Оқулық Алматы, 012 Əож 528(075. 8) Кбж 26. 12я73 т 53

351

Өлшеу жұмыстарын жүргізу кезінде картаны столға бекітетін 

инемен жабдықталған қозғалмайтын ауыр цилиндрлі полюспен 

(3) жалғасады. Қозғайтын тежегіштің (4) бір ұшында аумақтың 

кескінін өлшеу кезінде қозғауға арналған шпиль (5) ал екінші 

ұшына жақын есептегіш тетік бекітілген. Шпильді аумақтың 

кескінін бойлатып қозғағанда дөңгелек (6) қағаз бетінде дөңгелеп 

отырады. Ол винтті қозғалыс (7) тетігі арқылы цифрблатқа (8) 

беріледі. Цифрблатта 10 бөлік бар оның əрқайсысы дөңгелектің 

бір айналуына сай келеді [9.17-сурет]. 

Дөңгелектің барабанында дөңгелек толық айналмағандағы 

шеңбердің бөлігін есептеуге арналған 100 бөлік бар. Верньер 

арқылы (9) дөңгелек 

1

10

 бөлігіндегідей дəлдікпен есептеуге бола ды.

9.17-сурет. Полярлық планиметрдің құрылысы

Картадағы белгілі бір аумақтың ауданын өлшеу үшін полярлық 

планиметрдің қозғайтын тежегішін сол аумақтың кескінінің ше-

карасын бойлай сағат тіліне бағыттас солдан оңға қарай бастапқы 

нүктеге жеткенше қозғайды да, төрт сыннан тұратын өлшегіш 

құралдың көрсеткішін жазып алып цифрблатты нольге келтіреді. 

Осы əдіспен тағыда екі рет өлшеп алып, үш өлшемді жүргізіліп 

болған соң картаның бетіндегі аумақтың ауданын төмендегі 

формуланың көмегімен есептейді.

n

P

S =

Мұндағы  S-өлшенетін аумақтың ауданы Р – планиметрдің 

цифрблатының төрт саннан тұратын көрсеткіші (планиметрдің 

бір бөлігіне сəйкес келетін ауданы), 

n

ор

 – үш өлшемнің орташа 

көрсеткіші.

352

Мысалы, 1:50 000 масштабты картадағы 7011 шаршыдағы 

орманның аумағының ауданын анықтау үшін жүргізілген өлшем дер-

дің цифрблат төрт санды көрсеткіштері: 

;

8262

1

=

n

;

8304

2

=

n

 

;

8344

3

=

n

Үш өлшемнің айырмасына негізделіп цифрблаттың орта

ша көрсеткішін табу үшін 

(

)

1

2

n

n

P

S

−

=

, 

S

P

n

=

ор

формулаларын 

қолданады.

(

)

1

2

n

n

P

S

−

=

    8262-8304=40

(

)

1

3

n

n

P

S

−

=

   8344-8304=40

42 40 41

2

n

+

=

=

ор

100 2,38

41

S

P

n

=

=

=

ор

га

Топографиялық картаның түсіндірмелі шартты белгілерін 

пайдаланып практикалық есептер шығару.  Түсіндірмелі шарт-

ты белгілерді пайдаланып орман алқаптарындағы ағаштың саны 

мен көлемін есептеп шығаруға болады. Орман алқапбындағы 

ағаштың көлемін 

h

R

V

⋅

=

2

3

1

π

формуласымен есептеп шығарады. Мұндағы R-ағаштың 

диаметрі, 

π

3

1

 шеңбердің ауданын, радиусын анықтауға арналған 

тұрақты шама. Мысалы, 1:25 000 масштабты картадағы 6611 

шаршыдағы аралас ормандағы ағаштардың орташа биіктігі 20 

метр, диаметрі 0,30 метр, бір-бірінен арақашықтықтары– 6 метр. 

Орман алқабының ауданын анықтау үшін палетканың неме-

се геометриялық əдісті қолданады. Одан соң  ағаштардың саны 

септелініп шығарылады. Одан кейін жоғарыдағы формуланың 

көмегімен бір, содан соң барлық ағаштың жалпы көлемі есептеліп 

шығарылады.     

2

2

3

1

1 3,14 0,09 20 1,8

3

3

V

R

π

=

= ⋅

⋅

⋅

=

м

м

.

353

Пайдаланған əдебиеттер тізімі:

1.  Бызов Б. Е., Коваленко А. Н. Военная топография.–М.: Воениздат, 

1990.–234 с. 

2. Курилов В. М., Константинов Ю. С. Топография и ориентирование в 

туристском путешетвии.– М.: Просвещение, 1989.–160 с. 

3. Алешин В. М., Серебрянников А. В. Туристская топография. - – М.: 

Профиздат, 1985. 

4.  Уварова А. К., Мазбаев О. Б. Топография негіздері жəне жергілікті 

жерде бағдарлау, Қазақ университеті, 2007.– 80 б. 

Білімді бекітуге арналған сұрақтар мен тапсырмалар

1. Жер бетінің көлемі күрделі бедері топографиялық картаның бетіне 

қалай кескінделеді? 

2.Топографиялық карталардың көмегімен жергілікті жердің 

элементтерінің қандай сандық көрсеткіштерін алады?

3.Топографиялық карталардың өлшеу мүмкіндіктері қалай қамтамасыз 

етіледі?

4. Жергілікті жерді  оқып-үйренудің əртүрлі кезеңдерінде топографиялық 

картаны пайдалану тəсілдерін сапаттаңыз. 

5.  1:25000 масштабтағы топографиялық картаны пайдаланып,  Чер-

ное көліне құятын Каменка  өзеніне төмендегі жоспар бойынша сипаттама 

беріп, еңістігін, құламасы мен иректілік коэффициентін анықта.

Сипаттама беру жоспары

Сипаттамасы 

бастауы

сағасы

Өзеннің аты

Абсолют биіктігі

H=

H=

Географиялық координаты 

тік бұрышты координаты

=

=

x

ϕ

=

=

y

λ

=

=

x

ϕ

=

=

y

λ

Ұзындығы шақырым есебімен

Құламасы метр есебімен

Еңістігі метр (м) есебімен

Иректілік коэффициенті

23–1171