Оқулық Алматы, 012 Əож 528(075. 8) Кбж 26. 12я73 т 53



жүктеу 11,51 Mb.
Pdf просмотр
бет106/141
Дата20.11.2018
өлшемі11,51 Mb.
#22575
түріОқулық
1   ...   102   103   104   105   106   107   108   109   ...   141

347

Өлшеп болған соң, штангенциркульдің екі ұшының арақашық-

тығын адымның санына көбейтіп, шыққан санды картаның атау 

масштабына көбейту арқылы есептеп, қисық сызықтардың 

ұзындығын шығарады.

Картаның бетіндегі қисық сызықтардың ұзындығын анықтау 

үшін курвиметрді де қолданады. Прибордың төмен жағындағы 

дөңгелекті қисық сызықты бойлай дөңгелету арқылы өлшейді 

 

[9.12-сурет].



9.12-сурет. Горизонталь аралық көлбеуліктің шкаласы

Беру жүйесі арқылы дерек бағдар-сызыққа беріледі сағат 

тіліндегі шкаладағы сан арқылы картада қанша сантиметр жүріп 

өткені анықталады. Алынған қашықтықты атау масштабына 

көбейту арқылы арақашықтықтың нақты мəні есептелінеді. Кез 

келген өлшемде қателік кететінін ескеру қажет. Шығу тегіне 

қарай олар дұрыс өлшемеу салдарынан кеткен дөрекі қателіктер, 

өлшеу барысында приборлардан кететін жүйелі қателіктер, себебі 

белгісіз кездейсоқ қателіктер болып бөлінеді. Сондықтан қате-

ліктерді болдырмау үшін өлшеудің ықтимал мəнін анықтау қа жет. 

Оған барлық өлшеудің орташа арифметикалық мəні жатады.

(

)



,

:

...



2

1

n



a

n

a

a

a

x

n

=



+

+

+



=

мұндағы х өлшенген шаманың ықтимал мəні. 



n

a

a

a

...


,

2

1



– жүргізіл-

ген жеке өлшеулердің нəтижелері. 

– өлшемдердің жиынтығы 




348

n – өлшемдердің саны. Бірнеше рет қайталанып өлшенген 

өлшемдердің саны көп болған сайын ықтимал өлшемнің мəні 

өлшемнің нақты шамасы А жақын болады. Егер А мəні белгілі 

болса а өлшемі мен екі арадағы шама өлшемнің нақты қателігі 

a

=

Δ



 анықтауға мүмкіндік береді. Қандай да бір өлшемнің 

нақты  өлшем  А  мəніне  қатынасын  салыстырмалы  қателік  деп 

атайды.  

A

Δ

   ол   қалыпты   бөлшек  арқылы  беріледі  [9.13  жəне 



9.14-суреттер].

9.13 сурет. Штанген циркульдің 

көмегімен арақашықтықты өлшеу



9.14 сурет. Картадағы қисық 

сызықтарды өлшейтін курвиметр

Оның алымында өлшенген шамадағы қателіктің үлесі беріледі. 

Δ

=



Δ

:

1



A

A

   мысалы,   қисық   сызықтарды  курвиметрмен  өлшеу 

барысында  кететін  қателіктердің  үлесі  1-2%  құрайтындықтан, 

өлшенген арақашықтықтың 

1

1

50 100



 бөлігі деп беріледі. Осыған 

орай ұзындығы 10 сантиметрді құрайтын сызықты өлшегенде, са



349

лыстырмалы қателік 1-2 мм болуы мүмкін. Бұл шамалар əртүрлі 

масштабта да өлшенген сызықтарда əртүрлі қателікті көрсетеді. 

Атап айтсақ 1:10000 масштабты картада 2 мм құраса, 1:100 

0000  масштабты  картада 200  метрді құрайды. Осыған орай 

өл шемнің нақты нəтижесін тек ірі масштабты карталардан алу-

ға болады.

Топографиялық картаның ауданын өлшеу. Топографиялық 

картаның бөліктерінің ауданын анықтау ауданның пішіні мен 

оның элементтерінің арасындағы геометриялық тəуелділікке 

негізделеді. Ауданның масштабы сызықтық  масштабтың   ква-

дратына  тең.  Егер  тік  бұрыштың  жақтары  n  рет кішірейсе, 

бұл пішіннің ауданы n

2

 рет кішірейеді.



1:10 000 масштабты карта үшін (1см=100 м) ауданның   мас-

штабы (1см=10000 м

2

),  егер  1см



1га тең болса, 1:1 000 000 

масштабты картада 1см-100шақырым

2

 тең болады. Картадан 



ауданды өлшеу барысында кестетік  жəне   құралдық əдістерді 

қолданады. Қандайда бір əдісті қолданып ауданын өлшейтін 

аумақтың пішінін есептеудің деректерін алу жылдамдығына 

байланысты.

Шекарасы түзу бұрышты болып келетін картаның бетіндегі 

аумақтың ауданын өлшегенде, тиімді қарапайым геометриялық 

пішіндерге (үшбұрыш, төртбұрыш, трапеция) бөліп, əрқайсы-

сының ауданын жеке есептеп шыққан сандарды бір-біріне 

қосамыз [9.14-сурет].

Мысалы, 1:25 000 масштабты картадағы орманның ауда-

нын анық тау үшін алқаптық кескінін екі трапецияға, екі үш 

бұрыш қа бө  ліп əрқайсысын жеке есептеп 

4

3

2



1

,

,



,

S

S

S

S

 ауданын 

бір-біріне  қо са  мыз. Трапецияның ауданын анықтау, өлшеу үшін 

h

b

a

S

+



=

2

,  үш  бұрыштың  ауданын анықтау үшін 



2

h

A

S

=



 

формуласын қолданамыз.




350

9.15-сурет. Картаның бетіндегі белгілі 

бір аумақтың қисық шекараларын 

түзетіп қарапайым геометриялық 

пішіндерге бөлу арқыды нысанның 

ауданын өлшеу

9.16-сурет. Нысанның ауданын 

4мм2 шаршылы торларға бөлінген 

палетканың көмегімен өлшеу

9.3 кесте. 

4 мм

2

 бөлінген палетка торының картаның масштабтар қатарына 

сəйкес келетін ауданы

Картаның 

масштабы

Картадағы 1см

2

 

(100мм



2

) сəйкес 

келетін жергілікті 

жердің ауданы

Палетканың

1мм


2

4мм


2

Масштабтар қатарына сəйкес келетін 

жергілікті жердің ауданы

1:25 000


6,25га

0,0625га


0,25га

1:50 000


25га

0,25га


1га

1:100 000

1шақырым

2

0,01 шақырым



2

0,04 шақырым

2

1:200 000



4шақырым

2

0,04 шақырым



2

0,16 шақырым

2

1:500 000



25шақырым

2

0,25 шақырым



2

1 шақырым

2

1:1 000 000



100шақырым

2

1 шақырым



2

4 шақырым

2

Картадағы біршама ірі аумақтардың ауданын полярлы 



планиметрдің көмегімен өлшейді. Олардың ішіндегі кең тарағаны 

– жұмыс істеу соншалықты қиын емес полярлық планиметр. Пла-

ниметр бір-бірімен топса (2) арқылы байланысқан полюстік (1) 

жəне қозғалғыш (2) тежегіштерден  тұрады.




жүктеу 11,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   102   103   104   105   106   107   108   109   ...   141




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау