Микробиологиялық зертхана. Микроскоптар сабақтың мақсаты

Бірінші зертханалық-тәжірибе сабағы

МИКРОБИОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТХАНА. МИКРОСКОПТАР

Сабақтың   мақсаты.  Микробиологиялық   зертхананың   жұмыс   істеу   ережелері   және   қауіпсіздік

техникасымен танысу. Микроскоптардың құрылысы және олардың жұмыс істеу ерекшеліктерін меңгеру.

  Жабдықтар мен материалдар.  Штативтер, шыны түтіктер, микробиологиялық ілмектер, пастер

шыны түтіктері, бояғыш заттар, зат шынылары, микроскоптар, иммерсионды май, микроорганизмдерден

дайындалған препараттар және т.б.

Микробиологиялық   зертханада  студенттер   микробиологиялық,   серологиялық   және   басқа   да

зерттеу тәсілдерін меңгеріп, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізеді, микробиология пәні бағдарламасының

мәселелерімен танысады.

Жарықтың мол болуы үшін зертханадағы жұмыс үстелдері терезеге жақын орналастырылуы қажет.

Үстелдердің беті пластикпен, плексигласпен немесе қалың шынымен жабылып, ортасына шыны түтіктерге

арналған штативтер, бояулар құйылған ыдыстар немесе тамызғыштар, спирт шамдары және т.б. қойылады.

Ұсақ   жануарлардың   өлекселерін   немесе   олардың   мүшелерін   жарып   тексеруге   арналған   кішірек

үстелше болғаны дұрыс. Оқу барысын қамтамасыз  ету үшін микроорганизмдер өсінділері, қондырғылар

және   жуу,   стерильдеу,   қоректкі   орталарды   дайындау,   бокс,   препарат,   термостат,   жануарларды   күтуге

арналған виварий және басқа да бөлмелер болуы керек. 

Жуу   бөлмесінде  үстелдер,   раковина,   электр   немесе   газ   плиталары,   кептіргіш,   ауа   сорғыш   шқаф

судың буы мен шыны ыдыстарды жууда қолданылатын реактивтердің иістерін кетіру үшін қажет. Бұл жердің

едені мен қабырғалары кафельмен қапталады.

Стерильдеу  бөлмесінде  бір  немесе  екі  бумен  стерилбдейтін  қондырғылар   мен  үстелдер   болады.

Стерильдеу   бөлмесінде   стерилизаторларды   ашқаннан   кейінгі   шығатын   будың   қалдықтарын   кетіру   үшін

бөлме желдеткіштері болуы қажет. Қысымның көтерілуіне дейінгі пайда болатын бу резеңке түтік арқылы

сыртқы ортаға шығарылады немесе суы  бар шелекке бағытталады. Бұл бөлменің есіктері мен терезелері

сыртқа қарай ашылғаны жөн. 

Қоректік орталарды дайындау бөлмесінің қабырғалары плитамен қапталған немесе майлы бояумен

сырланған, ал еденіне плита немесе линолеум төселеді. Мұнда газ немесе электр плитасы, шыны түтіктерге

құйылған қоректік орталарға арналған бөліктері бар жәшіктер, үстелдер, қоректік орта компоненттерін, ет

сорпасын және басқа да сұйық орталарды сақтауға арналған мұздатқыш пен шкафтар болады. 

Термостат бөлмесінде әр түрлі көлемдегі термостаттар орналастырылады. Зең саңырауқұлақтарды

өсіруге арналған термостаттың температурасын 20-25°С, көптеген сапрофитті микроорганизмдерге 25-30°С,

жұқпалы аурулардың қоздырғыштарына 35-37°С, ал термофилді микроорганизмдерді өсіру үшін 40-45°С-ге

реттелген термостаттар болады.

 

Препарат бөлмесі  – зертханалық-тәжірибе сабақтарына қажетті құралдарды дайындауға арналған

жұмыс орны. Бұл жерде оқу барысына керекті барлық жабдықтардың болуы тиіс (мұздатқыш, дистиллятор,

таразылар, центрифуга, микроскоп және т.б.).

Бокс бөлмесі – стерильді жағдайда микроорганизмдер дақылдарын себу және қайта себу, сонымен

қатар, кейбір ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуде қолданылатын бөлме. Бокстың жылжымалы есігі бар

тамбуры болады. Бокстың терезесі сыртқы ортадан ауа  кірмейтіндей әйнектеліп, қабырғалары плиткамен

қапталады немесе майлы бояумен сырланады. Еденіне линолеум төселеді. Боксты натрий гидрокарбонатын

(ас содасын 2-3%-ы), 3-5%-ды карбол қышқылы және басқа да дезинфекциялағыш заттардың ерітінділерімен

ылғалдандырып,   жуып   тұрады.   Бөлмені   толқын   ұзындығы   254   нм   улбтракүлгін   сәулелерін   тарататын

бактерицидті   лампалармен   (БУВ-15,   БУВ-30,   т.б.)   30   минуттан   бірнеше   сағат   аралығында   стерилдейді.

Бактерицидтік лампа іске қосылып тұрған уақытта бөлмеге кірмеген дұрыс, өйткені ультракүлгін сәулелері

көздің қасаң қабығын қабындырады.

Вивари  –   ақ   тышқандарды,   ақ   егеуқұйрықтарды,   теңіз   шошқаларын,   үй   қояндарын   және   басқа

зертханалық жануарларды күтуге  арналған бөлме. Жануарлар ғылыми-зерттеу жұмыстарында және сабақ

өткізу ұшін қолданылады. 

Микробиологиялық   зертханада   жұмыс   істеу   ережелері   мен   техника   қауіпсіздігі.   1)

Микробиологиялық зертханаға міндетті түрде халатпен кіргізіледі. 2) Бұл жерге бөгде заттарды алып кіруге

тыйым салынады. 3) Белгілі бір орында жұмыс істеп, тек қана бекітілген құрал-жабдықтарды қолдану керек.

4) Жұмыс кезінде тазалық сақтаған жөн. 5) Ауруды жұқтырмау үшін үзіліс уақыттарында темекі шегуге,

тамақтануға болмайды.

6) Үстелдің үстінде тек қана тапсырманы орындауға  арналған құрал-жабдықтардың ғана болуы  шарт. 7)

Сабақтың соңыеда жұмыс орны мен жабдықтарды ретке келтіру қажет. 8) Бір спирт шамын екінші біреуінің

көмегімен   тұтандырмаған   абзал,   ол   үшін   шырпы   мен   шақпақты   қолданған   жөн.   9)   Электр   жүйесінің

сымдарына, түйіспе бөліктеріне металл немесе басқа заттарды жанастыруға болмайды. 10) Оқытушының

немесе зертхана қызметшілерінің рұқсатынсыз электр құралдарын тоққа қоспау керек. 11) Химиялық және

басқа да реактивтермен жұмыс істеу ережелерін қатаң сақтау қажет. 12) Зертханадан шығар алдында қолды

сабынмен жуады.

Микроскоптар мен микроскопия. Микроскоп – микробтарды зерттеуге арналған оптикалық құрал.

Микроскопия – микроорганизмдердің морфологиялық ерекшеліктерін, тинкториалдық қасиеттерін (әр түрлі

бояуларға,   бояу   әдістеріне   қатынасы),   құрылымын   (ұрық,   капсула),   жылжымалығын   зерттеуге   арналған

құрал.

Микроскопия   оптикалық   құралдардың   көмегімен   жарық,   люминесцентті   немесе   электронды

микроскоптардың   көмегімен   іске   асады.   Студенттер   зертханасы   әдетте,   Биолом-1,   МБР-1,МБР-3   сияқты

биологиялық   жарық   микроскоптарымен   жабдықталады.   Жарық   микроскоптары   механикалық   және

оптикалық бөлімнен тұрады.  Механикалық бөлімге  штатив, зат үстелі, тубус, айналмалы диск (револьвер),

макрометрлік және микрометрлік бұрағыштар жатады. Зат үстелінің ортасында жарық беретін саңылауы

болады. Зат үстелінің бүйіріндегі бұрандалар оның оңға-солға жылжуын қамтамасыз етеді, ал клеммалар зат

шынысын   (препаратты)   бекітуге   арналған.   Тубус   штатив   бағанасының   жоғарғы   бөлімінде   орналасқан.

Микрометрлік   бұрағыш   микроскопия   кезінде   өте   қысқа   қашықтыққа   қозғайтын   қозғалысты   қамтамасыз

етеді. Микрометрлік бұрағыштың толық бір айналымы тубусты 0,1 мм-ге жылжытады. 

Микроскоптың оптикалық бөліміне жарық беретін аппарат, объективтер және окуляр кіреді. Жарық

беру аппараты зат үстелінің астында орналасқан. Ол жарық сәлелерін бағыттайтын жазық беті, ал жасанды

жарықта оның ойыс беті қолданылады. Конденсордың жоғарғы жағында жазықты-дөңес, төменгі жағында

екі жағы да дөңес линзасы болады. Осы линзалардың көмегімен конденсор айнадан шағылысқан жарық,

сәулелерін   зерттеуге   алынған   заттың   деңгейінде   фокусқа   жанайды.   Жарықтың   күшін   азайту   үшін

конденсорды төмен түсіреді, ал жарықты көбейту үшін көтереді. Көз шалымының жарықталғандығын реттеу

үшін конденсордың төменгі бөлімінде бекітілген диафрагманы да қолданады. Ол бір-бірін жауып тұратын

жартылай   шеңберленген   металл   пластинкалардан   тұрады.   Бұл   пластиналар   арнаулы   рычагтың   көмегі

арқылы жарықтың  өтуін  көбейтеді  немесе  азайтады. Жұмыста  көбінесе  Аббе  конденсоры қолданылады.

Қажетті   жағдайларда   (мысалы   лептоспираларды   зерттегенде)   оны   «қараңғы   өріс»   конденсорымен

ауыстырады.   Бұл   конденсор   тек   қана   қия   түскен   жасанды   жарықтың   сәулелерін   өткізеді,   бірақ   олар

объективке түспейді (көз шалымы қараңғы). Конденсор арқылы өткен қия сәулелер қатты бөлшектермен

кездескен соң ауытқып, барлық бағыттарда әр түрлі бұрыштарымен өрістейді. Объективке түскен бұл қия

сәулелер қараңғы аяда жарқырауды қамтамасыз етеді. Жарқыраудың айқындылығы жарық көзінің күшіне

(ОИ-7, ОИ-19), жарық шамдары жарықты бағыттаудың дәлдігіне байланысты. Бірнеше линзалардан тұратын

объектив,   тубустың   төменгі   бөліміндегі   револьвердің   бағытталған   маңдай   алды   линзасы.   Ол   зерттеуге

алынған объектілердің керекті мөлшерде ұлғаюын қамтамасыз етеді. Маңдай алды линза микроскоп арқылы

мөлшері 0,2 мкм тең ұсақ заттарды көруге мүмкіндік туғызады. Маңдай алды линзалардан басқа металл

қынабында   бірнеше   түзету   (коррекция)   линзалары   бар.   Олардың   саны   үшеуден   он   екіге   дейін   болады.

Маңдай алды линзаның үлкейту дәрежесі неғұрлым көп болса, соғұрлым түзету линзалары да көп болуы

керек. 

Объективтер  құрғақ және иммерсионды болып екіге бөлінеді. Құрғақ объективтерді қолданғанда

объективтің маңдай алды линзасы мен препараттың ортасында ауа қабаты болады. Препараттың шынысы

арқылы   өткен   жарық   сәулелері   ауа   қабатында   сынып,   ауытқып,   толығымен   объективке   түспейді.   Егер

объективтің   линзасының   диаметрі   біршама   үлкен   болса,   онда   жарықтылық   жеткілікті   болады.   Мұндай

линзалар   фокус   аралығының   үлкендігінен,   шашырағыштығының   аздығынан   затты   10,20,40   есе   ғана

ұлғайтады. Иммерсионды объективтердің маңдай алды линзалары затты 80,90,100 және 120 есе ұлғайтады,

демек олардың фокус аралығы қысқа, ал диаметрі үлкен емес. 

Бұларды   құрғақ   объектив   ретінде   қолдансақ,   көз   шалымының   жарықтылығы   шамалы   болады.

Сондықтан   керекті   жарықтылықты   тудыру   үшін   зерттеуге   алынған   препараттың   үстіне   жарық   сәулесін

сындыру   коэффициентіне   жақын   сұйықтықты   қондырады.   Осы   сұйықтықтың   тамшысына   иммерсионды

объективті   батырғанда   біркелкі   оптикалық   орта   құралады.   Бұл   жүйеде   жарық   сәулелері   әлсіремей   көз

шалымын жақсы жарықтандырады. Иммерсионды сұйық ретінде бал қарағайдың майы, кейде вазелин майы

қолданылады.

Окуляр тубустың жоғарғы жағында орналасқан. Ол цилиндр формалы метал қынабындағы жоғарғы

көз   линзасы   мен   төменгі   жинағыш   линзасынан   тұрады.   Окуляр   тек   қана   объективтен   алынған   кескінді

ұлғайтады.   Окулярдың   жоғарғы   рамкасында   көбейту   таңбасы   бар   сан   белгілері   болады.   Бұл   окулярдың

ұлғайту дәрежесінің көрсеткішін окулярдың ұлғайту дәрежесіне көбейту арқылы табады (мысалы, объектив

120 есе ұлғайтады, ал окуляр х9). Объективтің жалпы ұлғайтуы 120х9=1080. 

   Микроскоппен   жұмыс   істеу   ережелері.   Микроскоппен   жұмыс   істер   алдында   конденсордың

жағдайы тексеріледі. Ол зат үстелінің деңгейіне дейін көтеріліп, диафрагма ашық болуы керек. Тубусты сәл

көтеріп,   ең   аз   ұлғайтатын   (8,10   есе)   объективті   іске   қосады.   Окулярға   қарай   айнаны   айналдырып,   көз

шалымына   жақсы   жарықтылықты   орнатады.   Зерттеуге   арналған   препаратқа   бал   қарағай   майының   бір

тамшысын  тамызып, оны зат  үстелінің үстіне қояды. Револьверді  бұрай отыра  иммерсионды объективті

жұмысқа дайындап, микроскопқа қарай отыра объективтің маңдай алды линзасын макровинттің көмегімен

абайлап   иммерсионды   майдың   тамшысына   батырады.   Сонан   соң   окулярға   қарап,   тубусты   препараттың

көрінгеніне   дейін   көтереді.   Микроскоптан   көрінген   кескіннің   анықтылығын   микровинтті   шамалы   бұрау

арқылы   (алға-артқа)   реттейді.   Жұмыс   соңында   тубусты   микровинттің   көмегімен   көтереді.   Револьверді

бейтарап қалпына ауыстырып, линзадағы майды жұмсақ мақтадан тоқылған матамен сүртеді. Микроскопты

ағаштан істелген қаптамаға салады немесе түсті шынылы қалпақтың астына қояды. Қараңғы өріспен жұмыс

істегендеконденсордың жоғарғы линзасына тазартылған судың немесе иммерсионды майдың бір тамшысын