Экономикадағы өнеркәсіп саласының алатын орны

Жапония экономикасының икемділігінің дәлелі – олардың тез бейімделіп, қарқынын жоғалтпай сыртқы сұранымнан ішкі сұранымның қолдану жолдарын көтеруге көшеді. Мысалы: 1995 жылғы экономиканың өсуіне сыртқы сұраным әсер етсе, 1986 жылғы ішкі сұраным әсер етеді. Жапония экономикасының бұндай “қасиеті” оның бәсекеге қабілеттілігінің маңызды сипаттарының бірі. Жапония экономикасының өсу динамикасының немесе оның құрылымының ерекшелігі ондағы мемлекеттік реттеу жүйесінің дұрыс жолға қойылуы айқындайды. 1950 -1970 жылдары үлкен рөл атқарған экономикалық процестің реттеу формалары 1970 жылдардың 2-ші жартысынан бастап жүзеге аспай қалды. Мемлекеттің экономикадағы рөлін өзгерту болды. Бұл Жапония экономикасының дамуына қайшы келеді деп есептеді.

Барлық құрылымдрдың өсу және туындайтын қиындықтар барлық процестерді реттеудің жаңа түріне деген қажеттілік пайда болды. Мемлекеттің үлесіне маңызды рөл, яғни бюджеттік немесе салықтық саясат арқылы макроэкономиканы басқару қалды. Барлық ішкі экономика механизмдерінің жұмысына қолайлы жағдай жасау және олардың өзін өзі басқаруы мен өзін өзі дамытуына қолдау көрсету керек болды. Жапонияның 1980-1990 жылдардағы ірі экономикалық акциясы мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру, ішкі нарыққа мемлекеттік араласу, салық реформаларын қарқынды жүргізу мемлекеттік органдардың экономикалық процестерде белсенді рөл атқара алуының кепілдігі шаралар болды.

Жапония үкіметі ұлттық экономика мен халықаралық нарық күшінің арасындағы негізгі құрал болып табылады. Жапония үкіметінің алдындағы міндеті тек қана ұлттық өнеркәсіптің әлемдік нарыққа терең енгізу ғана емес, сонымен қатар әлемдік шаруашылық құрылымдармен тығыз интеграциалық байланыс жасай отырып, өз экономикалық шаруашылығына бейімделуді көздейді. Мемлекеттің қаржысы барлық экономиканың өнеркәсіптердің дамуымен бейімделуінде негізгі құрал ретінде көрініс табады. Мемлекеттік реттеу жүйесінің басты органы болып өнеркәсіп және сыртқы сауда министірлігі табылады.

Жапония өнеркәсіп саясатын былай сипаттауға болады:

1. 
   мемлекет өнеркәсіптік капиталдық тиімдлігін және бәсекеге қабілеттілігін арттыруға өте үлкен қолдау көрсетеді
   
2. 
   Жапонияның құрылымдық саясаты концепциясының негізгі жоғары техналогиялық салаларда қолдауға, оның еңбек өкілділігін табысын, жалпы эканомикалық өсуін арттыруға бағытталған осындай салалардың арқасында жұмыс орындарын ашуға, әлемдік нарықты жаулап алатын бұйымдарды жасауды меңгерген және жұмыс орындарын ұзақ уақытқа сақтап қалуға мүмкіндік туады. Тоқырап қалған салардағы жұмысшыларға жаңа кәсіпорыннан жұмыс орындары табылып, жұмыссыздық азайтуға әсер етеді.
   
3. 
   Жапонияның үкімет органдары, әсіресе (МВТП) жаңа салалардың оң нәтижесін ғана қолдап және дамыиып қанақоймай, жаңа технологияны кеңінен меңгеруге бағытталған ғылыми – техникалық прогресстер үшін қолайлы жағдай жасау міндет еткен
   
4. 
   Жапонияның ӨС - на алдын – ала жобалау қасиеті тән. Ағымдағы кезеңде ғана емес алдағы оншақты жылдардағы елдің экономикасының жоғары бәсекеге қабілеті болуын қамтамасыз етуге бағытталған.
   

Мемлекеттің өнеркәсіпке қатысты қабылданған шешімдері сыртқы бәсекеге шыдамаған салалардың, яғни машина жасау, болат құю, электроника өнеркәсібі саласы қаржылай көмектесуге тірелгенде немесе шетелдік бәсекеден зардап шеккен салаларға протекционисттік шаралар қолданады. Бірақ бұл саясат уақытша демеу бергенмен, олардың бәсекеге қабілеттілігін арттырмайды. Америка экономикасының өсу қарқыны жоғары кезеңінде, капитал мен жұмыс күшінің бір саладан екінші салаға салыстырмалы түрде жеңіл өтетіндігі себепті әлемдік нарықтан алшақ болды және ӨС-ның қажеттілігін сезіне қоймады. Бірақ уақыт өзгере келе, әсіресе соңғы 10 – 15 жыл ішінде Америкалық өнеркәсіптер жүйесіне құрылымдық өзгертулер жасауға тиімді мемлекеттік саясат қолданбайынша, Америка экономикасына кері әсер етері бәріне түсінікті болды. АҚШ-ң жақтастары жасаған ӨС-ы концепциясында 1980 – жылдары АҚШ экономикасы бетпе – бет келген кейбір маңызды құрылымдық мәселелер көрсетілген . Солардың маңыздылары:

1) еңбек өнімділігінің өсу қарқынының төмендеуі;

2) тәуелділігі үлкен сфераларды қолдауға капиталдың жетпеушілігі;

3) инвестицияның жеткіліксізділігі;

4) азаматтың (НИОКР) шығындары көлемінің салыстырмалы түрде төмендеуі ;

5) кәсіпорын құрудағы проблемалар;

6) басқару құрылымының “ сапасының ” төмендеуі;

7)“Институционалдық инфрақұрылымдағы” айтарлықтай маңызды кемшіліктер.

ӨС концепциясы нарық күшімен автоматты түрде тәуелді болмауын, өнеркәсіпке құйылатын инвкстиция мен өнімді болу құрылымын жан – жақты бақылап жоспарлауға негізделген.

Салалық құрылымдардың жалпы жоспарын жасап болған соң үкімет салықтық, несиелік реттеуші механизмдерді жүзеге асыру үшін сыртқы экономиканың және макроэкономикалық басқа да құралдарды іске қосу керек.

Концепцияның шығуының негізгі тезисі – бұл өнеркәсіпке қатысты мәселелерді шешуде мемелекет рөлінің күшеюі. АҚШ ӨС-ң жақтастары (тек қана олар емес) нарықтық Америка өнеркәсібінің ескі базалық саласындағы сияқты жаңа салаларында да бәсекеге қабілеттілікті арттыруда және өндіріс шоғырландыруда ынталандырғыш қабілеті жоқ деп атайды. 1982 жыл Конгрессте ақыл – кеңес беретін қызмет атқаратын өнеркәсіп дамытудың Ұлттық кеңесін құру туралы ұсыныстар қарастырыпты. Онда Америка экономика жүйесінің негізгі топтары: кәсіподақ, бизнес, үкімет және тұтынушылар қарастырылмақ болды. “АҚШ өнеркәсіптерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру туралы заңдылық” проектісін талқылау барысында оның авторлары конгрессмендері мен депутаттар Өнеркәсіптің бәсекеге қабілеттілік кеңесін құруды ұсынды, бірақ ол ұсыныс қабылданбады. Сөйтіп АҚШ-та ӨС заңдастырылмай қалды.

Еуропа Одағының өнеркәсіп саясаты. Экономикалық өсу саясатын жүзеге асыру және бәсекеге қабілеттілікті арттыру нарық экономикасының ең тығыз бөлігі болып табылады. Бұл саясаттың міндеті макроэкономикалық мақсаттарды, яғни ақша мен баға тұрақтылығын, төлем балансының тұрақтылығын, халықтың жұмысбастылығының артуын жүзеге асырудағы экономикалық өсуді қамтамасыз ету. Өз кезеңінде ӨС ұлттық саясаттың өнеркәсіптік өзегіне бағытталған экономикалық өсу саясатының бір бөлігі болып табылады. Мақсатқа жету үшін экономикалық өсу саясаты мен ӨС нарықтың трендтік белгілерін елемеу керек.

ЕО-да осы уақытқа дейін Батыс Еуропамен бірдей құрылымдық саясат жүргізілді. Негізгі мақсаты салалық құрылымдардың жағдайын жақсарту және сақтау болды. Мысалға айтқанда ауылшаруашылығы, көмір, болат құю, құрылыс өнеркәсібі салалары. Мұндай қадамдардың бағыты негізінен жекелеген региондардың дәстүрлі бейнесін сақтап қалу және энергия көзі болып табылатын елдердің өзін-өзі қамтамасыз ету шегіне дейін жұмысбастылықты арттыруды қолдау болып табылады. Мұндай “ТСК құрылымдық” бағыттағы қадамдар тиімді болып табылмайды және қателікке ұрындырады. ЕО комиссиясының пайымдауынша еуропалық ӨС – қазіргі заман талаптарына сай қадам жасай отырып, экономикалық өсу саясатының ескерілмеген салдарының алдын алу керек. 1990 жылы қараша айында ЕО Комиссиясы “Ашық және бәсекелік экономикалық ортадағы ӨС” атты құжатты мынадай негізгі принциптерді қарастырды.

• 
  мемлекет (ВС)-қа қатысушылар мен “Ұйымдастықтың” өзі құрылымдық даму процестері бәсеке мен нарық талаптарына сай болуын қамтамасыз етуі тиіс;
  
• 
  негізгі приоритет жоғары технологиялық салаларды дамыту болу керек. Бұл мақсаттың жетістіктері тар шеңберде қалмай, барлығын қамтитын сипатқа ие болу керек. Маастрихтік келісімнің 130-шы бөлімінде ӨС мүмкіндіктерінде инновация, техникалық даму және оны зерттеу салаларында толық қолдану кәсіпорындардың бір – бірмен серіктес болуына экономикалық қолайлы жағдай жасау қарастырылған;
  
• 
  ЕО-ң қатысуы тек қосымша ұлттық көмек ретінде жалпы Еуропалық ӨС мақсаттарына сай келу керек. Батыс елдерінің өтпелі кезең жағдайындағы өнеркәсіп секторларын мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру жөніндегі тәжірибесі Қазақстан тарапынан үлкен қызығушылыққа ие болып отыр;
  

1. 
   Өнеркәсіпті қайта құру институты (ӨҚҚИ);
   
2. 
   Басқарудың көрінбейтін тетіктерін ұлттық деңгейде басқару;
   
3. 
   Аукционға қатысуды және қайта өңдеуші өнеркәсіптерді қаржыландыруды басқару;
   

(ӨҚҚИ) жүзеге асырылды. Мемлекеттік кәсіпорындардың іс — әрекетін, оның даму стратегиясын, ұзақ мерзімді жоспарларын бекітуін, өнеркәсіптің даму қорының ассингнованиясын экономикалық жоспарлаудың департамент аралық комитеті (ЭЖДК) анықтайды.

Мемлекеттік қаржы холдингтері жүйесі арқылы жаңа фирмалар құру, корпорациядағы мемлекеттік акцияларды сату, сатып алу, сонымен қатар парламентті мемлекеттік кәсіпорындардың іс — әрекеті мен жоспарларынан ақпараттандыру сияқты сұрақтарға жауаптар болып табылатын ЭЖДК “Акционерлік капиталға мемлекеттің қатысуы министрлігі” ЭЖДК-ға бағынады.

Мемлекеттің акционерлік капиталға қатысу министрлігінің қарамағынан ӨС қаржы мен стратегияны ӨС-ты анықтайтын мемлекеттік холдингтік компаниялар кірді. Оларды мемлекет капитал пайыздарын төлеуден қалған ақшамен қаржыландырады. Олар мемлекет кепілдеген облигацияларды шығара алады, бірақ жылдық табысының 65%-ын мемлекеттің қазынасына аударады.

Италияда мемлекеттік кәсіпорындар өз бетімен жеке нарық стратегиясын құруды ұсынды. Батыс елдерінде 100 жетекші өнеркәсіп фирмалары болып табылатын көп салалы фирмаларға Ұлыбританияда – 96, Германияда – 78, Францияда – 84, Италияда – 90 фирма жатады. Басты компанияларда қолдыналатын басқару мен қаржылық бақылаудың қуатты құралдары оларға концерннің икемділігі мен жан – жақтылығын, тұрақтылығын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Оларда басқарудың басты құралы қаржы экономикалық тетіктер және кәсіпорынның іс - әрекеттерін жанама реттеу әдістемелері жатады. ГФР-дағы мемлекет аралық компаниялар ішкі экономиканың ұзақ мерзімділігін және тұрақтылығын едәуір көтере алады және мемлекеттің ӨС-н жүзеге асыруға белсенді кірісе алады. Бұдан мынандай қорытынды жасауға болады:

2. 
   Мемлекет өнеркәсіптің экономиканы дамытудың тек өзегі ғана емес, оның қозғаушы күші екенін ескере отырып, шетелдердегі ӨС мәселеріне көп көңіл бөледі;
   
3. 
   мемлекеттік ӨС әрбір елдерде әртүрлі болғанмен негізгі сипаты бірдей болады, яғни қоршаған ортаға өнеркәсіптік құрылымдардың икемді болуы, облыстық және сфералық өнеркәсіптерге қол ұшын беру;
   
4. 
   Мемлекеттік ӨС негізгі бағыты ұлттық өнеркәсіптердің бәсекеге қабілеттілігін арттыра отырып сол арқылы бүкіл экономикаға ықпал жасау.
   

Ресейдің ғылыми – технологиялық потенциалын сақтап қалу үшін мұқият жасалған шаралар екен. Нарық экономикасына өтуде бұл мемлекеттік органдардың негізгі міндеті болады. Бұнда реформа қарқыны емес, ұлттық байлықтың азаймауы маңызды. Мемлекеттік реттеудің объектісі мыналарды қамтиды:

• 
  территориялық дамудың стратегиялық мселелері – мемлекеттің бртұтастығын нығайту, табиғи ресурстарға бай аймақтарды меңгеру, Солтүстік аймақтың әлеуметтік – экономикалық дамуы, елдің Еуропалық бөлігін энергиямен қамтамасыз ету;
  
• 
  ірі экономикалық, экологиялық, әлуметтік мәселелерді шешу;
  
• 
  экономикалық кризистегі аймақтарды кризистен шығару.
  

2005 – 2015 жылдары Ресейдің шетел инвестициясына сұранысы жеке жинақтау көздерінің жеткіліксіздігіне байланысты туындады. Шетел инвестициясын Ресейге тарту әлемдік капитал нарығында инвестициялық ресурсқа деген бәсеке күшті жағдайда өтеді.

2007 – 2015 жылдары инвестиция тарту саясаты мынадай бағыттарды қамтиды.

• 
  тұрақты құқықтық — нормативтік базаны дамыту мен кеден және салық салу жүйесін реттеу;
  
• 
  инвестиция тарту формаларын кеңейту, шетелдік фирмалармен бірлесе жұмыс жасау;
  
• 
  инвестициялық бағдарлама мен проекттер маркетингісін кеңестік, ақпараттық жүйеде дамытуды қамтамасыз ету;
  
• 
  еркін экономикалық зона құру;
  
• 
  халықаралық қаржы институттары және мекемелермен инвестициялық серіктестікті дамыту;
  
• 
  капитал қозғалысына байланысты валюталық операцияларға шетелдік ережелер мен нормаларын ары қарай араласуы.