан
ғана емес, сонымен қатар тәрбие саласында да қиындықтар туғызады;
-
олар оқушы дарындылығын дамытудағы ғылыми-зерттеу жұмыс
қажеттігін сезінбейді.
Ал біліктілігі жоғары немесе арнайы дайындықтан ӛткен мұғалімдер
ӛзінің мынадай қасиеттерімен ерекшеленеді:
-
дарындылықты анықтау, дамыту мәселесіне ерекше кӛңіл бӛледі
және сол бағытта талмай жұмыс жасай алады;
-
олар дарынды оқушыға қосымша тереңдетілген бағдарламалар
жасай алады және олардың ӛздігімен жұмыс істеуіне, шығармашылық
ізденістеріне қажетті кеңестер бере алады;
-
жұмысқа қажетті материалдар мен тиімді әдістерді таба біледі және
жұмыстың мақсатын нақты қоя алады;
-
оқушыға дұрыс бағыт-бағдар беру арқылы оның ғылыми-зерттеу
жұмысымен айналысуына кӛмек жасай алады;
-
педагогикалық үрдісті диагностикалау жұмысын жүргізе алады
және оларды бір-бірімен байланыстыра алады;
-
дарындылықты
анықтауда
әр
түрлі
психодиагностакалық
әдістемелерді, ал дамытуда оқытудың әр түрлі жаңа технологияларын тиімді
қолдана біледі.
Бұл-ұстаз парызы. Дарынды оқушымен жұмыс істейтін мұғалімге
қойылатын педагогикалық-психологиялық талаптарды мынадай бӛліктерге
бӛлуге болады.
1. Мҧғалімнің бағыт-бағдарына байланысты талаптар:
-
дарынды оқушымен жұмыстың әлеуметтік қажеттілігін сезінуі;
-
оқушыны жақсы кӛруі және қабілетті жоғары оқушылармен жақсы
қарым-катынаста болуы;
-
дарынды оқушымен жұмысқа тұрақты қызығу танытуы және
нәтижелі әдіс-тәсілдерді талмай іздеуі;
-
дарынды оқушының ата-анасымен тығыз байланыс орнатуы;
-
дарынды оқушымен жұмыс кезінде жоғары нәтижелерге жетуге
ұмтылуы;
2. Мҧғалімнің біліміне қойылатын талаптар:
-
ӛзінің сабақ беретін пәнін мемлекеттік стандар деңгейінен жоғары
