Мақсаты. Қаралатын мәселелер

 
 
Жоспары: 
1. Әдебиет және әдебиеттану туралы түсінік. 
2. Әдебиеттік оҕытудың маңызы, маҕсаты және принциптері 
3. Ы.Алтынсарин жән т.б. демократ ағартушылардың әлеуметтік-мәдени және 
ағартушылыҕ рӛлі.
 
4.Кӛрнек ӛнерінің тараулары 
5. Кӛркем лебізді шығармалар түрлері ( Әуезе, толғау, айтыс) 
6. Әдебиеттің үш негізгі тектері (Эпос. Лирика. Драма) 
Әдебиет ( арабша адаб – сӛз, үлгілі сӛз деген мағынада) – ӛнердің негізгі түрлерінің бірі. 
Ҕазаҕ әдебиеттану ғылымында үстіміздегі ғасырдың 20 – жылдарынан бері «литература» ( 
латынша жазылған) терминінің баламасы ретінде ҕолданылып келеді. А.Байтұрсынов 
ӛзінің әйгілі «Әдебиет танытҕышында» әдебиетке: «Нәрсенің жайын, күйін, түрін, түсін, 
ісін сӛзбен келістіріп айту ӛнері. Бұл сӛз ӛнері болады. Ҕазаҕша – асыл сӛз, арабша – 
әдебиет, еуропаша - литература», - деген аныҕтама береді. Ҕазіргі уаҕыта 
әдебиет(литература) терминінің ҕолданылу аясы кең, жалпы жазба мәдениет 
туындыларына ҕатысты да айтылады. (ғылыми әдебиет, техникалыҕ әдебиет, аныҕтама 
әдебиет, т.с.с.). Дегенмен, әдебиеттің сӛз ӛнері, кӛркем сӛз ретіндегі мағынасы 
басымыраҕ. 
Әдебиеттану – сӛз ӛнерін, тарихи әдеби процесті, әдебиет дамуының заңдылыҕтарын, 
кӛркем шығармаларды, жазушылардың шығармашылыҕ ғұжырнамасын зерттейтін 
ғылым. 
Әдебиеттану – филология ғылымдарының бір тармағы. Филология – тіл мен әдебиетті 
зерттейтін ғылым.(грек. Ғіlео- ұнату, сүю, Iogos – білім, сӛз). Тіл ғылымы грамматика, 
фонетика, лексикология, синтаксис, морфология болып жіктелетіні секілді, әдебиеттану 
да бірнеше салаға бӛлінеді: Әдебиет тарихы, әдебиет теориясы, әдебиет сыны. Әдебиет 
теориясының негізгі маҕсаты – әдебиеттің негізгі даму заңдылыҕтарын, кӛптеген 
шығармаларға, әдеби процеске ортаҕ сипат белгілерді айҕындау. Сондыҕтан әдебиеттің 
ҕоғамдыҕ ӛмірмен байланысын ашатын идеялыҕ, танымдыҕ, ұлттыҕ және 
интернационалдыҕ сипаттарын, кӛркем шығарманың ҕұрылыс-бітімі, мазмұн мен түрі, тіл 
ерекшеліктері, әдебиетте ҕолданылатын кӛркемдік әдістер, кең тараған жанрлар – міне, 
осындай мәселелерді зерттеп, білуге кӛбірек мән беріледі.
Әдебиеттану ғылымының пәні, зерттейтің обьектісі сӛз ӛнері болғандыҕтан, ол да 
әдебиетке, ӛнерге жаҕын сезіледі. Біраҕ осы жаҕындыҕтың сыр-сипаты ҕандай? Осыны 
байыптау керек. Әдебиет ӛмірді бейнелеп кӛрсетсе, ідебиеттану ғылымы соның мәнін, 
ӛзгешелігін айҕындап түсіндіруді маҕсат етеді. Яғни, әдебиет ғылымына да бейнелілігі 
мен сезімталдыҕҕа бейімділік ҕажет, ол әдебиеттің ҕоғамдыҕ эстетикалыҕ мәнін түсініп-
білу үшін ҕажет. Бұл жағынан алғанда, әдебиет ғылымы сӛз ӛнерінің, жалпы кӛркем 
ӛнердің кӛп ҕасиет-жетістіктерін бойына сіңіріп, нәр алып, ӛркендейді. 
Еліміздегі мектептердегі білім және тәрбие берудің әлеуметтік-педагогикалыҕ 
мәселелерін ҕарастыруды біз алдымен оның тарихи даму үдерісін зерттеуден 
бастағанымыз жӛн. Ерте ғасырларда Ҕазаҕстан аумағындағы мешіттердің жанынан 
мұсылман мектептері мен медреселер жұмыс істеді. Жас ерекшелігі мен білім деңгейі 
әртүрлі болғанынан ҕарамастан шәкірттер жинаҕталған сыныптарда ҕатар отырып оҕыған 
еді. Бұл мектептер кейіннен «Ҕадім мектептері» немесе ескі діни үлгідегі мектептер деп 

аталды да, ал жас ерекшелігіне ҕарай бӛліп оҕытатын славяндыҕ үлгідегі алғашҕы дербес 
мектептер ХVІІІ-ХІХ ғасырларда Омбы, Орынбор, Орда, Ырғыз, Ҕазалы, Перовск тәрізді 
ҕалалар мен үлкен елді мекендер ашыла бастады. 
Ы.Алтынсариннің басшылығымен ұлттыҕ мектептердің ҕазаҕстандыҕ үлгі жүйелі 
пайда болды.. Ол 1886 жылы 5 болыстыҕ мектеп ашып үлгерді: Торғайда (Ҕараторғай 
мектебі), Николаевскіде (Убалаң мектебі) және Жітіҕара мектебі, Илецкіде (Буртин 
мектебі). Ал, ХХ ғасырдың басында ауылды жерлерде бұрынғы Ҕадім мектептерінің 
үлгісіндегі білім алудың жаңаланған түрі жинаҕталған мектептер жүйесінің негізі 
ҕаланды.
Ҕазаҕстанның әр түрлі аудандарында орналасҕан мектептердің әр түрлі типтеріне 
арналған оҕу кестелеріне жасалған талдау нәтижелері мынаны кӛрсетеді. Мұғалімдер оҕу 
сабаҕтарын ұйымдастырудың бірдей етіп даярланған тәртібін пайдаланды. Жұмыс істеу 
үшін сыныптар ортаҕ арнаға біріктірілді, ал ондай сабаҕтар ӛзінің мазмұны мен әдісі, 
жұмыс түрі жағынан ӛзара жаҕын болды. Мәселен, Ҕараҕоңыз орыс-ҕазаҕ училищесінде 
сабаҕ оҕу үшін 1 және 2-бӛлімдер біріктірілді (дүйсенбі күні сағат 8-ден 9-ға дейін Әліппе 
мен «Ана тілін» оҕу, бұл уаҕытта 3-бӛлім кӛркем жазумен шұғылданды). Сәрсенбі күні 
бірігіп ӛтілетін бірінші сабаҕҕа 2-3 бӛлімдер ҕатысты (2-бӛлімде сӛз тіркестерін жаттау, 3-
бӛлімде сӛйлем ҕұрастыру, бұл кезде 1-бӛлімде сурет бойынша ауызша баяндауға 
даярланады)
Ы.Алтынсарин және басҕа кӛрнекті педагогтар тарапынан орыс-ҕазаҕ мектептері 
үшін бағдарламаларды ұтымды принциптерге ҕұрудың бірнеше үлгілері жасалды. Ұлттыҕ 
ерекшелікті есепке алу, ӛлкетану материалдарын пайдалану, орыс тілін оҕытуда ана тіліне 
сүйену, орыс тілін меңгерудің алғашҕы нормативін даярлау, т.б. Аса тиімді мәселелер 
ҕатарына сол кездегі еңбек сабаҕтарына арналған бағдарламаларды жатҕызуға болады. 
Оларда жергілікті жағдай мен экономика ерекшеліктері (тері кәсіпшілігі, мал 
шаруашылығы ӛнімдерін ӛңдеп, даярлау, т.б.) ескерілді. 
Ҕазаҕтың ұлы ағартушысы Ы.Алтынсариннің орыс-ҕазаҕ мектептеріне арнап 
жасаған «Ҕазаҕтарға орыс тілін оҕытудың бастапҕы ҕұралы» және «Ҕазаҕ 
хрестоматиясы» (1879) сияҕты оҕулыҕтарының жарыҕ кӛруінің зор тарихи маңызы 
болды. Бұлар орыс графикасын ҕазаҕ тіліне алғаш рет ҕолданған кітаптардың ҕатарына 
жатады. Орыс педагогикасының прогрестік дәстүрі мен К.Д.Ушинский оҕулыҕтарының 
негізімен жазылған бұл кітаптар ҕазаҕ тілі мен әдебиетінің халыҕ ағарту ісіндегі 
дамуында келелі рӛл атҕарып, үлкен насихаттыҕ және тәрбиелік мәнге ие болды. Ӛйткені, 
бұлардың мазмұны арҕылы автор ҕазаҕ халҕының әлеуметтік-экономикалыҕ және мәдени 
дамуының аса ҕажетті ҕайнар бұлағы ретінде жан-жаҕты білім алу мен орыс-ҕазаҕ 
достығын дамытудың мәнін насихаттады.
А.Байтұрсынұлының оҕудың негізі білімді ӛз бетінше алу екенін айтҕан пікірлері 
әлі күнге дейін ӛзінің мәнін жойған жоҕ. Ол педагогиканың ӛзекті мәслесі болып 
отырған оҕушының ӛз әрекетіндегі субъектілік ҕызметін арттыру міндетіне сай келеді. 
Ғылым ӛзінің 1928жылы Ҕызылорда ҕаласында басылып шыҕҕан «Тіл жұмсар» атты 
әдістемелік еңбегінде: «Бала білімді тәжірибе арҕылы ӛздігінен алу керек. Мұғалімнің 
ҕызметі- ӛздігінен алатын ... білімнің ұзаҕ жолы үшін ... балаға жұмысты әліне шағындап 
беру мен бетін белгіленген маҕсатҕа ҕарай түзеп отыру», - деп жазған 
А.Байтұрсынұлының бұл ойы бүгінгі ҕазаҕ әдебиеті әдістемесінің де негізіне жатады 
деуге болады. Баланың білімді ӛздігінен алатын жолдарын аныҕтау- әдістеменің басты 
міндеті мен ҕызметі екені сӛзсіз. Бұл мәселелер А.Байтұрсынұлының «Баяншы», «Әлиф-
ба астары» сияҕты жекеленген әдістемелік еңбектерінде де айтылған. Әдіскер ғалым 
ретінде А.Байтұрсынұлы бастаған істі әрі ҕарай дамытушылардың бірі Мағжан 
Жұмабаев баланы әдебиетпен таныстыруға аса үлкен мән берген. Ол жұмыстың жүзеге 

асырылуын бастауыш мектептен бастап мұҕият дайындау керек деп танып, ӛзінің 
«Бастауыш мектептегі ана тілі» атты белгілі әдістемелік еңбегін жазды. Онда 
М.Жұмабаев әдіскер-ғалым ретінде тӛрт жылдыҕ бастауыш мектептің әр жылына 
сәйкес ана тілі бойынша бала тілін дамыту үшін жаттығулар жүйесін жасап ұсынған. 
Әдістеменің жалпы ҕұрылымы жайында В.В.Голубков былай дейді: «Ҕай пән 
бойынша болмасын барлыҕ әдістеме оҕытушы жұмысының ұсынымдарын, 
материалдарын және әдістерін ҕұрастырумен ӛзара ұҕсас, сондай-аҕ олар не үшін, нені 
және ҕалай деген үш негізгі сұраҕтарға жауап береді. 
Әдебиеттің тектері мен түрлері. Кӛркем лебізді шығармалар 
Кӛрнек ӛнері бес тарау болады. Бірінші – тастан, кірпіштен, ағаштан яки басҕа заттан 
сәнін келтіріп, сәулетті сарайлар, мешіт, медресе, үй, там сияҕты нәрселер салу ӛнері. Бұл 
сәулет ӛнері болады (еуропаша-архитектура). 
Екінші – балшыҕтан я металдан ҕұйып, тастан я ағаштан жонып, нәрсенің нәрсенің 
тұлғасын, тұрпатын, сын-сымбатын келтіріп мүсін жасау ӛнері еуропаша скульптура. 
Үшінші – түрлі бояумен нәрсенің ісін, түрін, түсін, кескін-келбетін келтіріп суреттеп 
кӛрсету ӛнері Бұл кескін ӛнері болады (орысша – живопись). 
Тӛртінші – әуездің түрлі орайын, шырайын, сазын сайрамын келтіріп, ҕұлаҕҕа жағып, 
кӛңілді әсерлейтін ін салу, күй тарту ӛнері. Бұл – әуез ӛнері болады (еуропаша – музыка). 
Бесінші – нәрсенің жайын, күйін, түрін, түсін, ісін сӛзбен келістіріп айту ӛнері. Бұл сӛз 
ӛнері болады(ҕазаҕша – асыл сӛз, арабша – әдебиет, еуропаша – литература) . 
Ҕара сӛз, кӛбінесе ғалымдардың, шешендердің, сӛзі болатындығы ҕара сӛз 
түрлерінен аныҕ кӛрінеді.
Дарынды сӛз олай емес, аҕындардың, арҕалылардың сӛзі 
болады. Аҕындар, ғалымдар сияҕты, болған уаҕиғаны, яки нәрсені болған күйінде, тұрған 
ҕалпында бұлжытпастан айтып, дұрыс мағлұмат беріп насихаттауға тырыспайды. Тұрған 
нәрсе тұрған күйінде, болған уаҕиға болған күйінде аҕынға ӛте үйреншікті, жай ҕалыпты, 
жабайы кӛрінеді. Оның бәрін аҕындар ӛз кӛңілінше түйіп, ӛз ойынша жорып, ӛз 
ұйғаруынша суреттеп кӛрсетеді.. Сол ӛзі ұйғарған түріндегі ғаламды сӛзбен кӛрсетуге бар 
ӛнерін, шеберлігін жұмсайды. Сӛйтіп шығарған сӛзі кӛркем сӛзді шығарма болады. Оны 
шығаруға жұмсайтын ӛнердің аты аҕындыҕ болады. Аҕындыҕтан шыҕҕан сӛзді, яғни 
кӛркем лебізді шығармаларды айтылуына ҕарай үшке бӛледі: 1. Әуезе. 2.Толғау. 3. Айтыс. 
Әуезе сыртҕы жан – дүние ҕоршаған орта турасындағы сӛз.
Толғау – ішкі жан-дүниенің жаңғырығы.
Айтыс. Айтысҕанда жай сӛзбен айтыспай, ӛлеңмен айтысады. 
Әдебиет сӛз ӛнері. Оның обьектісі – ҕоғамдыҕ шындыҕ та, субьектісі – адам екені 
әлмисаҕтан белгілі. Әдебиет ӛмір шындығын сӛз ҕұдіреті мен адам тағдыры арҕылы 
кӛркем бейнелеп танытатын ӛнердің түрі. Ӛмір шындығы, болмыс бояуы сан алуан әрі 
күрделі болғандыҕтан, оны әдебиетте бейнелеудің формалары мен тәсілдері де біреу емес, 
түрліше болып келуі заңды. Бұл әдеби тәсілдердің, формалардың пайда болуы мен 
ҕалыптасуы адамзаттың ҕоғамдыҕ, кӛркемдік – рухани даму тарихымен тығыз 
байланысты. 
Эпикалыҕ бейнелеу тәсілі – эпикалыҕ (немесе эпос деп те аталады) тектің, лирикалыҕ 
бейнелеу тәсілі – лирикалыҕ тектің, драмалыҕ бейнелеу тәсілі – драмалыҕ тектің негізін 
ҕұрайды.
Лирикалыҕ бейнелеу тәсілі алуан түрлі ӛмір ҕұбылыстары, адамның тіршілігі 
туралы аҕынның сезім күйлерін, ой-толғаныстарын, түсінік-ұғымын танытуды бірінші 
кезекке ҕояды. Сӛйтіп, лириканың сайманы эпостағыдай сыртҕы дүние, обьективтік 

шындыҕ, оҕиға емес, аҕынның жекелік кӛңіл-күйі, толғаныс-тебіренісі, ҕуаныш-мұңы 
болып табылады.
Драманы ӛмір шындығы мен адам тағдырын бейнелеудің ең күрделі тәсілі, эпос пен 
лириканың ерекшеліктерін ҕоса ҕамтыған 

жүктеу 449,14 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: