І. ӘРіптестік қарым -қатынас тренингі психологиялық тренинг: ТҮсінігі, тарихы, міндеттері, Ұстанымдары

Жаттықтырушы ұсынатын әрекеттер түрі, әр аулуан болуы мүмкін: жүріс, бұрылыс, қол көтеру, секіру және т.б. сонымен қоса жаттықтырушыға топты жаңылдыратын әрекеттер жасауға болады мысалы жаттықтырушы «Тұрайық» - деп айтып, өзі де тұрады немесе «Оң қолымызды көтерейік» деп қолын көтереді және т.б.

Жаттығуды екпінді ырғақта қайталау керек. Әдетте, жаттығу көңілді өтеді, нәтижесінде қолайсыздық, шаршағандық төмендейді, көңіл-күй көтеріледі. Сонымен бірге жаттығу назарды жүйелеуге септігін тигізеді.

17 жаттығу. Топ мүшелері шеңбер жасап тұрады.

Нұсқаулық: «Әрқайысымыз қандайда бір қимыл әрекет ойлап тауып кезекпен топ алдында көрсетейік. Көрсету кезінде зейін қойып, әрқайысымыздың қимыл- әрекетін есте сақтауға тырысайық». Топ тапсырманың осы бөлігін жасайды.

«Енді бір- біріміздің әрекетімізді есте сақтаған болсақ, келесі жаттығуға көшейік. Жаттығуды бастайтын адам, ең алдымен өзінің қимыл-әрекетін жасайды, одан кейін келесі кезекті бергісі келген адамның қимылын қайталайды. Әрқайысымыз өзінің қимыл-әрекеті жасалған және өзіне кезек келген сәтті жіберіп алмау үшін зейін қойып, мұқият болайық. Кезегі келген адам өз қимыл-әрекетін жасайды және келесі адамға жол береді.

Жаттығу барысында ескеретін жайт: сізге кезек берген адамға қайтадан жол беруге болмайды».

Жаттығу барысында жаттықтырушы қатысушылардың жылдам әрекет жасауына жетелеп отырады. Жаттығу аяқталғаннан кейін: «Сізде қандай қиындықтар туындады?», «Сіздің көңіл- күйіңіз қандай?» деген сұрақтар қоюға болады.

Жаттықтырушы текшелерді таратады» егер қатысушылардың қатары тақ болса, , жаттығуға жаттықтырушыда қатысады).

Топ мүшелері өз сыңарларын тапқаннан кейін, жаттықтырушы «Сіз кімсіз?» деп сұрап шығады.

Әдетте, бұл жаттығу өте көңілді өтеді. , нәтижесінде топ мүшелерінің көңіл- күйі көтеріледі, шаршағандығы тарқайды. Жаттығу қатысушылардың ары қарай ашыла түсуіне септігін тигізеді.

Сондай-ақ, мәнерлік мінез-құлықтың дамуына әсер етеді, қатысушылардың бір жағынан басқалардың әрекетіне зейін салуына, екінші жағынан басқаларға түсінікті болатын әрекет жасау жолын іздеуіне жетелейді.

Жаттығу аяқталғаннан кейін, қатысушылар өз сыңарларын қалай тапқаны туралы айтып беруін, өз әсерлерімен бөлісуін ұсынуға болады.
19 жаттығу. Қатысушылар шеңбер құрап отырады.

Нұсқаулық: «Әрқайысыларыңыз кез-келген бір жануарды атаңыздар. Әрі кім қандай жануарды атағанын мұқият зейін қойып тыңдап, есте сақтауға тырысыңыздар».

Барлығы кезекпен жануарларды атайды, әрі кім қандай жануарды атағанын есте сақтай алу үшін біршама уақыт бөлу керек. Тапсырманы жеңілдету үшін жануарларды шеңбердегі кезек бойынша атауды ұсынуға болады және әркім жануарды атамас бұрын, өзіне дейінгі қатысушылар атаған жануарларды қайталап атап беруі қажет.

Жаттықтырушы ырғақты көрсетеді: екі рет шапалақ және алақанымен екі рет тізесінің ұрады.

Жаттығуды орындау барысында жаттықтырушы оны біртіндеп жылдамдата түседі. Қателескен адам, екі рет шапалақтап, өз жануарына тән дыбысты бейнелеуі керек.

Жаттығу көңіл- күйді сергіте түседі, жұмысты жалғастыруға қолайлы жағдай тудырады.
20 жаттығу.

Топ өз ішінде жартылай шеңбер құраған (отырған немесе тұрған) екі топшаға бөлінеді.

Жаттығу, негізінен, екінші жұмыс күнінің бірінші жартысында орындалады және қатысушыларға бір-біріне қатысты қосымша ақпарат алуға мүмкіндік береді. Жаттығуға топтың барлық мүшелері қатысатындықтан, жұмыс өте қызу, эмоциялы өтеді, талқылауға кең мағұлмат береді. Талқылау барысында қойылған сұрақтардың түріне, жауап берушілердің көп жағдайда сұрақ қойған адамды кейде бірден анықтауға, ал кейде бірнеше әрекеттен кейін анықтай алғандығы жөніндегі әсерлеріне көңіл бөлінеді. Бұл жағдайда, топқа «Сіздің ойыңызша, ол неге байланысты?» деген сұрақ қойып, талқылауға мүмкіндік беру қажет.

Қатысушылар тұрады. Жаттықтырушы олардың біреуіне, біршама уақыт дәлізде немесе басқа бөлмеге шыға тұруын ұсынады.

«Жылан» шатасқан кезде, жаттықтырушы есіктің сыртында тұрған адамды «жыланды» тарқатуға шақырады. Оған жыланның «басы» мен құйрығы» бар екенін айтуға болады. Кейде тарқату жылдам аяқталады, яғни қатысушы бұл тапсырманы орындай алмайтынын сылтауратуы мүмкін. Бұл кезде, жаттықтырушы тағы да бір рет тырысып көру арқылы тапсырманы орындауға болады - деп жұмысты жалғастыруға итермелейді. Аталмыш жаттығу тығыз дене қатынасы арқылы орындалатын болғандықтан, топтың бірлесуіне септігін тигізеді. Сондай-ақ, жаттығудың нәтижесін талқылау барысында тапсырманың жүзеге асу процессіне араласу, топтың мазмұндық жоспарда ілгері жылжуына септігі бар, жағдайларға назар аудару идеясы пайда болады.

Жаттықтырушы топтың барлық мүшелері қатысатындай сөздер таңдап, жаттығуды бастайды.

Жаттығуды орындау барысында, жаттықтырушы тапсырманы күрделендіре түсуіне болады: барлығына әріптердің арасында 2 рет алақаныны шапалақтауды, ал келесі сөзде – дауыссыз дыбысқа – 1 рет, дауыстыға 2 рет шапалақтауды ұсынады, шапалақтауды орнынан тұрумен алмастыруға болады.

Жаттығуды орындаудың нәтижесінде, көңіл-күй көтеріледі. Дәріске қатысушылардың белсенділігі артады. Жаттығу белгілі бір дәрежеде топты біріктіре түсетін, ортақ іс-әрекет процессіне тұрақты түрде араласу қажеттілігін түсінуге мүмкіндік береді.

Түскі үзілістен кейін өткізілген бұл жаттығу қатысушыларға, топты сезіне түсуге, «шеңберге оралуға» жетелейді.

Егер жаттығуды орындау барысында жіберілген қателік көп болса, жаттығу аяқталған соң «Сізде қандай қиындықтар туындады?» деген сұрақты қоюға болады.

Қатысушылар шеңбер құрап отырады. (Бұл жаттығуды 12 адамнан құралған топта өткізген дұрыс, 13-14 адамнан тұратын топта да өткізуге болады)

Жаттығуды орындау барысында, жаттықтырушы топ мүшелерінің назары мен белсенділігі өте жоғары деңгейде болуы үшін тез- тез әртүрлі уақытты айту керек. Егер топта 12 қатысушыдан артық болса, онда жаттықтырушы уақытты 13 қатысушымен кезектесіп атайды немесе 13 және 14 қатысушыларға кезекпен уақытты атауды өтінеді.

Жаттықтырушы топ мүшелерінің қиялдағы суретті қалай салатындығын түсінгеннен кейін, суретті «салуға» кіріседі, ол елестеткен парақты алып. «Мен парақты алып, оған көкжиектің шетін саламын» дейді, одан кейін болашақ суретті сол жағында отырған адамға береді. Жаттықтырушы әрбір қатысушы ненің суретін салғанын мұқият тыңдап, есінде сақтайды. әрқайсының қолында болып қайтқан сурет жаттықтырушының қолына тиеді ол: «Енді мен қолыма парақты ұстап тұрмын және оның бетінен өзім салған көкжиектің шетін көріп тұрмын....» - дейді. Ары қарай жаттықтырушы топтың әр мүшесінің есімін атап, оның қандай сурет салғанын сол адамға назар аудара айтады. Мысалы, «... мен оның бетінен өзім салған көкжиектің шетін, Торғын, сен салған теңізді, Берік, сен салған жағалауды, және Айдын, сен салған алауды және.... т.с.с көріп тұрмын».

Бұл жаттығуды орындау нәтижесінде топта жақсы эмоциялардың бірігуі байқалады. Кейде, тіпті, сезімдер, эмоциялар мен бейнелердің әсер етуі соншалық, нақты жұмысқа ауысуда қиындықтар туады. Мұндай кезде топ мүшелеріне «Сіз өзіңізді қалай сезінесіз?» немесе «Мүмкін сіз өз сезімдеріңіз, уайымыңызбен, ойларыңызбен бөлісерсіз?» деген сұрақтар қою арқылы сезімдері мен эмоцияларын жинақтауға мүмкіндік беру қажет.

Бұл жаттығуды топ мүшелері бір-бірін жақсы сезініп, жұмысы барысында топтық құндылықтарды аша түсетін топ жұмысының 3-4 күндерінде өткізгенде жақсы нәтиже береді.

1,5 минуттан кейін, жаттықтырушы барлығының орындықтарының арқасын шеңберге бұрып отыруларын өтінеді, одан соң топтың бір мүшесінің қасына келіп оған, мысалы, Бақытбек, мен шеңбердің бойымен жүріп келемін, «жаттықтырушы оңға , солға жүреді), міне біреудің қасынан өттім, келесінің қасынана өттім, үшінші адамнан өттім, төртінші адамның жанына келгенде тоқтады, ол кім?» - дейді. Бақытбек жауап береді (егер жауабы дұрыс болмаса, қателескенін айтып, дұрыс жауап айтқанша, тапсырманы қайталау керек) Дұрыс жауаптан кейін, жаттықтырушы Бақытбекке аталған адамның сыртқы келбетіне байланысты бірнеше сұрақ қояды. Мысалы: «Серіктің мойнында галстук бар ма?», «Галстугінің түсі қандай?», «Серіктің қолында қандай да бір зат бар ма?» және т.с.с. Ары қарай, жаттықтырушы 2-3 адамға осындай тапсырма береді.

Жаттығу соңында жаттықтырушы бірдей түс барларға жұпқұрауын ұсынады. Жұптардың бірігуі үнсіздікте өтеді. Жұптар біріккеннен кейін, әрбір жұп өздерінде қандай түс екендігін айтады.

Бөлмеге қайтып келген қатысушы жауап бергеннен кейін, жаттықтырушы одан тапсырманы орындауда неге сүйенгенін сұрайды.

Әдетте, жаттығу көңілді өтеді, қатысушылар өздерінң шығармашылық, ойлаптапқыштық қабілеттерін ашуға мүмкіндік алады. Бұған қоса, топтың бір мүшесі басқалардың әрекетінің мазмұнына еніп, түсінуі қажет, бұл әріптстік қатынас, келісім сөздер жүргізу машықтығының мазмұндық мақсатына сәйкес.
28 жаттығу. Барлық қатысушылар шеңбер құрап отырады.

Нұсқаулық: «Біздің біреуіміз (кім екендігін кейін анықтаймыз) біраз уақыт есіктің сыртына шыға тұрсын. Ал біз бұл уақытта қандайда бір белгілер бойынша екі топшаға бөлінейік. Белгі көзге көрінетін болуы керек, және бір сәтте топты екіге бөлуі тиіс (мысалы, аяқ киімде бау болу). Құрылған екі топша арасы біршама алшақтық құраған күйде, әр жаққа отырады. Қайтып оралған қатысушы топ қандай белгі бойынша екіге бөлінгенін табуы тиіс».

Қатысушы өзіне берілген тапсырманы орындағаннан кейін, жаттықтырушы тағы бір адамға қандай белгіге байланысты топ екіге бөлінгенін анықтауды ұсынады. Жаттығуды жалғастыруға ниет танытқан қатысушы, есіктің сыртына шығып тұрады, осы уақытта топ басқа белгі бойынша екіге бөлінеді. Жаттығу аяқталғаннан кейін, туындаған қиыншылықтарды талқылауға болады.

Жаттығу бақылампаздықты дамытуға, назар мен ойлауды белсендіруге бағытталған.
29 жаттығу. Барлық қатысушылар топ құрап отырады.

Нұсқаулық: «Қазір біз жұппен жұмыс істейміз. Жаттықтырушы қатысушыларды психологиялық ерекшеліктеріне және субъективтік қалауын ескере отырып таңдалған жұптардың құрамын айтады). Әр жұп қолайлы жұмыс істеуіне ыңғайлы болатындай отырыңыздар, жаттығуды араларыңыздан кім бастайтынын өздеріңіз шешіңіздер. (жаттықтырушы әр жұпта жаттығуды бірінші бастайтын адам бар екенін анықтай алғанына көз жеткізеді). Бірінші тапсырма мұңлы, бір нәрсеге қобалжыған, шаршағн адамды бейнелеу. Осындай адамның жағдайына енуге тырысыңыз. Ал серігіңіз, әртүрлі амал-әрекеттерді пайдаланып,дене қатынасысыз мұңлы адамның жағдайын жақсы жаққа қарй өзгертіп, оны күлдіруге тырысып, белсенділігін арттыруға тырысады. Сіз тапсырманы орындаған кезде, ролдеріңізді ауыстырасыздар».

Жаттығуды талдау барысында, өз серігінің жағдайын өзгертуге қатысушылар қандай нақты әрекетттер жасағанын біле аласыз, сонымен бірге «мұңлы» қатысушылар «мұңлы» кейіпті сақтау үшін, қандай амалдар қолданғанын суреттейді. Талқылау барысында жағдайды өзгертуде пайдаланылатын құралдарды таңдауда қажетті икемділік қажеттілі және бұл құралдардың әмбебап алгоритмі жетіспейтіндігі жөнінде идея туындайды.

Жаттығу екпінді өтеді, қатысушылардан өз серігінің жағдайын өзгерту амалдарын іздеуде біраз күш салуын талап етеді. Жаттығу қатысушшылардың қорғаныс механизмдерін белсендіретін әсер беруі мүмкін, сондықтанда жаттықтырушы бұл мүмкіншілікті жұптарды іріктеуде және талқылау барысында ескеруі тиіс.
Өзгерту. Барлық қатысушылар шеңбер құрап отырады.

Нұсқаулық: «Қазір біз мынандай тапсырманы шешуіміз тиіс: көңіл- күйі болмай тұрған Серіктің жағдайын өзгертуіміз керек. Ол мұңлы және бізбен сөйлескісі келмейді. (Жаттықтырушы Серікпен жаттығуға қатысуы туралы алдын- ала келісіп алады) Біз Серікке әртүрлі оқиғаларды, жағымды әңгімелер, көңіліне ұнайтын жылы сөздер және т.с.с айта аламыз».

Бұл жағдайда топ мүшелерінің барлығының әрекеті бір адамға бағытталғандықтан, ол адамның жағдайы тез өзгереді. Талқылау барысында Серіктің жағдайын өзгертуге біршама дәрежеде әсер еткен, сондай-ақ, оған ұнамаған және парықсыз болған әрекеттер мен сөздерге назар аударамыз.

Қимыл-әрекеттерді бастаушы мен оны анықтайтындар ролінде бірнеше адам бола алады. Жаттықтырушы бұл ролдерді кейбіреулерге ұсынуы мүмкін немесе осы ролдерді орындауға ниет білдірушілер бар ма екендігін сұрауына болады.

Талқылау барысында жаттықтырушы қатысушылардың әсерлері туралы, қимыл-әрекетті бастаушыны неге сүйеніп таңдағандығы жөнінде және тапсырманы орындау барысында қандай қиындықтар туындағаны туралы сұрайды.
31 жаттығу. Барлық қатысушылар шеңбер құрап отырады.

Нұсқаулық: «Өзіңізге ыңғайлы болатындай отырыңыз. Көзіңізді жұмыңызда, бүгін топта не істедік соның барлығын кері ретте мен сөзімді аяқтаған сәттен баста , есіңізге түсіріңіз. Күні бойы не істегеніңізді егжей- тегжейлі түрде, еш түсінік бермей және еш нәрсе қоспай есіңізге түсіруге тырысыңыз».

Жаттығу негізінен, күнің соңына қарай, қатысушылар жұмыстан алған әсерлерімен бөлісер алдында орындалады. Жаттығуды жасау жиналған тәжірибені құрылымдап және жадында сақтауға септігін тигізеді.

Бұл процедураның қатысушылар арасында реніш тудырмайтын, келісімділікте өткізу үшін жиналған чемоданды жазба түрінде өткізуге рұқсат бермеу керек.

Топтың жұмысын жоспарлау барысында жаттықтырушы чемоданды осы түрде жинастыруға көп уақыт кететіндігін: орта есеппен әрбір топ мүшесіне 20 минуттан кететінін ескеруі тиіс.
1 өзгерту. Топ шеңбер құрап отырады.

Нұсқаулық: «Біз жұмысымызды аяқтаймыз. Біздің әрқайысымыздың топтың кез- келген мүшесінен сізге қарым- қатынас жасауға көмектесетін қасиет пен кедергі жасайтын бір -бір қасиетті атауын өтініп сұрау мүмкіндігі беріледі. Сұрақ қойылған қатысушылар біраз уақыт ойланады да, одан кейін кезекпен өз ойларын ортаға салады.

Жаттықтырушы жаттығуға қатыса алады, бірақ ол топ мүшелері онымен жұмыс аяқталғаннан кейінде сөйлесе алатындығын ұмытпағаны жөн.

Жинақтың бірінші бөліміне келесі тақырыптағы жаттығулар енген:

• 
  қарым- қатынаста байланыс орнату, өз жағдайын түсіну және оны ұсыну, сондай-ақ басқа адамдардың жағдайын түсіну;
  
• 
  ақпаратты қабылдау және беру;
  
• 
  тыңдай білу, яғни басқа адамды оның барлық вербалды және вербалдық емес көріністерін толықтай қабылдай алуы, айтқандарының мағынасын түсіну, түпкі мағынаны түсіну, сондай-ақ адамның айтқан сөзіне жауап беру кезінде туындайтын өз әрекетіңізді қабылдай алу.
  

Барлығы тапсырманы орындап болғаннан кейін, жаттықтырушы жаттығуды орындау барысында пайда болған әсерлерін талқылауын ұсынады. Қорытынды шығару барысында, жаттықтырушы қатысушылар атап өткен байланыс орнату тәсілдеріне сонымен бірге байланыс орнатылғанын дәлелдейтін белгілерге назар бөледі.

Әдетте, біз топ мүшелеріне бұл тапсырманы 3 рет жасауға мүмкіндік береміз, одан кейін талқылауға кірісеміз, талқылау барысында «Сіздің жұбыңыз қалай құрылды?», «Бірдей қимылды қалай таңдадыңыздар?» деген сұрақтарды талқыға салу орынды болмақ .бірінші сұрақтың жауаптары байланыс басталғанын дәлелдейтін негізгі вербалды емес белгілерді: бағыттылық, көзқарасты бекіту, дене қимылы, жүзінің жылылығын, күлкі, алдыға қарай жеңіл қозғалу, әріптесінің қарсы алдына және т.с.с. анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге, жаттығуды орындау барысында топ мүшелері жинақтаған тәжірибені талқылау процесінде байланыс жасауға және ортақ әрекетті таңдау барысында белсенділік бой алғандығы жөнінде әңгіме жиі қозғалады. Егер, бұл тренингтің мазмұнына сәйкес болған жағдайда, (мысалы, іскерлік келісімсөздер жүргізу тренингінде), бұл мәселені нақтылай талқылау қажет. Бұл жағдайда, бірлескен әрекеттердің төмендегідей түрлері анықталуы мүмкін:

• 
  жұптың бір қатысушысы екіншісінің белсенділігін баса, өзінікін арттыра түседі:
  
• 
  серіктестердің біреуі екіншісінің толық келісімімен белсенділігін артырады;
  
• 
  бірлескен әрекеттердің барысында жұптың бір қатысушысынан екіншісіне және керісінше белсенділікті тұрақты түрде беріп отыру орын алады.
  
• 
  Бірлескен әрекеттер серіктестер бір-бірін кез-келген сәтте толықтай түсінетін әріптестік ретінде болады.