АДАМДАР МЕН ТОПТАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫН, ЖАҒДАЙЫН, ҚАСИЕТІН, ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТҮСІНУ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН ДАМЫТУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ПСИХОГИМНАСТИКАЛЫҚ ЖАТТЫҒУЛАР

Бұл тараудағы жаттығуларды теориялық сенситивтіліктің дамуын зерттеу мақсатында талдау барысында жаттықтырушы адам қасиетінің, ерекшеліктері мен жағдайының айырмашылықтары мен түсінуімен байланысты теориялық көріністерге сүйене алады. Психологиялық білімнің осы саласында жинақталған деректердің барлық ауқымын толығырақ сипаттау біздің міндетімізге жатпайды, сондықтан да, біз өз көзқарасымыз бойынша, сенситивтік тренинг бағдарламасын жүргізушіге бағдар беретін мәліметтерді баяндаумен ғана шектелеміз.

Л.П. Гримак: «Адам өмірі - әруақытта бір-бірін алмастырып тұратын жағдайлардың жалғасқан тізбектері» (13) - деп жазады. 1889 жылы Ч.Дарвиннің оның ұлы Френсистің жетекшілігімен жарық көрген «Выражение эмоции у животных и человека» атты еңбегінен бастап, бүгінгі күнге дейін адам жағдайының бейнеленуіне деген ғылыми қызығушылық төмендеген емес. Адамның эмоционалдық, регулятивтік және когнитивтік жағдайын түсіну мен көрінуі туралы әртүрлі бейнеленген және жүйеленген түсінік қалыптасқан.

Орыс психологы әрі дәрігер И.А. Сикорский психикалық жағдайлар бақылаушыға әңгіме айту кезіндегі бет- жүзінің қимылы және дене қимылы мен тұрысы, физиологиялық сүйенулерінің өзгерісі арқылы байқалады және көрініс алатындығы туралы айтқан. Ол: Егер сезімнің сыртқы келбеті бейнелеу деп қабылдасақ, онда сол бейнелеу мұқият бақылауға алатын сыртқы белгі болмақ» (14)- деп жазды. Болжам жасауда екінші орынға ол қол мен көздің қимылына назар аударды, үшінші орын – дененің қозғалысы мн тұрысына оның ішінде басым бейнелеуге ие мойын мен келісті дене бітіміне назар бөлген.И.С. Сикорский адам сезімдерінің ең жиі көрінетіндерінің төмендегідей тізбегін береді: таң қалу, қорқыныш, жүрексіну, қауіптену, жағымсыз - наразылық білдіру сезімі, мұң, сағыныш, жағымды рахаттану сезімі, қуаныш, ашу және одан туындайтын кекшілдік, зығырданы қайнау, жек көрушілік, көңіл ауу және жақтырмау, сұлулық пен парыздың жоғары сезімдері біздің И.А. Сикорскидің ойларына кеңірек тоқталғанымыздың себебі, басқа зерттеушілерге қарағанда, ол тек эмоционалдық жағдайлардың сыртқы көріністерін теңестіру процесіне ғана емес, сонымен бірге когнитивтік, ерік күштік жағдайларға және адамдар мен олардың қасиеттерінің арасындағы қатынастың көрініс алуына назар бөлген.

Бейнелеу мимикасының алғашқы жіктелуін шетелдік ғалымдар арасында Вудворс талқылаған (15). Ол 1938 жылы эмоциялардың келесі тізбектің шкаласын қалаған: 1. Махаббат, бақыт, шаттық. 2. Таң қалу. 3. Қорқыныш, қайғыру. 4. Ашу, шешімділік. 5. Жеркенушілік. 6. Жек көрушілік. 1941 жылы Х.Шлосберг және оның әріптестері Вудворстың біркелкі тізбектің шкаласынан координаттар бойынша белгіленетін шеңберлік шкалаға ауысты: «қанағаттану-қанағаттанбау», «көңіл бөлу- жаратпаушылық» және «белсендіру деңгейі» (16). бұл эмоционалдық жағдайларды дискреті белгілеуден үздіксіз және көпқырлы координаттарға жылжудағы ілгері қадам болды. Х.Шоолсбергтің идеясын тексеруге бағытталған әртүрлі зерттеулер ең берік әрі біліктілігі басымырақ белдік «қанағатану –қанағаттанбау» екендігін көрсетті. 1977 жылы К.Изард негізгі деп атаған 10 эмоцияны ерекшелеп сипаттайды: 1. Қызығушылық- тебіреніс. 2. Қанағаттану – қуаныш. 3.Таң қалу. 4.Қайғы- қиналу. 5. Ашу. 6. Жиіркену. 7. Жек көру. 8. Қорқыныш. 9. Ұят. 10. Кінә (17).

Сонымен қатар К.Изард жеке тұлғаның эмоционалдық қыры идеясының негізін қалап, ілгерлеушілік қадам жасады. Ол тұрақты және жиі түрде көрінетін негізгі эмоциялардың екі немесе бірнеше кешені субъектінің тұрақты эмоциялық сипаттамалары: үрейлілік, махаббат және өшпенділікті қалыптастыруы мүмкін деп санайды.

Шыныменде де, көп жағдайда қандай да бір күй кешу, әрі тек ғана эмоционалдық ғана емес, сондай-ақ когнитивтік және регулятивтіктер қалыпты тұрақтанған құбылыс сияқты болады.

Осындай жағдайда, қандайда бір күй жеке тұлғаның қасиеті мен сапасына айналуы мүмкін, мысалы, ерікті түрде назарды жиі белсендіре түсу мұқияттылықты қалыптастырады және т.с.с. қандай да бір эмоционалдық күйді жиі кешу тұрақтанып қалу және оның мимикалық компонентін үдетеді. Адам үшін қанағаттанбаушылық немесе кез-келген кезде жымия салуға дайын тұру мимикасы әдетке айналуы мүмкін. Сондай-ақ жиі қорқыныш сезімін кешу немесе қайғыны бастан өткеру адамның бет-жүзі мен жалпы кейпінде өз «ізін» қалдырады. Эмоционалдық күйдің тұрақты қалыпқа айналған мимикалық компонентіне сүйене отырып, біз өзімізге таныс немесе таныстығы шамалы адам туралы (кейде суретіне немесе бейне жазбаларға қарап) «қандай күш-жігерге толы жүз», «тәкәппар жан», «оптимист», «депресант» деп айтамыз, яғни адамдардың жеке ерекшеліктеріне қарап шешім жасайсыз. Егер осындай жағдайда бет –жүзінің, тұрысы мен дене қимылының жағдайға қатысты күйі емес, шынымен де қалыпты күйі айтылса онда біздің шешіміміз дұрыс. Жеке ерекшелігі туралы ақпаратты адамның келбетінің басқа элементтері: шаш қою, киімі, әшекей бұйымы т.с.с. жеткізуі мүмкін. Бұл жерде ескертетін жағдай, адамның қасиеті, жағдайы мен қатынасымен салыстырғанда қандай да бір эмоцияның экспрессивтік белгілеріндей тікелей берілмейді. Әрі адамдар арасындағы қарым- қатынас пен қасиеті адамдардың бір-бірін жете танудың негізгі нысанына жатады. Сондықтан да сыртқы келбетінің элементтеріне, мінез-құлқы мен қимыл-әрекетіне талдау беру арқылы адамның бойындағы жеке өзгерістердің бейнеленуі оны әртүрлі жағдайларда бақылау арқылы таныстықты жалғастыра түсуді қажет етеді. Сол себептен де, қасиеттер мен қарым- қатынасты анықтаумен байланысты жаттығулар топ мүшелері бір-бірімен қарым- қатынаста қажетті деңгейде тәжірибе жинақтаған кезде, яғни жұмыстың үшінші бесінші күндері өткізіледі.

Бұл жерде сенситивтік тренинг бағдарламасының аясында белгілі деңгейде шешілуі мүмкін жеке тұлға қасиеті мен қарым-қатынасын вербализациялау мәселесіне тоқтала кету қажет. Біздің көзқарасымыз бойынша, адамның қасиеттері мен қарым- қатынасының үйреншікті тілі мен ғылыми (түсініктер мен категориялардың бірқатар ондығын құрайтын) мүмкіндігін сезіну жөн болар. Үйреншікті тілде мыңға жуық түсініктер қолданылады, олар көп жағдайда өзінің көпқырлығының есебінен түсіндіру міндетін тиімді шешеді. А.Г. Шмелев пен оның бірлескен авторлары «тұрмыстық» үйреншікті тіл туралы: Көркем әдебиет және жаппай байланыс жүйесі тілімен өзара әрекеттесе отырып, тұрмыстық тіл суреттеуде өзінің идеографиялық деңгейі жағынан көптеген ғылыми теориялардан асып түсетін даралау және нақтылау құралдарын иелене түседі» - деп жазады (18). Жеке тұлғаны жағдайын, қасиеттері мен қарым- қатынастарын тануға және ары қарай вербализациялауға бағытталған жаттығулар бұрмалай талдау беру үрдісін түсіну және жоюға көмекке беретін белгілі деңгейде мазмұнды мағлұмат береді.

Олардың кейбірі жеке тұлғаның имплициттік теориясы аясында суреттелген тиімділіктермен байланысты. Олардың қатарына әр адамның бойында жеке адамның ерекшелігі арасындағы байланыс жүйесі туралы жасырын, сезілмейтін субъективті түсініктер болатындығы жатады, олар нақты өмірде төмендегідей жолмен көрінеді: серігінің бойында қандай да бір қасиеттің басым екендігін субъективті түрде байқаған адам, оның бойында белгілі қасиеттермен байланысты басқа ерекшеліктердің басым екендігі туралы қорытынды жасайды. Жеке тұлғаның субъективті теориялары барабар түсініктермен қатар көршілер алынған немесе кездейсоқ үзінділермен толы екендігі түсінікті, бұл оларды талдау жасау барысында пайдалануда әртүрлі бұрмалаулардың орын алуына жетелейді.

Топ мүшелері шеңбер құрап тұрады.

Әрі қарай жаттықтырушы әрбір жиырма- отыз секундтан кейін топтың келесі мүшесінің есімін атайды. Жаттығу аяқталғаннан кейін: «Әр оқиғада сіздің бойыңызда қандай сезімдер пайда болды?», Ұсынылған оқиғалардың қайсысында өзіңізді елестету сіз үшін оңай болды, ал қайсысында – қиындық тудырды?» - деген сұрақтар қоюға болады.

Талқылау барысында келесі сәттерге назар аударған жөн:

• 
  бір оқиға әр адамның бойында өте әртүрлі тіпті кейде қарама- қайшы жағдай тудырады;
  
• 
  адамдар бір оқиғадан екінші оқиғаға ауысудың әр алуан жолдарын біледі, және бұл қабілетті дамыту қажет;
  
• 
  Көбіне өмірде жиі кездескен оқиғаларда өзін елестету оңай;
  
• 
  Қандай да бір оқиғаға тән жүріс- тұрысты, дене қимылын пайдалану сол оқиғаларда көрініс табатын ерекше жағдайлар мен қасиеттерді сезінуді, оқиғаға енуді жеңілдетеді.
  

Топ мүшелері жартылай шеңбер құрап отырады.

Бұл жаттығуға арналған сезімдер мен жағдайлардың тізбегінің үлгісі: қуаныш, қайғы, таң қалу, шыдамсыздық, қорқыныш, мазасыздану жән т.с.с.

Әрбір бейнелеуден кейін бақылаушылар бейнеленген сезім немесе жағдайға қатысты жорамалдарын айтады, ал жаттықтырушы оны атайды. Одан кейін: «Сіз жағдайды анықтау кезінде қандай белгілерге сүйендіңіз?» деген сұрақ қоюға қандайда бір жағдайға тән пантомимикалық және дене қимылдық көріністердің «банкін» жинауға мүмкіндік береді.

Бұл жаттығуды алдыңғы жаттығумен сәйкес өткізгенде қандай да бір жағдайды анықтайтын бет қимылының, пантомимикалық және дене қимылдары қозғалысының сәйкестігін анықтауға болады.

Жаттығу үштікте (төрттікте) өткізіледі. Үштіктің құрамын қатысушылар өздерінің серіктерін қаншалықты танитындығы негізіне сүйене анықтайды.

Жаттығу жағдайды вербализациялау дағдысын дамытуға бағытталған, олардың әсерленуінің субъективті ерекшеліктері туралы қосымша түсінік алуға мүмкіндік береді, қатысушылардың бірауыздылыққа келуіне және топтық қалыпты жақсартуға септігін тигізеді.

Топтың қатысушылары шеңбер құрап отырады.

Бұл жаттығу өз жағдайын түсіну мен вербализациялау қабілеттілігін дамытуға, оны бейнелеу үшін сөздер табуға бағытталған. Жапон балалары қара түстің реңінің бірнеше ондығын және қызыл түстің үш жүзге жуық реңкін айыра алады және олардың атауын біледі деп айтады. Әрине: сезімдермен жағдайларды атау үшін пайдаланатын сөздік қорымызды толықтыра отырып, бұл жағдайларға талдау жасау мүмкіндіктерімізді де кеңейтуге болады.

Сонымен бірге жағдайды тек сөзбен ғана емес, түс арқылы да бейнелеу әртүрлі сенсорлық жүйелерді қосу есебінен сенситивтік мүмкіндігімізді кеңейте түседі. 27 жаттығуда осыған бағытталған.
Өзгерту

Алдыңғы жаттығуға қарағанда, оның бұл өзгертілген түрін тәуліктің бірінші жартысында ғана емес кез- келген уақытта өткізуге болады. Топтың қатысушылары шеңбер құрап отырады.

Топ мүшелері шеңбер құрап тұрады.

Жаттығу аяқталғанан кейін топқа: «Сіздің пікіріңізше, біздің әрқайысымыздың жағдайымыз қандай?» деген сұрақ қоюға болады. Қатысушылардың бірінің жағдайына қатысты бірнеше болжам айтылғаннан кейін, сол адамға жағдайының нақты күйі туралы түсіндіріп беруін өтіну керек.

Топ мүшелері жартылай шеңбер құрап отырады. Олардың алдында ортада орындық тұр.

Әрбір сөйлесу бір минут шамасына созылады. Одан кейін жаттықтырушы бақылаушылардан кіммен және не туралы сөйлескені жөнінде болжамдарын айтуды өтінеді. Талқылаудың келесі кезеңінде жаттықтырушы: «Сіз (мысалы) Торғынның кіммен әңгімелескеннін анықтау барысында неге сүйендіңіз?» деген сұрақ қоюға болады. Бұл сұрақтың бірінші кезеңінде дұрыс жауап берген қатысушыларға қойған дұрыс болады.

Талқылау барысында, негізінен, адам кіммен сөйлесіп жатқаннын анықтаудағы негізгі бағдар оның вербалды емес әрі ең алдымен бет қимылының көрінісіне бақылаудың көмегімен иденфицирланған жағдайы болғандығы анықталады.
Өзгерту

Жаттығу шағын топта өткізіледі (4-5 адам).

Талқылау барысында сөйлесуші және әңгіме тақырыбы туралы қорытынды жасалған белгілерді анықтау мүмкін болады. Егер топта бір-бірін жеткілікті деңгейде жақсы танитын адамдар бар болса, онда олардың қорытындысы тіпті сөйлесіп жатқан адамның есімін атауымен нақтырақ болып шығатыны белгілі.

Қатысушылар шеңбер құрап тұрады.

Топтың барлық қатысушылары шеңбер бойымен отырады.

Жаттығуды талқылау барысында қатысушылар көргендерінен әрекеттерді сөзбен белгілейтін дене қимылы, бесжүз қимылы мен тұрысының ең барабар сәйкестігін бөле отырып алған әсерлерімен бөліседі.

Жаттығу топ мүшелерінің вербальды емес көріністерінің жеке ерекшеліктеріне ой жүгіртуге, мағынаны жеткізудің тәсілдері мен құралдары туралы түсінігін кеңейтуге мүмкіндік береді.
31 жаттығу

Топ мүшелері екі шағын топқа бөлінеді.

Шағын топтар екі бөлек бөлмеде дайындалады. Дайындық аяқталғаннан кейін, жаттықтырушы екі топтың біріне өздері таңдаған сезімді немесе күйді атын атамай бейнелеуін ұсынады. Екінші шағын топ мұқият қарайды. Одан кейін оларға талқылау үшін бір минут уақыт беріледі де, одан кейін біреуі топтың ойын білдіреді. Сонан соң, сезім немесе күйді бейнелеген топ дұрыс жауабын айтады.

Орын алған қателіктер бір жағынан, «түсінуші» топтың мұқият бақыламағандығының немесе сезім немесе күйді белгілеу үшін қажетті тура сөзді таба алмауының нәтижесінен, екінші жағынан, «бейнелеуші» топтың сезімді таңдау барысында немесе оны бейнелеу кезінде ортақ келісімге келе алмаудың салдарынан болуы мүмкін, мүмкін қатысушыларға бейнелеуші құралдар жетіспеді. Бұның барлығы жаттығу аяқталғаннан кейін талқылау нысаны болмақ.

Бейнеленген эмоционалдық сезімдердің немесе күйлердің дұрыс ұқсастырылған болса, жаттықтырушы топқа: «Сіздер қандай сезімдер мен күйлерді қандай белгілері бойынша анықтадыңыздар?» деген сұрақ қоя алады. Бұл сұрақтың жауабы басқа адамдардың жағдайын түсіну үшін белгілі маңызы бар бет қимылының, пантомимиканың, дене қимылының нақты көрінісін анықтап, атап шығуға мүмкіндік береді.

Топ екі шағын топқа бөлінеді.

Қатысушылар жұпқа бөлінеді. Дәріс өтетін бөлмеге бір- бірінен бір жарым және екі метрлік арақашықтықта орындықтар қойылады.

Тапсырма орындалғаннан кейін жаттықтырушы топқа: «Жаттығуды орындау барысында қандай қиыншылықтар болды?», «Сіз соқыр адамның ролінде және жетектеуші адамның ролінде болғанда өзіңізді қалай сезіндіңіз?» және т.с.с. сұрақтар қоюға болады.

Жоғарыда аталған сұрақтардың біріншісі жауап берушіге жаттығуды орындау кезінде пайда болуы мүмкін эмоционалдық шиеленушілікке жауап қайтаруына, сондай-ақ басқа адамдармен өзара әрекет жасауда қиындықтар тудыруы мүмкін өзінің мінез-құлқының ерекшеліктері мен қасиеттерін сезіну жолына қадам жасауына мүмкіндік береді.

Екінші және үшінші сұрақтардың жауабы жұптағы өзара әрекеттің сипаттамасын талқылауға көшуге, өзара әрекетке лайық құралдарды таңдауға септігін тигізетін факторларды анықтауға мүмкіндік береді: бұл ең алдымен серігін түсіну және сезіну. Кей кезде, «соқыр» адамның ролінде болған бір қатысушы оны жетелеуші адамның қолы мықты болып, өзіне еркіндік аз берілсе деп айтса, ал басқасы, керісінше, ол тым басым қысым көрсетілуден ол қолайсыздық сезінгенін айтады. Бұл екі әсердің де артында жетектегімен қатынас көрсетудегі жетектеушінің жағынан түсінбеушіліктің туындағаны тұр.

Сонымен қатар, екінші сұраққа жауап бере отырып, қатысушылар өздерінің рефлексивтік қабілеттерін, өз сезімдері мен күйлерін вербальды жеткізу қабілеттерін жетілдіре түседі.
34 жаттығу

Топ мүшелері шеңбер құрап отырады.

Бұл жаттығу әрбір қатысушының сезімдер мен күйлерді вербализациялау саласындағы мүмкіндіктерін дамытуға септігін тигізеді.

Топ мүшелері шеңбер бойымен отырады.

Бұл (немесе осыған ұқсас) жаттығуларды күрделендіру үшін, бақылампаздық сенситивтілігін дамытатын тапсырма қосуға болады. Ол үшін доп әркімнің қолында бір рет болып шыққаннан кейін, соңғы қатысушыны тоқтатып, топқа доп лақтыру тізбегін кері айналдыруды ұсынуға болады: доп бар адам оны өзіне берген адамға кері лақтырады және т.с.с. бұл вариантты қолданған жағдайда жаттықтырушы мұқият болып, доптың берілу ретін есінде сақтауы тиіс, өйткені талас тудыратын жағдайда ретеушінің ролінде болады.

Барлық қатысушылар шеңбер құрап отырады.