Микробиологиялық зертхана. Микроскоптар сабақтың мақсаты

19 Химиялық және басқа дар реактивтермен жұмыс істеу ережелерін сақтау керек.

Әдебиеттер:

1 Троценко Н.И., Белоусова Р.В., Преображенская Э.А Практикум по ветеринарной вирусологии //

Москва, «Агропромиздат». 1989. С. 3-12.

Бақылау   сұрақтары:  1  Ветеринариялық  зертханада   жұмыс   істеу  ережесі.   2  Ірі   вирусологиялық

зертханаларда   қандай   бөлімдер   болады?   3   Вирусы   бар   материалдармен   жұмыс   істеу   кезіндегі   техника

қауіпсіздігі.

Он бесінші зертханалық – тәжірибе сабағы

ТАУЫҚ ЭМБРИОНДАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ВИРУСОЛОГИЯДА ҚОЛДАНУ

Сабақтың   мақсаты:  Тауық   эмбриондарының   құрылысымен,   тауық   эмбриондарын   жұқтыруға

дацындау,   вирусы   бар   материалдармен   тауық   эмбриондарын   жұқтыру   және   жұқтырылған   тауық

эмбриондарын жарып тексеру тәсілдерімен танысу.

Материалдар   мен   жабдықтар.  9-11   күндік   тауық   эмбриондары,   овоскоптар,   эмальданған

кюветалар. Физиологиялық ерітінді. Шыны түтіктерге   арналған штативтер, эмбриондары салуға арналған

ұяшықтар,   спирт   шамдары,   резеңке   грушалар,   таяқшаға   оралған   тампондар,   спирт,   Петри   шынылары,

мөлшері 2-5 мл болатын шыны түтікшелер. Стерильді саймандар (шприцтер, иньекциялық инелер, көзге

арналған   және   анатомиялық   пинцеттер,   қайшылар   мен   скальпельдер)   салынған   стерилизаторлар.

Балқытылған парафин, шыныға жазатын қарындаш, лейкопластырь. Термостат, тоңазытқыш. Центрифуга,

таразы, су моншасы.

Тауық   эмбрионын  зертхана   жағдайында   вирустарды   өсіруде   пайдалану   ХХ   ғасырдың   30-

жылдарынан   бастап   іске   асырыла   бастады.   Зертханалық   жануарларға   қарағанда   тауық   эмбриондарының

артықтылықтары   бар.   Олардың   қауызы   мен   қауызының   астыңғы   қабықшасы   эмбриондардың   сыртқы

ортадан   түсетін   бактериялармен   залалдануынан   сақтайды   және   вирустарға   өте   сезімтал   келеді.   Тауық

эмбриондары вирустарды өсіруге  қолайлы орта, күтім мен азықты қажет етпейді және вирустарға қарсы

антиденелерді   түзбейді.   Зертханалық   жануарлар   тәрізді   тауық   эмбриондарын   вирусологияда   келесі

мақсаттар   үшін:   патологиялық   материалдардан   белсенді   вирустарды   анықтауда;   биосынама   қоюда;

вирустарды бөліп алуда; вирустарды титрлеуде; вакцина дайындау үшін көп мөлшерде вирустарды жинауда;

бейтараптау реакциясына қажетті тест – объект ретінде қолданады. Вирусы бар материалдармен жұқтыруға

арналған   тауық   эмбриондарын   келесі   талаптар   бойынша   таңдап   алады:   тауық   эмбриондарын   жұқпалы

аурулардан таза құс шаруашылығынан алады; жұмыртқа қауыздарында пигменттері болмау және таза болу

(жууға болмайды) керек; Эмбриондардың жасы таңдап алған жұқтыру әдістеріне сәйкес болуы тиіс.

 

Тауық эмбрионының құрылысы.  Әдетте тауықтар ұрықтанған, яғни ұрықтың бластула  немесе

ерте   гаструла   сатысындағы   жұмыртқа   шығарады.   Осындай   жұмыртқаны   тауықтың   дене   қызуының

температурасына дейін қыздырғанда ұрықтың ары қарай дамуы байқалады. 

5   күн   мен   12   күн   аралығында   инкубацияланған   тауық   эмбриондарын   вирустарды     жұқтыру

жұмыстарныда пайдалануға болады. Эмбриондар дамып жатқан жұмыртқаның сырты ұсақ саңылаулары бар

қауызбен қапталған, қауыздың ішкі жағында жанаса қабықша (қауызының астыңғы қабықшасы) орналасқан.

Жұмыртқаның доғал жағында   ауа камерасы болады. Ұрық (зародыш) денесі қауызға жақын, ал ұрықтың

басы ауа  камерасына қарай бағыттала орналасқан. Ұрық сұйықтыққа толы амнион қуысының ортасында

орналасады,   оның   кіндігі   саруызға   жалғасып   жатады.   Қауыздың   астыңғы   қабықшасының   ішкі   жағында

амнион мен сарыуыз қапшығын қоршап тұратын аллантальды қуыс бар. Ұрықтың дамуы кезінде аллантоис

қабықшасы хорионмен қосылып, хорион – аллантоис қабықшасын (ХАҚ) құрайды.

Тауық эмбриондарында өсірілген вирустардың көпшілігі аллантоис және амнион сұйықтықтарында

жиналып, дайын вирустық суспензияны құрайды. Инкубацияның бастапқы кезінде сарыуыз  қапшығында

ұрықтың дамуына  қажетті қоректік  заттар көп  жиналып,  эмбриогенездің 12 күндерінде ондағы қоректік

заттар   азаяды.   Сондықтан   вирусы   бар   материалдармен   сарыуыз   қапшығын   жұқтыру   инкубацияның   5-7

күндерінде жүргізіледі.

Амнион қуысы ұрықтардың дамуына қажетті буферлік орта болып есептеледі. Инкубация кезеңінің

ортасына қарай бұл жерге 1 мл-ге дейін сұйықтық жиналады. Амнион қуысына жұқтыру үшін 6-10 күндік

эмбриондар пайдаланылады. 

Аллантоис   қуысында  зәр   қышқылды   тұздар,   фосфорлы   және   азотты   қосылыстар   жиналады.

Ұрықтардың дамуы, өсуі кездерінде аллантоис сұйықтығында қышқылды реакция жүреді. Аллантоис қуысы

көлемінің   максимальды   ұлғаюы   эмбриондар   дамуының   9-12   күндері   байқалады.   Осыған   байланысты

аллантоис қуысына жұқтыру үшін 9-11 күндік эмбриондарды алады.

Хорион – аллантоис қабықшасындағы қан тамырлары қауыздың  ішкі жағына бойлай орналасып,

ұрықты оттегімен қамтамасыз етіп отырады, яғни эмбриондардың тыныс мүшесі қызметін атқарады. ХАҚ-

ның максимальды жетілуі 11-13 күндері байқалатындықтан, жұқтыруға 10-12 күндік тауық эмбриондарын

қолданады.

Тауық  эмбриондарын  жұқтыруға дайындау.  Инкубаториялардан  әкелінген  эмбриондардың  ауа

камерасын жоғары қаратып, арнайы штативтерге салады да ылғалдылығы 60-70%-ды құрайтын, +37

0

  С-ге

реттелген термостаттарда инкубациялайды.

Тауық   эмбриондарын   жұқтыруға   дайындау   жұмыстарына   овоскопиялау,   қауыздарын

дезинфекциялау   және   жұмыс   орындарын   дайындау   жатады.   Қараңғы   жерде   овоскопиялау   арқылы

жұмыртқаның   ішкі   құрылымын,   ауа   камерасын,   ұрықтың   орнаналасқан   жері   мен   қан   тамырлары   жоқ

зоналарды  (0,5х0,5  см)   анықтап,   графитті   қарындашпен  белгі   салады.  Бұл  белгілер  арқылы   вирусы   бар

материалдармен   жұқтыратын   орындарды   таңдайды.   Сонымен   қатар,   овоскопиялау   арқылы   ұрықтың   тірі

(ХАҚ қан тамырлары қанға толы, ұрық белсенді қозғалады) немесе өлі екендігін де анықтайды.

Тауық   эмбриондарын   бокс   бөлмелерінде,   асептикалық   жағдайда   жұқтырады.   Боксқа   кіреберіс

бөлмесінде   эмбрионның   сырты   қабығын   йодталған   спиртпен   өңдегеннен   кейін   боксқа   кіргізіп   қайтара

өңдейді.

Эмбриондарды дезинфекциялағыш ерітіндімен ылғалдандырылған 3-4 қабат дәкесі бар эмальданған

кюветаның ішіне орналастырылған арнайы штативке бекітеді.

Жұмыста   қайнату   арқылы  стерильденген   саймандарды   спиртке   батырып,   жалында   күйдіргеннен

кейін қолданады.

Тауық   эмбриондарына   экспериментальды  

  жолмен   жұқтыру   әдістері.

 Тауық

эмбриондарынавирусты  жұқтырудың  алты  әдісі  бар. Олардың  ішінен ең  жиі  қолданатындары аллантоис

қуысы мен хорион – аллантоис қабықшасына жұқтыру, сирегірек амнион қуысы және сарыуыз қапшығына,

ал өте сирек жағдайда ұрық денесі және ХАҚ қан тамырларына жұқтырады. Жұқтыру әдістерін вирустың

тропизмі   мен   жұқтыру   мақсатына   қарай   таңдайды.   Жұқтырудың   барлық   тәсілдерінде   инфекциялық

материалды 0,1-0,2 мл көлемінде енгізеді.

Аллантоис қуысына жұқтыру  әдісінде тұмау,  Ньюкасл  ауруы,  жылқылардың  ринопневмониясы,

везикулярлы стомаитінің вирустары жақсы көбейеді. Бұл жұқтыру әдісінің бірнеше нұсқасы (варианты) бар.

Тауық эмбрионының доғал жағын жоғары қаратып бекітеді. Ауа камерасының шекарасынан 5-6 мм

жоғарыға қарай диаметрі 1 мм көлемінде қауызды ойып, вирустық материалы бар шприц инесін жұмыртқа

осін бойлай 10-12 мм тереңдікке енгізу арқылы жұқтырады. Жұқтырғаннан кейін инені алып, қауыздағы

тесікті   бекіту   үшін   балқытылған   стерильді   парафинді   тамызады.   Бұл   әдістің   екінші   нұсқасында   ауа

камерасының үстіңгі жағын ауаның біраз бөлігін шығару үшін теседі. Ал материалды жұқтыру үшін ХАҚ

аймағының қан тамырлары жоқ жерінің қауызын тесіп, иненің ұшын небәрі 2-3 мм-ге дейін енгізген соң 0,1-

0,2 мл вирустық материалды жұқтырып, ол  жерді парафинмен бекітеді.

Хорион-аллантоис   қабықшасына   жұқтыру  әдісін   эпителитропты   және   пантропты   вирустарды:

шешек, құстардың жұқпалы ларинготрахеитін, ет қоректілер обасын, Ауески ауруын, қойлардың катаральды

қызбасын   және   т.б.   өсіру   үшін   қолданады.   Жұқтырудың   бұл   түрінде   вирустық   материалды   табиғи   ауа

камерасы мен жасанды ауа камералары арқылы енгізеді.

Табиғи   ауа   камерасы   арқылы   жұқтыру  үшін   штативка   эмбрионның   доғал   жағын   қаратып   (ауа

камерасы жоғарғы бетінде болуы керек) бекітеді. Ауа камерасының ортасынан диаметрі 15-20 мм көлемінде

қауызды   ойып,   пинцеттің   көмегімен   қауыздың   астыңғы   қабықшасын   ашады.   ХАҚ-ның   жалаңаштанған

жеріне 0,2 мл вирус суспензиясын енгізіп, тесікті лейкопластырьмен немесе жапқыш шыныны балқытылған

парафинмен бекіту арқылы жабады.

Жасанды   ауа   камерасы   арқылы   жұқтыру  біріншісіне   қарағанда   жиі   қолданылады.   Бұл   әдісте

эмбрионды штативке горизонталды жағдайда, ұрықтың арқасын жоғары қаратып бекіткеннен кейін, қауызды

екі жерден теседі. Біріншісінде ауа камерасының ортасынан кішкене ғана, ал екіншісінде қауыздың ұрық

жатқан   жағынан   диаметрі   2-5   мм   болатын   тесік   жасап,   ХАҚ-ын   жарақаттамай   қауыздың   астыңғы

қабықшасын ауа кіретіндей етіп ажыратады. Сонан соң бірінші тесіктен табиғи ауа камерасы арқылы ХАҚ

бетіне жұқтыратын материалды енгізіп, тесікті лейкопласырьмен бекітеді. Табиғи ауа камерасы жағындыға

тесікті бекітпесе де болады. Себебі ондағы қауызының астыңғы қабықшасы бұзылмағандықтан қоршаған

ортаның микрофлораларының түсуіне жол бермейді. Мұндай әдіспен жұқтырылған тауық  эмбриондарын

горизонтальды жағдайда, жанындағы тесікті жоғары қаратып инкубациялайды.

Сарыуыз қапшығына жұқтыруды хламидияларды, сонымен қатар Марек ауруының, жылқылардың

ринопневмониясы, қойлардың катаральды қызбасы және т.б. вирустарын өсіруде пайдаланады. Бұл әдісте 5-

7   күндік,   кейде   2-3   күндік   эмбриондар   (Риф   алқабының   қызбасы   вирусын   өсіруге)   қолданылады.

Жұқтырудың   екі   жолы   бар.   Біріншісінде   эмбрионды   вертикальды   жағдайда   бекітіп,   ауа   камерасының

ортасының тесігі арқылы инені 3,5-4 см тереңдікке, ұрықтың қарама-қарсы жағына қарай 45

0

С-қа қиғаштап

енгізу арқылы вирустық материалды жұқтырады. Екіншісінде горизонтальды күйде (ұрық астыңғы жағында,

ал сарыуызқапшығы үстіңгі бетінде болуы керек) бекітілген жанынан жұқтырылады.

Амнион қуысына жұқтыруға  6-10 күндік эмбриондарды алады. Аталмыш әдісті тұмау,  Ньюкасл

ауруының,   жылқылардың   ринопневмониясының   және   т.б.   вирустарын   өсіруде   қолданады.   Жұқтырудың

жабық және ашық әдісі болады.

Жабық әдісімен  жұқтыру қараңғыланған бокста жүргізеді. Жұмыртқаны овоскопқа горизонталды

жағдайда (ұрық жоғарғы жағында болуы  тиіс) орналастырады. Ауа  камерасының үстіндегі тесіктен ұшы

мұқал инені ұрыққа бағыттай амнион қуысына енгізу арқылы жұқтырады. Иненің амнионға енгендігін ұрық

денесінің қозғалысынан білуге болады.

Ашық   әдісте  вертикальды   орналасқан   жұмыртқаның   ауа   камерасы   бетінен   диаметрі   1,5-20   см

болатын   тесік   жасайды.   Осы   жерден   пинцет   көмегімен   қауыздың   астыңғы   қабықшасын   ашады   да

анатомиялық   пинцетпен   амнион   қабықшасын   ХАҚ-мен   бірге   тартып   тұрып,   вирусы   бар   материалды

шприцпен енгізеді. Қабықшаларды босатып, тесікті лейкопластырьмен бекіткен соң вертикальды жағдайда

термостатта өсіреді.

Ұрықтың денесіне жұқтыру тәсілін амнион қуысына жұқтырған әдістер тәрізді 7-12 күндік тауық

эмбриондарында жүргізеді. Бұл әдістерде енгізілген инені қозғалтқан кезде ұрық инемен бірге қозғалады.

Жұқтыратын материалдар бас миына, дененің белгілі бір бөлімдеріне енгізіледі.

Хорион-аллантоис қабықшасының қан тамырларына  жұқтыру.11-13 күндік тауық эмбриондарын

овоскопиялау нәтижесінде қан тамырлары көрінген жерінің қауызын ашады да, сол жерге 1-2 тамшы спирт

тамызып   (қауыздың   астыңғы   қабықшасын   біраз   уақытқа   дейін   мөлдірлендіру   үшін),   қан   тамырына

жұқтыратын суспензияны енгізеді. Қауыздың жалаңаштанған жерін лейкопластырьмен бекітеді.

Жоғарыдағы   әдістермен   жұқтырылған   тауық   эмбриондарын   +33-37

0

С   температураға   реттелген

термостатта   инкубациялайды.   Жұқтырылған   эмбриондарды   күнделікті   овоскоппен   бақылап   отырады.

Жұқтырғаннан кейін алғашқы 24 сағат аралығында өлімге ұшыраған эмбриондар алып тастайды. Себебі бұл

уақыт аралығында бөгде микрофлоралармен ластанған, жұқтыру кезінде жарақаттанудан өлген эмбриондар

жарамсыз болып есептеледі. Одан кейінгі эмбриондардың өлімге ұшырауы  вирустардың көбеюі әсерінен

болады. Мұндай эмбриондарды таңдап алып, тез арада тоңазытқышқа (+4

0

С) ауыстырады. Тоңазытқыштағы

эмбриондардың   құрамындағы   вирутардың   белсенділігі   ұзақ   сақталады   және   ұлпалар   тығыздалып,

тамырлары босап, оларды жарып алуға жеңілдік тудырады.

Вирустар   көбейген   тауық   эмбриондарының   белгілері.  Вируспен   жұқтырылған   тауық

эмбриондары белгілі бір мерзімде өлімге ұшырайды. Құстардың шешегі мен ларинготрахеиті вирусымен

зақымданған   эмбрионның   ХАҚ   ісінеді,   қанталайды,   түйіндер   пайда   болады.   Тауықтардың   жұқпалы

бронхитінің вирусымен зақымданған эмбрион сусызданады немесе мумияланады, мойыны бұралып кетеді,

терісі гиперемияланады, ұрықтың ішкі мүшелерінде де вирустардың өсіп-өну белгілерінің байқалуы мүмкін.

Гемагглютинация   реакциясының   көмегімен   эмбрионның   құрамынан   вирустар   мен   олардың

титрлерін анықтауға болады.

Тауық   эмбриондарын   ашу   және   вирусы   бар   материалдарды   алу.  Тауық   эмбриондарын

вирустардың көбею белгілерін анықтау және вирусы бар материалдарды алу үшін асептикалық жағдайларды

сақтай   отырып   ашады.   Құрамында   вирусы   бар   материалдар   ретінде   ХАҚ,   ұрықтың   ұлпалары,   сарыуыз

қапшығы, аллантоис пен амнион сұйықтықтары алынады. Аллантоис пен амнион сұйықтықтары құрамында

вирусы бар дайын суспензия болып табылады.

Эмбрионды   ашардан   бұрын   қауызды   йодталған   спиртпен   өңдейді.   Стерильді   саймандардың

көмегімен   ауа   камерасының   үстіңгі   жағындағы   қауызды   кесіп   алады.   Бұл   жағдайда   қайшыны   ауа

камерасының астындағы қабықшасына тигізбеу және қауыз ішкі жағына түспеуі керек.

Жалаңаштанған   ХАҚ-ын   пинцетпен   көтеріп   патологоанатомиялық   өзгеріске   ұшырағандығын

байқап, сол жерін қайшымен кесіп алады. Ал ХАҚ-ының барлық жерлерін қарау үшін ұрықты, сарыуыз

қапшығы мен белогын алып тастаған соң ХАҚ-ын қауыздан ажыратып, стерильді физиологиялық ерітінді

құйылған Петри шынысына салады. ХАҚ шайып, екі пинцеттің көмегімен жазып, тексереді. Қабықшаның

патологоанатомиялық өзгеріске ұшыраған жерлерін анық көру үшін Петри шынысының астына қара түсті

қағаз қояды.

Қауыздың   астыңғы   қабықшасы   мен   ХАҚ-ын   тесіп,   аллантоис   сұйықтығын   (10   мл)   Пастер

түтікшемен сорып алады.

Аллантоис   сұйықтыығн   алғаннан   кейін   ұрықтың   мойнының   тұсынан   түтікшемен   амнион

сұйықтығын (1 мл) сорып алады.

Сарыуыз   қапышығын   Петри   шынысына   салып,   қайшымен   кескеннен   кейін   физиологиялық

ерітіндімен   шаяды   да   сарыуыз   қапшығының   қабырғасын   вирусы   бар   материал   ретінде   алады.   Ұрықты

пинцеттің көмегімен алып шығады.

Тауық   эмбриондарын   ашқаннан   кейін   міндетті   түрде   вирусы   бар   материалдардың   тазалығын

анықтау үшін бактериологиялық зерттеу жүргізеді. Ол үшін материалдардан ЕПС, ЕПА, ЕПБС және Сабура

ортасына   себінді   жасайды.   Вирусы   бар   материалдарды   минус   25

0

С   немесе   одан   төменгі   температурада

сақтайды.

Әдебиеттер:

1 Троценко Н.И., Белоусова Р.В., Преображенская Э.А Практикум по ветеринарной вирусологии //

Москва, «Агропромиздат». 1989. С. 59-79.

Бақылау   сұрақтары:  1   Вирусологияда   тауық   эмбриондарын   қандай   мақсаттарда   қолданады?   2

Тауық   эмбрионының   құрылысы.   3   Тауық   эмбриондарын   жұқтыруға   дайындау   тәсілдері.   4   Тауық

эмбриондарына экспериментальды  жолмен жұқтыру тәсілдері. 5 Вирустар көбейген тауық эмбриондарының

белгілері. 6 Тауық эмбриондарын ашу және вирусы бар материалдарды алу.