206
аумақтық бөлінуіне, географиялық атауларға тікелей қатысы бар
анықтамалар мен статистикалық деректер;
– əдеби-сипаттау материалдары, ғылыми-техникалық есеп-
тер, кітаптар, журналдар т.б.
Бастапқы карталар мен тірек нүктелерінің тізбелері негізінен
картографиялық материалдарға, қалғандары картографиялық ма-
териалдарды толықтыратын дерек көздеріне жатады. Қатаң та-
лаптар негізгі бастапқы материалдарға қойылады.
Олар картаның масштабына, мазмұнының толықтығына,
дəлдігіне, заманауилығына, сапалы рəсімделуіне қойылатын
техникалық талаптарға сəйкес келуі тиіс.
Картаның шыққан жылымен бекітілетін дерек көздері мен
ондағы картографиялық материалдар заманауи болуы тиіс.
Дерек көздерінің заманауилығын дəлелдеу үшін кезекші кар-
талар қолданылады. Олар уақыттың қазіргі кезеңінде əкімшілік-
аумақтық бөлінуде, елді мекендерде, қатынас жолдарында,
гидрографиялық элементтерде тағы басқаларда болған барлық
өзгерістер кестеалық дəлдікпен түсірілген карта болып табылады.
Карта бойынша кезекшілікті картографиялық кəсіпорындардағы
арнайы ақпараттық қызмет тұрақты түрде жүзеге асырады.
Картографиялық материалдарды жинақтап бағалағаннан кейін
картаның сарапшысы мазмұны, атқаратын қызметі, пайдалану
дəрежесі мен əдістері, техникалық өлшемдері (құруға негіз бо-
латын пішімі, кесінді карталары мен дерек көздері, жаңа картаға
қажетті бастыратын бояу саны тағы басқалар) жазылған картаны
құру туралы нұсқау жазылды. Мұнда математикалық элементтері
мен оны құру əдістері, тақырыптық мазмұнының құрамдас
бөліктері жіктеліп, оларды құру барысында жинақтау туралы
нақты нұсқаулар беріледі. Шартты белгілері жобаланып, түсінік
сөздері жасалады. Картаның жеке бөліктерінің экспериметтік
үлгілері құрылады.
2. Картаны құру жұмыстары. Картаны жасаудың келесі
кезеңі мазмұнының элементтерін құру болып табылады. Ал-
дымен координаттар нүктелерінің тізбесінен картографиялық
тордың тораптық нүктелердің координаттары таңдалып алынады.
Содан кейін арнайы прибор координатографта олар қатты негізге
жапсырылған қағазға түсіріледі. Қатты негіз (алюминий табақша)
207
картаны құру үдерісінің барысында туындайтын қағаздың де-
формациялануы жəне оның нəтижесінде болатын бұрмалануды
азайту үшін қажет.
Қорыта айтқанда, картаның математикалық негізінің
нүктесінен оның мазмұнын құруға қолданылатын ірге алына-
ды. Оптикалық приборлар картографиялық тор құрылған қатты
негізге картаматериалдарды жобалайды. Негіздің тораптық
нүктелері мен картаматериалдар үйлестіріледі. Бастапқы ма-
териалдары географиялық негіздері бар тақырыптық мазмұны
негізге көшіріліп сызылады. Жұмыс барысында жаңа картаның
масштабы мен атқаратын қызметіне сəйкес келетін элементтері
жинақталып, саралау нұсқаулары ретке келтірледі.
Картаны құрудың бұл кезеңінің нəтижесінде жоғары дəлдікпен
сызылған құратын түпнұсқа дайын болады. Кестеасының сапа-
сы жоғары болмауына байланысты құру түпнұсқа картаны басып
шығаруға негіз бола алмайды. Құру түпнұсқасы саралау карта-
сында тексеріледі.
3. Картаны басып шығаруға дайындау басып шығару
түпнұсқасы мен баспа қалыптарын алудан тұрады. Басып
шығару түпнұсқасын алу үшін құрылған түпнұсқадан қағазда
немесе арнайы жылтыр металл табақшаға жарық өтпейтін
нақышты қабатты көгілдір көшірмелер дайындалады. Оларға кар-
та мазмұнының құрамдас бөліктері жоғарғы дəлдіктегі кестепен
қағазға сызылады немесе металл табақшаға нақышталады.
Содан кейін қағазда орындалған басып шығару түпнұсқасы
суретке түсіріліп негативі алынады. Фотохимиялық пленка
көгілдір сəулені сезбейтіндіктен сызу үдерісінде сызықтың тегіс
болмауына, артық штрихтардың болуына, тағы басқа себеп-
термен қара сыя көтерілмей қалған көгілдір суреттің бір бөлігі
негативте алынбайды. Картаның металл табақшада нақыштау
əдісімен алынған басып шығару түпнұсқасының өзі негатив бо-
лып табылатындықтан суретке түсіру үрдісі жүргізілмейді. Не-
гативтен алюминий табақшадағы басып шығару қалыбы дай-
ындалады. Олардың саны картаны басып шығару барысында
қолданылатын бояуларының сандарымен бірдей болады.
4. Одан ары баспа қалыбы
картаны тікелей басып
шығаратын цехқа жіберледі. Тираж көп бояулы баспа машина-
208
сында арнайы картографиялық қағазда бастырылады. Алюминий
табақшадағы баспа қалыптары көп тиражды карталарды басып
шығаруға шыдайды.
Картаны құрудың əр кезеңінде оның мазмұнына түзетулер
енгізіліп сараланады, басу сапасы тексеріледі, кеткен қателері
мен ескертулерге түзету енгізіледі, бояудың ығысуы, басқа да
кемшіліктер жойылады.
Картаны жасаудың заманауи компьютерлік техноло-
гиялары. Қазіргі кезеңде компьютерлік технологиялар карта-
ны құру мен жасаудың негізгі əдістеріне айналды. Олар əртүрлі
аумақтарға кестетік жəне деректер базасын қалыптастыруға,
оларды кеңейту жұмыстарын жүргізуге, көп астарлы карта
ға
түсіру үшін пайдалануға, талдау міндеттерін шешуге мүмкіндік
бере ді.
Компьютерлік технологиялар карталарды құру, рəсімдеу
жəне басып шығаруға дайындау жұмыстарын біртұтас үрдіске
айналдыруға; алынған картографиялық шығармалардың жоғары
кестетік сапасы мен қолайлы сақталуын қамтамасыз етуге, олардың
эстетикалық, эргономикалық жəне коммуникативтік қасиеттерін
жақсартуға жəне картографиялық ақпаратты қарапайым
жаңартуға мүмкіндік береді. Қандайда бір компьютерлік техно-
логияны таңдау құрылатын картаның атқаратын қызметі мен пай-
далану əдістеріне байланысты болады.
Картаны басып шығаруға дайындау басып шығару
түпнұсқасы мен баспа қалыптарын алудан тұрады. Басып
шығару түпнұсқасын алу үшін құрылған түпнұсқадан қағазда
немесе арнайы жылтыр металл табақшаға жарық өтпейтін
нақышты қабатты көгілдір көшірмелер дайындалады. Оларға кар-
та мазмұнының құрамдас бөліктері жоғарғы дəлдіктегі кестепен
қағазға сызылады немесе металл табақшаға нақышталады
Столүсті баспа жүйесі базасындағы компьютерлік тех-
нологиялар (САЖ). Бұл технологиялар картографиялық өнімді
жаппай дəстүрлі басып шығару нұсқасында (қағаздағы негізде)
біршама кең таралды.
Электронды баспа жүйелері файлды басып шығаруға дейінгі
дайындаудан, ЭЕМ ақпараттарды енгізуден бастап, түрлі-түсті
позитивтерді шығаруға дейінгі барлық жұмыстарды қамтитын
Достарыңызбен бөлісу: | 
