47
жайттарды алған дұрыс болады, ӛйткені ол ӛтпелі кезең жағдайында ӛз қолданысын
табары сӛзсіз.
Ӛзіндік бақылау сҧрақтары:
1. Банктік мекемелердің түрлері.
2. Эмиссиялық банктер және оларды ұйымдастырудың құқықтық формалары.
3. Эмиссиялық емес банктер: әмбебап банктер және операциялардың кейбір
түрлеріне маманданған банктер.
4. Банк жүйесі экономиканың дербес саласы ретінде, оның құрамдас элементтері,
экономикадағы рӛлі және оның атқаратын қызметері.
5. Банк жүйесінің түрлері.Екі деңгейлі банк жүйесінің құрылымы мен қызмет ету
механизмі.
Ҧсынылған әдебиеттер тізімінен: 1,3,10,15
2.3. тақырып. Банктік емес несиелік мекемелердің мәні және тҥрлері
1. Маманданған несиелік-қаржылық институттар, олардың типтері мен қызмет ету
спецификасы.
2. Зейнетақы қорлары, сақтандыру компаниялары, факторингтік, лизингтік,
пошталық-жинақтау компаниялары, ломбардтар, клирингтік палаталар.
3. Экономикасы дамыған елдердегі арнайы несиелік-қаржылық мекемелердің
түрлері.
Сұраныс пен ұсынысты ұтымдылығына сәйкес пайдалану үшін ресрстардың бӛлініп
таралуы арқылы нарық экономикалық тиімділікке ӛол жеткізеді. Белгілі қоғамдық
қажеттілікті ӛаржыландыру үшін және ӛз бетімен оперативті түрде жұмсалатын
қаржылай қаражытты пайдалануды мемлекет тарапынан, қайтадан таратудың бірі
бюджеттен тыс қордың формасы болып саналады.
Қазақстанда мемлекеттік бюджеттен тыс қорларға мыналар жатады:
- Зейнетақы қорлары
-Халықты жұмыспен қамтудың мемлекеттік қоры
-Міндетті медициналық сақтандыру қоры
Бюджеттен тыс қорлар дегеніміз мемлекеттік органдардың қол астындағы және
мақсатты түрде қолданылатын ақшалай ресурстардың жиынтығы.
Бұл қорлардың дұрыс құрылуы мен пайдаланылуы қарастырылған құқықпен
реттеледі. Бюджеттен тыс қорлар мақсатты қолданылуына байланысты экономикалық
және әлеуметтік, ал басқару деңгейіне байланысты мемлекеттік және аймақтық болып
бӛлінеді.
Экономикалық, қорларға экономикалық даму мәселелерін шешуге арналған қорлар
жатады.
Әлеуметтік қорларға коғамның әлеуметтік мәселелерін шешуге арналған қорлар
жатады.
Мемлекеттік қорларға мемлекеттік деңгейде құрылған қорлар, ал аймақтық қорларға
аймақтық деңгейде құрылған қорлар жатады.
Бюджеттен тыс қорлардың кӛздері бірқалыпты және уақытша болуы мүмкін.
Бюджеттен тыс қорлардың ақшалай қаражаттары мынадай негізгі бағыттарға
жұмсалады:
- жарғылық қызметі;
- артық ақшаның белгілі бір үлесінің қаржылық активтерге инвестициялануы;
- коммерциялық қызметі.
Бюджеттен тыс қорлар мемлекеттік қаржылардың бір буыны болып табылады.
Бюджеттен тыс қорлар ӛзінің, мәні бойынша мемлекеттің кейбір қоғамдық
48
қажеттіліктерді қар жыландыру үшін тартатын және жедел түрде кешенді жұмса латын
каржылық ресурстарды пайдалану және қайта бӛлу нысаны болып табылады.
Тағайындау — қаражаттардың аударымдары есебінен мақсатты шаралардың
каржыландырылуы:
а) арнайы мақсатты салықтар есебінен;
б) зайымдар мен ақшалай-заттай лотереялар есебінен;
в) бюджеттен алынған субсидия есебінен;
г) қосымша табылған кірістер мен үнемделген қаржылық ресурстардың есебінен;
д) заңды және жеке тұлғалардың ерікті жарналарынан.
Бюджеттен тыс қорлардың кӛмегімен мыналар асырылады:
- отандық кәсіпорындарды қаржыландыру, несиелеу арқылы ӛндірістік процеске әсер
ету;
- қоршаған ортаны ластағаны үшін алынған айыппұл мен арнайы белгіленген
кӛздер есебінен табиғатты қорғау шараларын жүргізу;
- әлеуметтік инфрақұрылымды қаржыландыру, субсидиялау, зейнетақы,
жәрдемақы тӛлеу арқылы халыққа әлеуметтік қызмет кӛрсету;
- зайымдар беру.
Бюджеттен тыс қорлардың кызмет етуі орталық, реслубликалық және жергілікті
мемлекеттік билік органдарының басшылығымен ұйымдастырылады.
Бюджеттен тыс қорлар белгілі бір жеңілдіктерге ие бола алады:
а) салық тӛлеуден босатылуы;
б) кеден баждарын тӛлеуден босатылуы (коммерциялық кызметтегі жеңілдіктерден
басқа).
Келесі дамып отырған банктік емес мекемелер түріне — почта – жинақ мекемелері
жатады. Бұл жүйенің маңызды элементтері — ұсақ салымшылардың қаражаттарын
тартатын мемлекеттік мекеме ретінде құрылатын пошта-жинақ банктері болып табылады.
Бірақ ондай банктердің құрылуы біздің елімізде әлі де болса кешеуілдік танытуда. Бізде
әзірге мұндай банктердің рӛлін атқаратын Қазпошта мекемесі жұмыс жасауда.
Пошта-жинақ мекемелері пошта бӛлімдері арқылы халықтың салымдарын жинақтап,
қаражаттарды қабылдау және беру қызметін жүзеге асырады. Соңғы уақыттарда кӛптеген
елдерде пошта-жинақ жүйелерінің несие-есеп айырысу қызметтері қанат жаюда. Сондай-
ақ, банктік заңдылықтардың шектеу қойылуына байланысты аталған мекемелердің кейбір
кӛрсететін қызметтері дами алмай отыр.
Қазпочта ТМД аумағында бірінші болып пошта-жинақ жүйесін құрастырып енгізген
бірден-бір пошта әкімшілігі болып табылады. «Қазпочта» АҚ-ның сапалы пошта-жинақ
жүйесін құрастырудағы жұмысының нәтижелері Байланыс саласындағы аймақтық
достастықпен сәтті деп танылды. Ал Қазақстандағы жаңа пошта жүйесінің үлгісі
Достастық елдері пошта әкімшіліктері үшін болашағы мол даму жолы ретінде атап ӛтілді.
Бүгінгі күні қазақстандық пошта 21 000-ға жуық қызметкер, республика бойынша
3200 байланыс бӛлімшелері, 14 облыстық және 4 республикалық мәндегі филиалдан
тұрады.
Қазіргі кезде қазақстандық поштаны кӛп функционалды қаржылық супермаркетке
айналдыру үрдісі жедел іске асырылуда. Мұнда жақын арада пошталық, қаржылық және
басқа да қызметтер кӛрсетіледі. Қазақстан сияқты үлкен мемлекетте ақпараттық қоғамның
дамуы жағдайында әмбебап логистикалық операторының қызметінсіз мүмкін емес.
Пошта саласында жүріп жатқан ӛзгерістер, тұтастай алғанда компанияның алға
жылжуына негіз қалады. «Стандард & Поор'с» халықаралық рейтингтік агенттігі 2005
жылы «Қазпочта» АҚ-ға ұзақ мерзімді несиелік ВВ+ «Тұрақты» рейтингісін берді. Бұл
компанияның тұрақты дамып келе жатқан кәсіпорын екенін дәлелдейді.
