Пәннің ОҚУ-Әдістемелік кешені (ПОӘК) «Ақша, Несие, Банктер»

63 

 

 

4.2. тақырып. Қор биржасы 

1.  Қор биржасының пайда болуы және дамуы.  

2.  Қор биржасын ұйымдастыру ерекшеліктері және экономикасы дамыған елдерде 

қор биржасымен басқару.  

3.  Қазақстан Республикасының қор биржасы, мақсаттары мен қызмет түрлері. 

4.   Қор биржасы мүшелерінің міндеттері мен құқықтары. Биржалық мәмілелер.  

Бүгінгі  таңда  біздің  елде  қор  биржаларының  Еуроазиялық  федерациясының  (FЕАS) 

мүшесі  және  қор  биржаларының  Халықаралық  федерациясының  (ҒJВV)  корреспондент 

мүшесі  болып  табылатын  жалғыз  Қазақстан  қор  биржасы  (КАSЕ)  бар.  Биржалық 

сауданың  техникалық  ілгерілеуі  мен  биржа  ісінің  үнемі  жетілуіне  қарамастан  Қор 

биржасының жұмысын ұйымдастыру ӛзгеріссіз қалып отыр. 

1997    жылдың  басында  Қазақстанда  3  қор  биржасы  болған:    Орталық  Азия    қор 

биржасы,   Қазақстан  қор  биржасы,  Қазақстандық   Банкаралық  қор  биржасы.   1996 

жылдың  желтоқсанында  жарияланған  модельді  қор  биржасын  таңдағанда  Қазақстан  қор 

биржасы мен  ҚБҚБ-сы жеңген болатын, бірақ соңғысы кейінірек ӛз әрекетін тоқтатты. 

1998    жылдың   жазында    Қазақстан    қор    биржасы    листингтік    емес    бағалы 

қағаздармен  мәмілені  тікелей  баға  белгілеу  әдісі  арқылы  жасау  үшін  арналған  сауда 

жүйесін  іске  асырды.    Бұл  республикадағы  биржадан  тыс  нарықтық  бага  белгілеудің 

ұйымдастырылуын құру мәселесін шешті. 

ҚР-сының  "Бағалы  қағаздар  нарығы  туралы"  Заңына  сәйкес,  қор  биржасының 

мүшелері  тек  қана  биржада  орындары  бар  және  осы  қор  биржасының  листингіне 

кіргізілген  бағалы  қағаздармеи  саудаға  қатысатын  кәсіби  қатысушылар  ғаиа  бола  алады. 

Биржа  мүшелерінің  саны  оннан  кем  емес  болуы  шарт.  Олардың  арасында  ҚР-сының 

бағалы  қағаздар  нарыгының  кәсіби  қатысушысы  мәртебесі  бар  шетелдік  заңды  тұлгалар 

да  болуы  мүмкін.  Биржаға  мүшелікке  қабылдау  туралы  шешімді  Биржалық  Кеңес 

шығарады. Қазақстан қор биржасының жай күйі олардың санаттарын, оларға қойылатын 

талаптарды, қабылдау тәртібін, мүшеліктің тоқтатылуын жәнс уақытша 

тоқтатылуын,  сонымен  қатар  биржа  мүшелерінің  құқықтары  мен  міндеттерін 

анықтайды. 

Қор  биржасының  мүшелері  ұйымдар  бола  алады.  Оның  ішінде  "С"  санатты;  биржа 

мүшелерін  қоспағанда,  ҚР-сының  шегінен  тыс  жерлерде  заңды  тұлға  ретінде  тіркелген, 

қаржы  нарықтарында  кәсіби  қызметтеріи  жүзеге  асыру  құқығына  ие  ұйымдар  да  болуы 

мүмкін. 

КАSE  мүшелері  қаржылық  құралдардың  түрлеріне  қарай  келесідей  санаттарға 

бӛлінеді: 

•   "Р"    —    ресми   тізімге    кіргізілген    мемлекеттік   емес    эмиссиялық   бағалы 

қағаздармен саудаға қатысу құқығы бар санат; 

•  "Н"  —  қор  биржасының  сауда  жүйесінің  "листингтік  емес  бағалы  қағаздар" 

секторындағы      айналысқа      жіберілген      мемлекеттік      емес      эмиссиялық      бағалы 

қағаздармен      саудаға      және      жеке        меншік      ұйымдардың      мемлекеттік      акция 

пакеттерімен саудаға қатысу құқығы бар; 

•      "К"      —      қор  биржасында  айналыстағы  мемлекеттік  бағалы  қағаздармен  саудаға 

қатысу құқығы бар; 

•    "С" — қор биржасында айналыстағы мерзімді  мәмілелермен саудаға қатысу 

құқығы бар; 

•    "В"— шетел валютасымен саудаға қатысу құқығы бар. 

Бір ұйым қор биржасында бірнеше санаттар бойынша мүшелікке ие бола алады. 

Қор  биржасының  мүшесі  оған  берілген  санатқа  сәйкес  қаржылық  құралдар  бойынша 

саудаға  қатысуы;  қор  биржасындағы  оның  қызметі  үшін  жеткілікті  және  қажетті 

64 

 

мәліметтерді  алуы;  Биржалық  кеңескс,  валюталық  нарық  бойынша  Биржалық  кеңес 

Комитетіне,  биржа  мүшелерінің  Жалпы  жиналысы  мен  оның  акцияларына  саудалық, 

есептеу,  ақпараттық  және  басқа  да  қызметтерінің  сұрақтары  бойынша  ұсыныстарды 

қарастыруға  беруі,  сонымен  қатар  оған  берілгеи  мүшелік  санатына  сәйкес  қор 

биржасының  мүшелерінің  жалпы  жиналысының  және  оның  акциясының  жұмысына 

қатысуы мүмкін. 

Соиымен қатар қор биржасы мүшелерінің белгіленген міндетгері бар: 

•    әрекет   ететін   заңдылықтардың,   жарлықтың,   басқа   да   ішкі   құжаттардың 

талаптарын орыңдауға; 

•        мүшелік  салымдар  мен  биржалық  жинақтарды  оған  берілген  мүшелік  санатына 

сәйкес биржада бекітілген мӛлшерде, құрамда, мерзімде және тәртіпте тӛлеу; 

•        ӛз  уақытында  толығымен    және    ең  оңтайлы    әдіспен    қор  биржасында    пайда 

болатын міндеттерді қаржылық  құралдармеп жасалатын мәмілелерді, сонымен қатар қор 

биржасының  мүшелері  мен  оның  трейдерлерінің  қызметін  реттелетін  әрекет        етуші    

заңдылықтың,    жарлықтың,    басқа    да    ішкі    құжаттардың талаптарына негізделген 

басқа да міндеттерді орындау; 

•    үшінші тұлғаларға биржадағы мүшелік күшіне сәйкес осы тұлғамен алынған және   

биржаның   ішкі   құжаттарына   сәйкес   коммерциялық   құпия   немесе жасырын санатқа 

жатқызылатын ақпараттарды бермеу және таратпау; 

•        құрылтайшылық  құжаттарға  толықтырулар  мен  ӛзгертулерді  енгізген  жағдайда 

олардың    нотариалды    куәландырылған      кӛшірмелерін    жедел      түрде,      сонымен  қатар 

толықтырулар  мен  ӛзгертулерді  енгізгені  туралы  егер  ондай  тіркеу  әрекет  етуші  

заңдылыққа  сәйкес  талап    етілсе,    мемлекеттік  тіркеуді    куәландыратын  құжаттарды 

ұсыну; 

•  ӛкілетті  органдарға,  оның  қызметкерлеріне  және  аффилиирлендірілгсн  (үлестес) 

тұлғаларға қатысты қабылданған әрбір дисциплинарлық әрекеттері туралы хабарлау; 

•  ӛзінің трейдерлер  құрамының әрбір ӛзгеруі туралы  мәліметтерді  беру және мұндай 

мәліметтерді  уақытылы  емес  беру  немесе  бермеу  нәтижелеріне  толық  жауапкершілікте 

болу; 

 органдарына  сайлана  алмайды.  Акционер  жиналыста  ӛзі  иеленген  акциялар  санына 

тәуелсіз басқа акционерлермен тең дауысқа ие. 

Биржалық кеңес акционерлер, басқа да биржа мүшелері, оның лауазымды тұлғалардан 

қалыптасады. Одан басқа оның құрамына тұрақты негізде ҚР-сының  қаржы нарығы мен 

қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау Агенттігінің ӛкілі дауыс құқығынсыз кіреді. 

КАSЕ айналымына жіберілетін бағалы қағаздар: 

•    мемлекеттік; 

•        листинг  рәсімінен  ӛткен  мемлекеттік  емес  және  биржада  сатылатын  бағалы 

қағаздардың ресми тізіміне  кіргізілген,  соның  ішінде   ҚР-сында  айналымға жіберілген 

және басқа мемлекеттік заңдылықтарға сәйкес шығарылған бағалы қағаздар; 

•    ҚР-сында    айналымға   жіберілген    басқа    мемлекеттің   мемлекеттік    бағалы 

қағаздары; 

•        жоғарыда  айтылған  бағалы  қағаздардың  базистік  активі  болып  келетін  туынды 

бағалы қағаздар. 

Қор биржасындағы саудаға листинг рәсімінен ӛткен бағалы қағаздар ғана жіберіледі. 

Қазақстан қор биржасының бағалы қағаздарының листингі туралы жағдайына сәйкес осы 

рәсімнен  ӛткеннен  кейін,  биржалық  саудаға  ҚР-сындағы  заңдылыққа  және  ҚР-сында 

айналысқа жіберілген басқа мемлекеттің заңдылығына сәйкес эмитенттелген мемлекеттік 

емес бағалы қағаздар жіберіледі. 

Листинг  рәсімін  ҚР-сының  және  ҚР-сында  айналысқа  жіберілген  басқа  мемлекеттің 

зандылықтарына сәйкес эмитенттелген мемлекеттік