Тригонометриялық нивелирлеу

456

Тригонометриялық нивелирлеу – екі нүктенің бір-бірінен өзара 

биіктігі катеттері А нүктесінің  деңгейлік бетінің жəне В нүктесі арқылы 

өтетін ауырлық сызығының бағытын түзетін, ал гипотенузасы АВ 

сызығының беткейі болып табылатын үш бұрышты есептеуге негізделетін 

нивелирлеу жұмыстары. Жергілікті жерде жүргізілетін тригонометриялық 

нивелирлеу А жəне В нүктелерінің арақашықтықтығын мен бұрыштың 

көлбеулігі α өлшеуді қамтиды. 

Ұзындық  масштабы – картаның шектеусіз шағын бөлігі ұзындығының 

жердің физикалық бетіндагі ұзындыққа сай келуі.

Үлгі (модель) - бұл  болашақта зерттелетін нысанның қасиеттерін жан-

жақты ашып көрсетуге мүмкіндік беретін кішірейтіліп алынған жасанды 

кескіні. Белгілі бір себеппен нысанды зерттеу мүмкіндігі болмай немесе 

қиын болған жағдайда оның үлгісі жасалады. Географиялық карталар жер 

бетінің кеңістіктік бейнелі үлгілеріне жатады.

Шартты проекциялар – проекцияларға алынатын картографиялық 

тордың түрін  қандай да бір қосалқы геометриялық жазықтықтың бетінде 

жобалау мүмкіндігі болмайтын проекциялар жатады. Олардың қатарына  

теңдеулер жүйесін пайдалану негізінде  талдау  жолымен  құрылатын 

 

жалған цилиндрлі тағы басқа проекциялар жатады.

Шкалалы микроскоп –  оптикалық теодолиттердегі дөңгелек лимбалы 

көлденең шеңбер мен алидадалық шеңбердің көмегімен  қажетті бағыттың 

бұрышының азимутының өлшемдерін алу қызыметін атқаратын құрылғы.

Физикалық (Барометрлік) нивелирлеу  –  атмосфералық қысымды 

өлшеу мəліметтері бойынша екі нүктенің бір-бірінен өзара биіктігін 

анықтау. Барометрлік нивелирлеу жергілікті жердегі нүктелердің абсолюттік 

биіктіктігін жылдам анықтауға, сонымен қатар, таулы амақтарда жəне өте 

қатты тілімденген жер бедерін түсіруге мүмкіндік береді.  

Фотокарталар  –  фотобейнелермен үйлестірілген карталар. Олар-

ды дайындау үшін жергілікті жердің жеке элементтері (координаттар 

тор 

лары, горизонтальдар жазулар) немесе тақырыптық мазмұны (геоло-

гиялық құрылысы, ландшафттар т.б.)  үйлестірілген фотопландар бар 

полиграфиялық көшірмелері қолданылады. Фотокарталар кəдімгі карта-

ларда қабылданған беттер қолданылып негіздері мен дəлдігі бірдей про-

екцияда құрылады.

Электронды тахометр  –  өлшенген бұрыштар мен арақашықтықты 

дисплейде көрсететін, сонымен қатар, бірден жергілікті жердің координат-

тарына түрлендіре алатын микрокомпьютермен жабдықталған заманауи 

геодезиялық құрал.  Тахометрлер сəуле түсіретін тетік жəне сəуле түсіретін 

тетіксіз болып екіге бөлінеді.  Сəуле түсіретін тетікті тахометрлер өз 

жұмысы үшін қадаға орнатылған сəуле түсіретін тетікті қажет етеді. 

Электронды карталар – бағдарламалық жəне техникалық құралдарды 

белгіленген дəлдікпен рəсімдеу ережелерін сақтап, шартты белгілер 

жүйесін пайдалану негізінде қабылданған проекцияда құрылған жəне 

компьютерлік ортада көрнекілендірілген сандық карталар. Кейде дисплей-

457

де дараланған кескіндерді экрандық карталар, ал бастырып шығаратын 

қондырғылардың көмегімен экраннан шығарылған  карталарды экрандық 

карталардың көшірмесі деп те атайды.

Эллипсоид  – өзара перпендикуляр білік бойында сфераны деферма-

циялау арқылы алынатын  үш өлшемді кеңістіктегі  бет. Элипсоид массасы, 

өлшемдері, бұрыштық айналу жылдамдығы тағы да басқа іргелі өлшемдері

 

бар  Жерге шынайы жақын болатын ғаламшардың үлгісі болып табылады.

Экватор  – Жер эллипсоидының орталығынан екі полюстен бірдей 

қашықтықта жүргізілген G M G

1

 M

1

 G шартты шеңбері. 

Элипсоидты_тең_бұрышты_кескіндеу'>Элипсоидты тең бұрышты кескіндеу – бұрыштар элипсоидқа 

бұрмаланусыз көшіріліп, шектеусіз шағын өлшемдер кескіндерінің пішіні 

сақталады, шар радиусы үлкен жарты білікпен (а) тең болатындай есеппен 

кескіндеу. 

Элипсоидты шарға тең ауданды  кескіндеу –  шардың радиусы элип-

соид пен шардың беткі ауданы тең болтындай есептелініп шығару арқылы 

ауданның бұрмаланусыз  көшірілуі. 

Элипсоидты шарға тең аралық жобалау  –   меридиандардың шардағы 

ұзындығы олардың элипсоидтағы ұзындығымен тең болып қалатындай 

есеппен жобалау.

458

ПАЙДАЛАНҒАН ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1.  Картография с основами топографии. / Г. Ю. Грюнберг, Н. А. Лапкина, 

Н. И. Малахов и др.; под ред. Г. Ю. Грюнберга. –М.: Просвещение, 1991. 

–364 с. 

2. Берлянт А. М. Картография. –М.: Аспект-Пресс, 2002. – 362 с.

3. Берлянт А. М. Картоведение. –М.: Аспект-Пресс, 2003. – 477 с.

4.  Южанов В. С. Картография с основами топографии. –М.: Высшая 

школа, 2001. –300 с.

 

5.  Фокина Л. А. Картография с основами топографии. – М.: ВЛАДОС, 

2005- 335 с. 

6.  Кравцова В. И. Космические методы картографирования –М.: МГУ, 

1995. -240 с.                                                                        

7. Салищев К. А. Картоведение. –3-е изд. –М.: Изд-воМГУ, 1990. –400 с.

8.  Бугаевский Л. М. Математическая картография: учебник для вузов. 

–М.: Изд-во МГУ, 1998.

 –265 с.

9. Комисарова Т. С. Картография с основами топографии.–М., 2001.–181 с. 

10. Чурилова Е. А., Колосова Н. Н. Картография с основами топогра-

фии. –М.: Дрофа, 2004–260 с.

11. Смирнов Л.  Е. Экология и картография: Учеб. пособие. – СПб.: Изд-

во С-Петербургского университета, 1997. –152 с.

12.  Стурман В. И. Основы экологического картографирования: Учеб. 

пособие. -Ижевск: Изд-во Удм. ун-та, 1995. – 221 с.

13. Берлянт А. М. Картографический метод исследования. – М.. Выс-

шая

 школа, 1998. –245 с.

14. Билич Ю. С., Васмут А. С. Проектирование и составление карт. – 

М.: Недра, 1984.

15.  Васмут А. С., Бугаевский Л. М., Портнов А. М. Автоматизация и 

математические методы в картосоставлении. –М.: Недра, 1991.

16.  Евтеев О. А. Проектирование и составление социально-экономи-

ческих карт. Учебник для вузов. –М.: Изд-во МГУ, 1999.

17. Издание карт / А. Д. Копылова и др. М.: Картгеоцентр-Геодезиздат, 1995.

18. Журкин И. Г., Шайтура С. В. Геоинформационные системы. – М.: 

КУДИЦ-ПРЕСС, 2009. – 272 с.

19. Капралов Е. Г., Кошкарев А. В., Тикунов В. С и др. Геоинформатика. 

Учебник для ВУЗов. – М.: ИЦ Академия, 2005.

20. Иванников А. Д., Кулагин В. П., Тихонов А. Н., Цветков В. Я. Геоин-

форматика. – М.: МАКС Пресс, 2001 – 349 с.

21. Верещака Т. В. Топографические карты: научные основы содержа-

ния. –М.: МАИК «Наука/Интерпериодика», 2002.

22. Баранов А. Р., Маслак Ю. Г., Ягодинцев В. И. /под. ред. Маслака Ю.Г. 

Военная топография в служебнобоевой деятельности оперативных подраз-

делений: Учебникдля курсантов и слушателей военных учебных заведе-

ний. –М. Академический Проект, 2005. 

459

23. Куликов В. М., Константинов Ю. С. Топография и ориентирование 

в туристском путешествии. - М. ЦДЮТиК, 2002. 

24. Курошев Г. Д. Геодезия и география.–СПб.  Изд-во С-Петербурского 

университета, 1999.-148с.

25. Киселев М. И., Михелев Д. Ш. Основы Геодезии. –М.: Высшая шко-

ла, 2003. – 365 с.

26. Уварова А. К., Мазбаев О. Б. Топография негіздері жəне жергілікті 

жерде бағдарлау, Қазақ университеті, 2007. –80б.

27. Бардин К. В. Азбука туризма. Пособие для руководителей турист-

ских походов в школе. – М., 1973. 

28.  Вяткин Л. А., Сидорчук Е. В., Немытов Д. Н. Туризм и спортивное 

ориентирование: Учеб. Пособие для студ. Высш. Пед. Учеб. Заведений. – 

М.: Издательский центр «Академия», 2001. 

29. Куликов В. М., Константинов Ю. С. Топография и ориентирование 

в туристском путешествии. – М. ЦДЮТиК, 2002. 

30. Туризм и спортивное ориентирование / Учебник для институтов и тех-

никумов физической культуры. Авт.-сост, В. И. Ганопольский. – М. ФиС, 1987. 

31.  Уилсон Н. Руководство по ориентированию на местности: Выбор 

маршрута и планирование путешествия. Навигация с помощью карт, ком-

паса и природных объектов. Нейл Уилсон. Пер. с англ. Ткаченко К. М., – 

ФАИР ПРЕСС, 2004. 

32. Қалыбеков Т. Қ. Геодезия мен топография негіздері. –Алматы: Ана 

тілі, 1993. – 184 б 

33.  Чеканин  С. И., Огородников С. В. Геодезия: учебное пособие на 

электронном носителе для сситемы дистанционного оброзование. –М.: 

РТТАУ, 2005.

34. Чеканин С. И. Основы картографии, топографии и инженерный гео-

дезии. – М.: Академический Проект, 2009.  

35.  Жуков А. С., Серапинас  Б. Б. Спутниковое позиционирование – М., 

2002. –119 с. 

36.  Книжников Ю. Ф. Аэрокосмическое зондирование. Методология, 

принципы, проблемы. Учебное пособие. – М.: Изд. МГУ, 1997.

37. Берлянт А. М. Геоиконика. – М., 1996.

38. Берлянт А. М. Картографические анимации. – М.: Научный мир, 2000.

39.  Берлянт А. М. Взаимодействие картографии и геоинформатики. – 

М.: Науч. мир, 2000.

40. Берлянт А. М. Геоинформационное картографирование. - М., 1997.

41. Донцов А. В. Картографирование земель России: история, научные 

основы, состояния перспективы. – М.: Картгеоцентр - геодезиздат, 1990.

42. Картографическая изученность Росии. – М.:ИГРАН, 1999.

43. Курошев Г. Д. Геодезия и картография. - СПб.: СпбГУ, 1999.

44. Лапташкина Л. М. Картография: Конспект лекций. – Чебоксары, 2001.

45. Лурье И. К. Основы геоинформационного картографирования. – М.: 

Изд-во МГУ, 2000.

460

46. Сладкопевцев С. А. Геоэкологическая картография. Учебное посо-

бие. – М.: МНЭПУ, 1996.

47. Непочатых В. П. Основы картографического черчения. – Уфа, 1999.

48. Новаковский Б. А. Цифровая картография. – М., 2000.

49.  Смирнов Л. Е. Экология и картография. – Ижевск: изд-во Удм. 

ун-та, 1995.

50.  Сорокин А. И. Морская картография и геоэкология // Геоэкология 

Мирового океана. – Л., 1990.

51.  Тикунов В. С. Моделирование в картографии: Учеб. – М.: Изд-во 

МГУ, 1997.

461

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ..............................................................................................................3

1-тарау. Картографияның негізгі түсініктері мен картаның 

геодезиялық негіздері

1.1. Географиялық карта жəне олардың қасиеттері ................................6

1.2. Картографияның құрылымы мен теориялық тұғырнамалары  .....17

1.3 Жердің пішіні мен өлшемі туралы түсінік .......................................22

1.4. Жердің жасанды серіктерімен позициялау. ....................................37

2-тарау. Ұсақ масштабты карталардың математикалық негіздері

2.1. Географиялық глобустың негізгі қасиеттері. ..................................52

2.2. Картографиялық проекциялардың негізгі түрлері. Жарты шарлар 

мен жеке материктер карталарының проекциялары .............................70

2.3. Дүние жүзінің,  жеке елдер мен аймақтардың карталарын құруға 

арналған проекциялар..............................................................................92

2.4. Картографиялық проекцияны анықтау. Картографиялық 

проекцияны таңдау қағидалары ............................................................112

3-тарау. Ұсақ масштабты   карталардың мазмұны. 

Карталар  сериялары.  Географиялық  атластар

3.1 Географиялық карталарды жіктеу. Картографиялық жинақтау ...122

3.2 Жалпы географиялық жəне тақырыптық  картада қолданатын 

картографиялық  кескіндеу  тəсілдері ..................................................131

3.3. Жалпы географиялық жəне тақырыптық 

карталардың мазмұны ............................................................................149

3.4. Географиялық атластар ...................................................................159

4-тарау. Ұсақ масштабты карталарды пайдалану. 

Картаны жасау туралы түсінік

4.1. Картаны қоршаған ортаның шындығын танып білуге мүмкіндік 

беретін құрал ретінде қолдану.  Картографиялық үлгілеу .................174

4.2. Ұсақ масштабты карталарды пайдаланып практикалық 

есептер шығару ......................................................................................186

4.3. Карта бойынша құбылыстардың динамикасын 

зерттеу .....................................................................................................193

462

5-тарау. Карталарды құру технологиялары

5.1. Карталар мен атластарды құру бағдарламалары 

туралы түсінік .........................................................................................200

5.2. Ұсақ масштабты карталарды құру мен жасаудың дəстүрлі 

жəне заманауи технологиялары ............................................................205

5.3.  Геоақпараттық жүйелер (ГАЖ) .....................................................215

6-тарау. Картографияның даму тарихы

6.1. Картографияның Ежелгі өркениет орталықтары мен орта ғасырда 

дамуы .......................................................................................................224

6.2 ХVІІ-ХІХ ғасырда Батыс Еуропа мен Ресейде картографияның 

дамуы .......................................................................................................231

6.3. КСРО кезеңі мен Қазақстан Республикасында картографияның 

дамуы .......................................................................................................235

6.4 Геоақпараттық жүйелердің даму тарихы .......................................240

7-тарау. Топографиялық карталардың геодезиялық негіздері

7.1. Топографиялық пландар мен карталар, көлденең қима-сызбалар. 

Ірі масштабы карталарда қолданылатын масштабтың түрлері .........247

7.2. Топографиялық карталардың ішкі картографиялық 

мазмұнының сипаты ..............................................................................258

7.3. Ірі масштабты карталардың геодезиялық негіздері. 

Топографиялық карталардың номенклатурасы ...................................264

7.4 Топографиялық карталарда қолданылатын 

координаттар жүйесі ..............................................................................275

8-тарау. Жергілікті жерде бағдарлау

8.1 Жергілікті жердегі сызықтарды бағдарлау ....................................294

8.2. Жергілікті жерде картасыз бағдарлау ............................................303

8.3. Жергілікті жерде картаның көмегімен бағдарлау ........................310

8.4. Жерсеріктік ғарыштық электронды навигациялық құралдардың 

көмегімен бағдарлау ..............................................................................322

9-тарау. Топографиялық карталардың мазмұны

9.1. Топографиялық карталарда қолданылатын шартты белгілердің 

түрлері. Жер бедерінің жазықтықта кескінделу ерекшеліктері .........329

9.2.Топографиялық табиғи жəне əлеуметтік-экономикалық 

нысандардың  кескінделу ерекшеліктері .............................................341

 9.3 Ірі масштабты карталардың шартты белгілерін пайдаланып 

тəжірибелік есептер шығару .................................................................346

463

10-тарау. Жер бетінде жəне қашықтықтан  түсіру

10.1. Топографияда қолданылатын проекциялар. Қазақстан 

Республикасының геодезиялық тірек торлары ................................... 357

10.2 Дəлдіктегі төмен приборлармен жүргізілетін бұрыш өлшеу 

түсіру жұмыстары ..................................................................................368 

10.3 Теодолиттік түсіру .........................................................................384

10.4. Биіктік түсірудің мəні мен түрлері ..............................................401

10.5 Мензульдық түсіру .........................................................................415

10.6 Аэрофототүсіру жұмыстарының негізгі кезеңдері .....................419

10.6 Ғарыштық түсіру туралы түсінік ................................................. 432

КАРТОГРАФИЯЛЫҚ ТҮСІНІКТЕР СӨЗДІГІ  ...........................................441

ПАЙДАЛАНҒАН ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ...................................................458

464

г.ғ.д., профессор Мазбаев Орденбек Блісбекұлы 

г.ғ.к., доцент Тоқпанов Еркін Айыпұлы, 

КАРТОГРАФИЯ ЖƏНЕ ТОПОГРАФИЯ НЕГІЗДЕРІ

Оқулық

Басуға 15.11.2012 қол қойылды. Қағазы офсеттік. Қаріп түрі «Times».

Пішіні 60х90

1/16

. Офсеттік басылым. Баспа табағы 29,0.

Таралымы 1600 дана. Тапсырыс 1171.

Тапсырыс берушінің дайын файлдарынан басылып шықты.

ЖШС РПБК «Дəуір», 050009, 

Алматы қаласы, Гагарин д-лы, 93а.

Е-mail: rpik-dauir81@mail.ru